تذکر ششم: «عاقله»
گاهی عقل به معنی «عاقله» استفاده شده است که اساساً از بحث ما خارج است و به معنی خویشان و نزدیکان قاتلِ غیر مکلف به سبب سفاهت یا علت دیگر می‌باشد، که خون‌بهای مقتول بر عهده‌ی آنان است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لَیسَ بَینَ الصِّبْیانِ قِصَاصٌ عَمْدُهُمْ خَطَأٌ یَکُونُ فِیهِ الْعَقْلُ»1
«عقل» در روایت فوق، به معنی «عاقله» است به دلالت روایات زیر:
● سند 1: عَنْ عَلِی (علیه‌السلام) أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ: «فِی الْمَجْنُونِ وَ الْمَعْتُوهِ الَّذِی لَا یُفِیقُ وَ الصَّبِیِ الَّذِی لَمْ یَبْلُغْ عَمْدُهُمَا خَطَأٌ تَحْمِلُهُ الْعَاقِلَةُ وَ قَدْ رُفِعَ عَنْهُمَا الْقَلَمُ»2
● سند 2: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) قَالَ: «کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) یَجْعَلُ جِنَایَةَ الْمَعْتُوهِ عَلَى عَاقِلَتِهِ خَطَأً کَانَ أَوْ عَمْداً»3
● سند 3: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ (علیهم‌السلام): «أَنَّ عَلِیاً (علیه‌السلام) کَانَ یَقُولُ عَمْدُ الصِّبْیَانِ خَطَأٌ تَحْمِلُهُ الْعَاقِلَةُ»4
● سند 4: قَالَ الصادِقُ (علیه‌السلام): «مَا قَتَلَ الْمَجْنُونُ الْمَغْلُوبُ عَلَى عَقْلِهِ وَ الصَّبِیُ فَعَمْدُهُمَا خَطَأٌ عَلَى عَاقِلَتِهِمَا»5
● سند 5: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنُ عَلِی (علیه‌السلام): «مَا جَنَى الصَّبِیُ وَ الْمَجْنُونُ فَعَلَى عَاقِلَتِهِمَا»6
………………………………………….
1. جعفریات (الأشعثیات)، محمد بن اشعث، صفحه‌ی 124، باب القصاص بین الصبیان و غیره من الأحکام. ترجمه: بین کودکان، قصاص نیست. عمدشان خطاست و در آن عقل [پرداخت جریمه توسط خانواده] است.
2. وسائل الشیعة، محدث عاملی، جلد 29، صفحه‌ی 90، باب حکم غیر البالغ و غیر العاقل فی القصاص و حکم القاتل بالسحر. ترجمه: در دیوانه و سرگشته‌ای که به هوش نمی‌آید و کودکی که بالغ نشده، عمدشان خطاست و عاقله [خانواده] آن را متحمل می‌شود و قلم از آنان برداشته شده است.
3. تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، جلد 10، صفحه‌ی 233، باب ضمان النفوس و غیرها؛ وافی، فیض کاشانی، جلد 16، صفحه‌ی 669؛ وسائل الشیعة، محدث عاملی، جلد 29، صفحه‌ی 400، باب حکم عمد المعتوه و المجنون و الصبی و السکران. ترجمه: امیر المؤمنین (علیه‌السلام) جنایت سرگشته را بر عاقله [خانواده] قرار می‌دادند، چه خطا باشد یا چه عمد.
4. تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، جلد 10، صفحه‌ی 233، باب ضمان النفوس و غیرها. ترجمه: امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمودند: عمد کودکان خطاست که بر عاقله حمل می‌شود.
5. دعائم الإسلام، ابن حیّون، جلد 2، صفحه‌ی 417، فصل ذکر الجنایات التی توجب العقل و لا توجب القود. ترجمه: آنچه دیوانه و کودک بکشند، پس عمدشان خطاست و [دیه] بر عاقله [= خانواده]شان است.
6. دعائم الإسلام، ابن حیّون، جلد 2، صفحه‌ی 417، فصل ذکر الجنایات التی توجب العقل و لا توجب القود. ترجمه: آنچه کودک یا دیوانه جنایت کند، [دیه‌اش] بر عاقله‌ی آن دو [= خانواده‌ی آن دو] است.