حاج فردوسی

سخن پایانی این که: پس از آشنا شدن با اصولی که نظام جامع تربیتی منهاج فردوسیان بر آنها استوار شده‌ است، دیگر هیچ عذری پذیرفته نیست؛ عذر آنان که این برنامه را بدون اساس می‌خوانند و آن را راهی غیرمطمئن می‌خوانند.
و وای بر آن کس که بعد از آشنایی با اصول استجماع منهاج فردوسیان، با حال تکبر، چنان که گویی آن را نمیشناسد، بر گمراهی خویش، سماجت ورزد‌.
«تِلْکَ آیاتُ اللهِ نَتْلُوهَا عَلَیک بِالـحَقِّ فَبِأَیِّ حَدِیثٍ بَعْدَ اللهِ وَ آیاتِهِ یُؤْمِنُونَ * وَیلٌ لِکُلِّ أَفَّاکٍ أَثِیمٍ * یَسْمَعُ آیاتِ اللهِ تُتْلَى عَلَیهِ ثُمَّ یُصِرُّ مُسْتَکبِرًا کَأَن لَّمْ یَسْمَعْهَا فَبَشِّرْهُ بِعَذَابٍ أَلِیمٍ»

تَمَّت بِعَونِ اللهِ تَعَالی
وَ الحَمدُ للهِ أوَّلاً وَ آخِراً
حاج فردوسی

قانون‌های عملی طبقه‌ی پنجم، بر دو مبنای اساسی، تنظیم شده است:
اول: احکامی که در روایت معتبر از آن به «واجب» یا «فریضه» تعبیر شده است ولی جمهور فقها ـ بویژه اصولیون ـ آن را واجب ندانسته‌اند. این احکام به احترام روایت معتبر، در جایگاهی فراتر از مستحب و فروتر از واجب نهاده شده است که گاهی از آن به «مستحب مؤکّده» یاد ‌می‌شود. برای قرار گرفتن حکمی در این طبقه، یک روایت معتبر، کافی است.
 نمونه‌ی 1 (حدیث): عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) قَالَ: «مُرُوا شِیعَتَنَا بِزِیارَةِ قَبْرِ الْحُسَینِ (علیه‌السلام) فَإِنَّ إِتْیانَهُ یَزِیدُ فِی الرِّزْقِ وَ یَمُدُّ فِی الْعُمُرِ وَ یَدْفَعُ مَدَافِعَ السَّوْءِ وَ إِتْیانَهُ مُفْتَرَضٌ عَلَى کُلِّ مُؤْمِنٍ یَقِرُّ لَهُ بِالْإِمَامَةِ مِنَ الله‏»1
 نمونه‌ی 2 (حدیث): عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ:«قُلْ: «أَسْتَعِیذُ بِالله مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیمِ وَ أَعُوذُ بِالله أَنْ یَحْضُرُونِ إِنَّ الله هُوَ السَّمِیعُ الْعَلِیمُ» وَ قُلْ: «لَا إِلَهَ إِلَّا الله وَحْدَهُ لَا شَرِیکَ لَهُ یُحْیی وَ یُمِیتُ وَ هُوَ عَلَى کُلِّ شَی‏ءٍ قَدِیرٌ» قَالَ: فَقَالَ لَهُ رَجُلٌ مَفْرُوضٌ هُوَ؟ قَالَ: «نَعَمْ مَفْرُوضٌ مَحْدُودٌ تَقُولُهُ قَبْلَ طُلُوعِ الشَّمْسِ وَ قَبْلَ الْغُرُوبِ عَشْرَ مَرَّاتٍ فَإِنْ فَاتَک شَی‏ءٌ فَاقْضِهِ مِنَ اللَّیلِ وَ النَّهَارِ»2
 نمونه‌ی 3 (حدیث): عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «الْعُمْرَةُ وَاجِبَةٌ عَلَى الْخَلْقِ بِمَنْزِلَةِ الْحَجِّ عَلَى مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا لِأَنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ: «وَ أَتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَةَ لله‏3»4
 نمونه‌ی 4 (حدیث): عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «طَلَبُ الْعِلْمِ فَرِیضَةٌ»5
 نمونه‌ی 5 (حدیث): عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «یَجِبُ لِلْمُؤْمِنِ عَلَى الْمُؤْمِنِ النَّصِیحَةُ لَهُ فِی الْمَشْهَدِ وَ الْمَغِیبِ»6
 نمونه‌ی 6 (حدیث): عَنِ الرِّضَا (علیه‌السلام) فِی کِتَابِهِ إِلَى الْمَأْمُونِ قَالَ: «وَ الْعَقِیقَةُ عَنِ الْمَوْلُودِ الذَّکرِ وَ الْأُنْثَى وَاجِبَةٌ»7
 نمونه‌ی 7 (حدیث): قَالَ عَلِی (علیه‌السلام): «لَا بَأْسَ بِأَنْ لَا تَخْتَتِنَ الْمَرْأَةُ فَأَمَّا الرَّجُلُ فَلَا بُدَّ مِنْهُ»8
 نمونه‌ی 8 (حدیث): قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «مَنْ مَاتَ بِغَیرِ وَصِیةٍ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیةً»9
 نمونه‌ی 9 (حدیث): عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «رَدُّ جَوَابِ الْکتَابِ وَاجِبٌ کوُجُوبِ رَدِّ السَّلَامِ»10
 نمونه‌ی 10 (حدیث): عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «مَنْ لَمْ یَقْرَأْ فِی الْجُمُعَةِ بِالْجُمُعَةِ وَ الْمُنَافِقِینَ فَلَا جُمُعَةَ لَهُ»11
دوم: احکامی که از تأکید فراوان در آیات و روایات، برخوردار است ولی جمهور فقها ـ بویژه اصولیون ـ به وجوب آن فتوا نداده‌اند.
 نمونه‌ی 1 (شکرگزاری):
● محکم 1: «فَاذْکرُونِی أَذْکرْکمْ وَاشْکرُواْ لِی وَلاَ تَکفُرُونِ»12
● محکم 2: «وَ اشْکرُواْ لله إِن کنتُمْ إِیاهُ تَعْبُدُونَ»13
● محکم 3: «مَّا یفْعَلُ الله بِعَذَابِکمْ إِن شَکرْتُمْ وَآمَنتُمْ وَکانَ الله شَاکرًا عَلِیمًا»14
● محکم 4: «قَالَ فَبِمَا أَغْوَیتَنِی لأَقْعُدَنَّ لَهُمْ صِرَاطَک الْمُسْتَقِیمَ * ثُمَّ لآتِینَّهُم مِّن بَینِ أَیدِیهِمْ وَمِنْ خَلْفِهِمْ وَعَنْ أَیمَانِهِمْ وَعَن شَمَآئِلِهِمْ وَلاَ تَجِدُ أَکثَرَهُمْ شَاکرِینَ»15
● محکم 5: «وَإِذْ تَأَذَّنَ رَبُّکمْ لَئِن شَکرْتُمْ لأَزِیدَنَّکمْ وَلَئِن کفَرْتُمْ إِنَّ عَذَابِی لَشَدِیدٌ»16
● محکم 6: «وَ اشْکرُواْ نِعْمَتَ الله إِن کنتُمْ إِیاهُ تَعْبُدُونَ»17
● محکم 7: «وَهُوَ الَّذِی أَنشَأَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا مَّا تَشْکُرُونَ»18
● محکم 8: «وَ مَن شَکَرَ فَإِنَّمَا یَشْکُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَن کَفَرَ فَإِنَّ رَبِّی غَنِیٌّ کَرِیمٌ»19
● محکم 9: «وَ اعْبُدُوهُ وَ اشْکرُوا لَهُ إِلَیهِ تُرْجَعُونَ»20
● محکم 10: «وَلَقَدْ آتَینَا لُقْمَانَ الْحِکمَةَ أَنِ اشْکرْ لله وَمَن یَشْکرْ فَإِنَّمَا یشْکرُ لِنَفْسِهِ وَمَن کفَرَ فَإِنَّ الله غَنِی حَمِیدٌ»21
● محکم 11: «وَ وَصَّینَا الْإِنسَانَ بِوَالِدَیهِ حَمَلَتْهُ أُمُّهُ وَهْنًا عَلَى وَهْنٍ وَ فِصَالُهُ فِی عَامَینِ أَنِ اشْکرْ لِی وَ لِوَالِدَیک إِلَی الْمَصِیرُ»22
● محکم 12: «ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِن رُّوحِهِ وَ جَعَلَ لَکُمُ السَّمْعَ وَ الْأَبْصَارَ وَ الْأَفْئِدَةَ قَلِیلًا مَّا تَشْکُرُونَ»23
● محکم 13: «اعْمَلُوا آلَ دَاوُودَ شُکرًا وَقَلِیلٌ مِّنْ عِبَادِی الشَّکورُ»24
● محکم 14: «کُلُوا مِن رِّزْقِ رَبِّکمْ وَ اشْکرُوا لَهُ»25
● محکم 15: «لِیَأْکلُوا مِن ثَمَرِهِ وَ مَا عَمِلَتْهُ أَیدِیهِمْ أَفَلَا یَشْکرُونَ»26
● محکم 16: «بَلِ اللهَ فَاعْبُدْ وَ کُن مِّنْ الشَّاکرِینَ»27
● محکم 17: «إِنَّا أَرْسَلْنَا عَلَیهِمْ حَاصِبًا إِلَّا آلَ لُوطٍ نَّجَّینَاهُم بِسَحَرٍ * نِعْمَةً مِّنْ عِندِنَا کذَلِک نَجْزِی مَن شَکرَ»28
● سند 1: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَرْوَانَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) أَی الْأَعْمَالِ أَحَبُّ إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ فَقَالَ: «أَنْ تُحَمِّدَهُ»29
● سند 2: عَنْ جَعْفَرِ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ آبَائِهِ (علیهم‌السلام) أَنَّ النَّبِی (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) قَالَ: «إِنَّ الله عَزَّ وَ جَلَّ أَوْجَبَ الْجَنَّةَ لِشَابٍّ کانَ یُکثِرُ النَّظَرَ فِی الْمِرْآةِ فَیُکثِرُ حَمْدَ الله عَلَى ذَلِک»30
● سند 3: عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) عَنْ آبَائِهِ (علیهم‌السلام) قَالَ: قَالَ رَسُولُ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «مَنْ ظَهَرَتْ عَلَیهِ النِّعَمُ فَلْیُکثِرِ الْحَمْدُ لله»31
● سند 4: قَالَ رَسُولُ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «لَا إِلَهَ إِلَّا الله نِصْفُ الْمِیزَانِ وَ الْحَمْدُ لله یَمْلَؤُهُ»32
● سند 5: عَنِ الْهَیثَمِ بْنِ وَاقِدٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ الله (علیه‌السلام) یقُولُ: «مَا أَنْعَمَ الله عَلَى عَبْدٍ بِنِعْمَةٍ بَالِغَةً مَا بَلَغَتْ فَحَمِدَ الله عَلَیهَا إِلَّا کانَ حَمْدُهُ لله أَفْضَلَ مِنْ تِلْکَ النِّعْمَةِ وَ أَعْظَمَ وَ أَوْزَنَ»33
● سند 6: قَالَ أَبُو عَبْدِ الله (علیه‌السلام): «مَا أَنْعَمَ الله عَلَى عَبْدٍ نِعْمَةً فَعَرَفَهَا بِقَلْبِهِ وَ جَهَرَ بِحَمْدِ الله عَلَیهَا فَفَرَغَ مِنْهَا حَتَّى یُؤْمَرَ لَهُ بِالْمَزِیدِ»34
● سند 7: قَالَ رَسُولُ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «مَنْ حَمَّدَ الله مِائَةَ مَرَّةٍ کانَ أَفْضَلَ مِنْ حُمْلَانِ مِائَةِ فَرَسٍ فِی سَبِیلِ الله بِسُرُجِهَا وَ لُجُمِهَا وَ رُکبِهَا»35
● سند 8: عَنْ رَسُولِ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) «مَنْ حَمَّدَ الله مِائَةَ تَحْمِیدَةٍ کانَ أَفْضَلَ مِمَّنْ أَعْتَقَ مِائَةَ رَقَبَةٍ»36
● سند 9: قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام): «التَّسْبِیحُ نِصْفُ الْمِیزَانِ وَ الْحَمْدُ لله یَمْلَأُ الْمِیزَانَ»37
● سند 10: عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «الطَّاعِمُ‏ الشَّاکرُ لَهُ أَجْرُ الصَّائِمِ الْمُحْتَسِبِ وَ الْمُعَافَى الشَّاکرُ مِثْلُ الْمُبْتَلَى الصَّابِرِ»38
● سند 11: قَالَ رَسُولُ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «الطَّاعِمُ الشَّاکرُ أَفْضَلُ مِنَ الصَّائِمِ الصَّامِتِ»39
● سند 12: عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «یَنْبَغِی لِلْمُؤْمِنِ أَنْ یکونَ فِیهِ ثَمَانُ خِصَالٍ وَقُوراً عِنْدَ الْهَزَاهِزِ صَبُوراً عِنْدَ الْبَلَاءِ شَکوراً عِنْدَ الرَّخَاءِ…»40
● سند 13: عَنْ عَمَّارٍ الدُّهْنِی قَالَ سَمِعْتُ عَلِی بْنَ الْحُسَینِ (علیه‌السلام) یقُولُ: «إِنَّ الله یُحِبُّ کلَّ قَلْبٍ حَزِینٍ وَ یُحِبُّ کلَّ عَبْدٍ شَکورٍ»41
● سند 14: قَالَ رَسُولُ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «مَا فَتَحَ الله عَلَى عَبْدٍ بَابَ شُکرٍ فَخَزَنَ عَنْهُ بَابَ الزِّیادَةِ»42
● سند 15: عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «مَکتُوبٌ فِی التَّوْرَاةِ اشْکرْ مَنْ أَنْعَمَ عَلَیک وَ أَنْعِمْ عَلَى مَنْ شَکرَک فَإِنَّهُ لَا زَوَالَ لِلنَّعْمَاءِ إِذَا شُکرَتْ وَ لَا بَقَاءَ لَهَا إِذَا کفِرَتْ الشُّکرُ زِیادَةٌ فِی النِّعَمِ وَ أَمَانٌ مِنَ الْغِیرِ»43
● سند 16: قَالَ الْبَاقِرُ (علیه‌السلام): «مَا أَنْعَمَ الله عَلَى عَبْدٍ نِعْمَةً فَشَکرَهَا بِقَلْبِهِ إِلَّا اسْتَوْجَبَ الْمَزِیدَ قَبْلَ أَنْ یظْهِرَ شُکرَهُ عَلَى لِسَانِهِ»44
● سند 17: عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَجْلَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ الله (علیه‌السلام) یقُولُ: «أَحْسِنُوا جِوَارَ النِّعَمِ» قُلْتُ: وَ مَا حُسْنُ جِوَارِ النِّعَمِ؟ قَالَ: «الشُّکرُ لِمَنْ أَنْعَمَ بِهَا وَ أَدَاءُ حُقُوقِهَا»45
● سند 18: عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) قَالَ: «إِذَا وَصَلَتْ إِلَیکُمْ أَطْرَافُ النِّعَمِ فَلَا تُنَفِّرُوا أَقْصَاهَا بِقِلَّةِ الشُّکرِ»46
● سند 19: قَالَ رَسُولُ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «الطَّاعِمُ الشَّاکرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کأَجْرِ الصَّائِمِ الْمُحْتَسِبِ وَ الْمُعَافَى الشَّاکرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کأَجْرِ الْمُبْتَلَى الصَّابِرِ وَ الْمُعْطَى الشَّاکرُ لَهُ مِنَ الْأَجْرِ کأَجْرِ الْمَحْرُومِ الْقَانِعِ»47
سوم: احکامی که نه تصریحی به وجوبش هست و نه از تأکید فراوان در آیات و روایات، برخوردار است ولی در بین فقها ـ بویژه اصولیون ـ بین وجوب یا استحبابش اختلاف است. این‌گونه احکام نیز در طبقه‌ی پنجم آمده است و مراعاتش ـ احتیاطاً ـ ضروری شمرده شده است.
 نمونه‌ی 1 (حضور جمعی از مؤمنین در هنگام اجرای مجازات زنا):
برخی از فقهای عظام، حضور جمعی از مؤمنین را به هنگام اجرای حدّ شلاق و سنگسار مرد و زن زناکار، واجب می‌دانند؛ از آن جمله‌اند: شیخ مفید48، ابن ادریس49، علامه‌ی حلّی50 و فاضل هندی51. آیت الله خویی52 نیز وجوب حضور عدّه‌ای از مؤمنین را به هنگام اجرای حدّ زنا، استظهار نموده است.
برخی فقهای مذهب حنبلی مانند عبدالله بن قدامة المقدسی53 و منصور بن یونس البیهوتی54 نیز با استناد به ظاهر آیه‌ی 24 سوره‌ی نور تصریح نموده‌اند که امر «وَلْیَشْهَدْ» ظهور در وجوب حضور عدّه‌ای از مؤمنان، هنگام اجرای حدّ زنا دارد.
در مقابل، برخی دیگر از فقهای اسلامی، حضور عدّه‌ای را به هنگام اجرای حدّ زنا، مستحب دانسته‌اند که از آن جمله می‌توان به شیخ طوسی55، محقق حلی56، شهید اوّل57 و امام خمینی58 اشاره نمود. شیخ طوسی59 بر استحباب مذکور، ادعای اجماع نموده است.
از فقهای عامه نیز شافعی60 و مالک61 و برخی از فقهای مذهب حنفی مانند ابوبکر بن مسعود کاشانی62 و ابن عابدین63 نیز قائل به استحباب حضور عدّه‌ای به هنگام اجرای حدّ زنا شده‌اند.
قوانین عملی طبقه‌ی ششم نیز مانند قوانین عملی طبقه‌ی پنجم، بر دو مبنای اساسی، تنظیم شده است:
اول: احکامی که در روایت معتبر از آن به «حرام» یا همسنگ آن، مانند «شرک» و «کفر» تعبیر شده است ولی جمهور فقها ـ بویژه اصولیون ـ آن را حرام ندانسته‌اند. این احکام به احترام روایت معتبر، در جایگاهی فراتر از مکروه و فروتر از حرام نهاده شده است که گاهی از آن به «مکروه شدیده» یاد ‌می‌شود. برای قرار گرفتن حکمی در این طبقه، یک روایت معتبر، کافی است.
 نمونه‌ی 1: قَالَ رَسُولُ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «وَ الْإِنْکارُ هُوَ الْکفْرُ»64
 نمونه‌ی 2: سُئِلَ الصَّادِقُ (علیه‌السلام) عَنِ الْقُصَّاصِ یَحِلُّ الِاسْتِمَاعُ لَهُمْ؟ فَقَالَ: «لَا»65
 نمونه‌ی 3: عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «صَاحِبُ هَذَا الْأَمْرِ لَا یُسَمِّیهِ بِاسْمِهِ إِلَّا کافِرٌ»66
 نمونه‌ی 4: عَنْ مُوسَى بْنِ جَعْفَرٍ الْکاظِمِ (علیه‌السلام) قَالَ: «لَا تَأْخُذُوا مِنْ تُرْبَتِی شَیئاً لِتَتَبَرَّکوا بِهِ فَإِنَّ کُلَّ تُرْبَةٍ لَنَا مُحَرَّمَةٌ إِلَّا تُرْبَةَ جَدِّی الْحُسَینِ بْنِ عَلِی (علیه‌السلام)»67
 نمونه‌ی 5: قَالَ رَسُولُ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «مَنْ کانَ فِی قَلْبِهِ حَبَّةٌ مِنْ خَرْدَلٍ مِنْ عَصَبِیةٍ بَعَثَهُ الله یوْمَ الْقِیامَةِ مَعَ أَعْرَابِ الْجَاهِلِیةِ»68
 نمونه‌ی 6: عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «کفَرَ بِالله مَنْ تَبَرَّأَ مِنْ نَسَبٍ وَ إِنْ دَقَّ»69
 نمونه‌ی 7: قَالَ رَسُولُ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «أَیُّمَا مُسْلِمَینِ تَهَاجَرَا فَمَکثَا ثَلَاثاً لَا یَصْطَلِحَانِ إِلَّا کانَا خَارِجَینِ مِنَ الْإِسْلَامِ»70
 نمونه‌ی 8: عَنْ رَسُولِ الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فِی حَدِیثِ الْمَنَاهِی قَالَ: «یقُولُ الله عَزَّ وَ جَلَّ حَرَّمْتُ الْجَنَّةَ عَلَى الْمَنَّانِ»71
 نمونه‌ی 9: عَنْ أَبِی سَعِیدٍ الْخُدْرِی قَالَ سَمِعْتُ رَسُولَ الله (صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم) یقُولُ: «أَعُوذُ بِالله مِنَ الْکفْرِ وَ الدَّینِ» قِیلَ: یا رَسُولَ الله أَ تَعْدِلُ الدَّینَ بِالْکفْرِ؟! قَالَ: «نَعَمْ»72
 نمونه‌ی 10: قَالَ أَبُو عَبْدِ الله (علیه‌السلام): «السُّحْتُ أَنْوَاعٌ کثِیرَةٌ مِنْهَا کَسْبُ الْحَجَّامِ إِذَا شَارَطَ»73
 نمونه‌ی 11: عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ: «مَنْ بَاتَ سَاهِراً فِی کَسْبٍ وَ لَمْ یُعْطِ الْعَینَ حَظَّهَا مِنَ النَّوْمِ فَکَسْبُهُ ذَلِک حَرَامٌ»74
دوم: احکامی که از نهی فراوان در آیات و روایات، برخوردار است ولی جمهور فقها ـ بویژه اصولیون ـ به حرمت آن فتوا نداده‌اند.

…………………………………………………….

1. تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، جلد 6، صفحه‌ی 42. ترجمه: امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: شیعیان ما را امر کنید به زیارت قبر حسین (علیه‌السلام) که روزی را زیاد و عمر را طولانی و حوادث بد را دفع می‌کند و رفتنش بر هر مؤمنی که اقرار به امامت از خدای تعالی برای آن حضرت دارد، واجب است.
2. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 533. ترجمه: راوی می‌گوید: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: بگو: «پناه می‌برم به خدا از شیطان رانده شده و پناه می‌برم به خدا از این که حاضر شوند. همانا خدا شنوای داناست». و بگو: خدایی جز خدای یگانه نیست، یکی است و شریکی برای او نیست. زنده می‌کند و می‌میراند و او بر هر چیزی تواناست». مردی عرض کرد: آیا [گفتن این ذکر] واجب است؟ فرمودند: بله واجب است و [زمان آن] محدود می‌باشد. قبل از طلوع خورشید و قبل از غروب خورشید، ده مرتبه می‌گویی و اگر از تو فوت شد، در روز یا شب قضایش را بجا آور.
3. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 196.
4. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 14، صفحه‌ی 297. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: عمره بر مردم واجب است، به منزله‌ی حج بر کسی که توانایی‌اش را داشته باشد، برای این که خدای عز و جل می‌فرماید: حج و عمره را برای خدا به اتمام رسانید.
5. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 225. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: طلب دانش [مفید] واجب است.
6. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 208. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: بر مؤمن واجب است که خیرخواه مؤمن در پیشِ رو و پشتِ سرش باشد.
7. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 21، صفحه‌ی 409. ترجمه: امام رضا (علیه‌السلام) در نامه به مأمون نوشتند: و عقیقه کردن برای نوزاد پسر و دختر، واجب است.
8. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 21، صفحه‌ی 437. ترجمه: امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: اشکال ندارد زن ختنه نشود، ولی مرد چاره‌ای از آن ندارد.
9. روضة الواعظین، فتّال نیشابوری، جلد 2، صفحه‌ی 482. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: هر کس بدون وصیت بمیرد، به مرگ جاهلیت مرده است.
10. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 670. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: جواب نامه دادن واجب است، مانند جواب سلام.
11. تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، جلد 3، صفحه‌ی 7. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: کسی که در نماز جمعه، سوره‌های جمعه و منافقون بخواند، نماز جمعه‌ای برایش نیست.
12. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 152. ترجمه: پس مرا یاد کنید [تا] شما را یاد کنم و شکرانه‏ام را به جاى آرید و با من ناسپاسى نکنید.
13. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 172. ترجمه: و اگر تنها او را مى‏پرستید خدا را شکر کنید.
14. سوره‌ی نساء، آیه‌ی 147. ترجمه: اگر سپاس بدارید و ایمان آورید خدا مى‏خواهد با عذاب شما چه کند و خدا همواره سپاس‏پذیر [=حق‏شناس] داناست.
15. سوره‌ی اعراف، آیه‌ی 16 و 17. ترجمه: گفت پس به سبب آنکه مرا به بیراهه افکندى من هم براى [فریفتن] آنان حتما بر سر راه راست تو خواهم نشست. آنگاه از پیش رو و از پشت‏سرشان و از طرف راست و از طرف چپشان بر آنها مى‏تازم و بیشترشان را شکرگزار نخواهى یافت.
16. سوره‌ی ابراهیم، آیه‌ی 7. ترجمه: و آنگاه که پروردگارتان اعلام کرد که اگر واقعا سپاسگزارى کنید [نعمت] شما را افزون خواهم کرد و اگر ناسپاسى نمایید قطعا عذاب من سخت‏ خواهد بود.
17. سوره‌ی نحل، آیه‌ی 114. ترجمه: و نعمت ‏خدا را اگر تنها او را مى‏پرستید شکر گزارید.
18. سوره‌ی مؤمنون، آیه‌ی 78. ترجمه: و اوست آن کس که براى شما شنوایی و بینایی و ادراک دل پدید آورد، چه اندک سپاسگزارید.
19. سوره‌ی نمل، آیه‌ی 40. ترجمه: و هر کس سپاس گزارد تنها به سود خویش سپاس مى‏گزارد و هر کس ناسپاسى کند بى‏گمان پروردگارم بى‏‌نیاز و کریم است.
20. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 17. ترجمه: و او را بپرستید و وى را سپاس گویید که به سوى او بازگردانیده مى‏شوید.
21. سوره‌ی لقمان، آیه‌ی 12. ترجمه: و به راستى لقمان را حکمت دادیم که خدا را سپاس بگزار و هر که سپاس بگزارد تنها براى خود سپاس مى‏گزارد و هر کس کفران کند در حقیقت ‏خدا بى‏نیاز ستوده است.
22. سوره‌ی لقمان، آیه‌ی 14. ترجمه: و انسان را در باره پدر و مادرش سفارش کردیم مادرش به او باردار شد سستى بر روى سستى و از شیر باز گرفتنش در دو سال است [آرى به او سفارش کردیم] که شکرگزار من و پدر و مادرت باش که بازگشت [همه] به سوى من است.
23. سوره‌ی سجده، آیه‌ی 9. ترجمه: آنگاه او را درست‏اندام کرد و از روح خویش در او دمید و براى شما گوش و دیدگان و دلها قرار داد چه اندک سپاس مى‏گزارید.
24. سوره‌ی سبأ، آیه‌ی 13. ترجمه: اى خاندان داوود شکرگزار باشید و از بندگان من اندکى سپاسگزارند.
25. سوره‌ی سبأ، آیه‌ی 15. ترجمه: از روزى پروردگارتان بخورید و او را شکر کنید.
26. سوره‌ی یس، آیه‌ی 35. ترجمه: تا از میوه آن و [از] کارکرد دستهاى خودشان بخورند آیا باز [هم] سپاس نمى‏گزارند.
27. سوره‌ی زمر، آیه‌ی 66. ترجمه: بلکه خدا را بپرست و از سپاسگزاران باش.
28. سوره‌ی قمر، آیه‌ی 34 و 35. ترجمه: ما بر [سر] آنان سنگبارانى [انفجارى] فروفرستادیم [و] فقط خانواده لوط بودند که سحرگاهشان رهانیدیم. [و این] رحمتى از جانب ما بود هر که سپاس دارد بدین‏سان [او را] پاداش مى‏دهیم.
29. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 503. ترجمه: راوی به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: کدام در نزد خدای عز و جل محبوب‌تر است؟ فرمودند: این که او را ستایش کنی.
30. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، صفحه‌ی 25. ترجمه: امام باقر (علیه‌السلام) از پدرانشان از استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: همانا خدای عز و جل بهشت را بر جوانی که بسیار در آینه بنگرد و بسیار ستایش خدا کند، واجب ساخته است.
31. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 7، صفحه‌ی 174. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) از پدرانشان از استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: کسی که نعمت‌ها بر او ظاهر شد، بسیار ستایش الهی کند.
32. امالی، شیخ طوسی، صفحه‌ی 19. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: [حقیقت ذکر] «خدایی جز خدای یگانه نیست»، نصف میزان [اعمال] است و [حقیقت ذکر] «ستایش خدای راست» آن را پر می‌کند.
33. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، صفحه‌ی 182. ترجمه: راوی می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) شنیدم که می‌فرمودند: خدای تعالی هیچ نعمتی به بنده‌ای نمی‌دهد ـ هر چند بزرگ باشد ـ که بر آن خدا را ستایش کند، مگر این که ستایش او برای خدای تعالی، برتر و عظیم‌تر و سنگین‌تر از آن نعمت خواهد بود.
34. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 7، صفحه‌ی 175. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: هر گاه خدای تعالی بر بنده‌ای نعمت دهد و او به قلبش آن را بشناسد و صدا به ستایش الهی بلند کند، هنوز از ستایش الهی فراغ نمی‌شود که امر به زیاد شدن نعمتش می‌رسد.
35. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 505. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: کسی که خدای تعالی را صد مرتبه ستایش کند، برتر از کسی است که صد اسب با زین و مهار و سوارکار در راه خدا بفرستد.
36. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 43. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: کسی که خدای تعالی را صد مرتبه ستایش کند، برتر از کسی است که صد برده آزاد کند.
37. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 506. ترجمه: امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: تسبیح،‌ نصف میزان است و ستایش الهی، میزان را پر می‌کند.
38. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، صفحه‌ی 182. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: کسی که غذا می‌خورد و خدای را شکر می‌کند، پاداش کسی دارد که روزه گرفته است و کسی که در عافیت شاکر است، مانند گرفتار صبرکننده است.
39. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 435. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: کسی که غذا می‌خورد و شکر می‌کند، برتر از روزه‌داری است که [از گفتن شکر] ساکت است.
40. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 15، صفحه‌ی 185. ترجمه: شایسته است هشت خصلت در مؤمن باشد، در هنگام حوادث، با وقار باشد؛ در وقت بلاها، صبور باشد؛ در هنگام گشایش، شکور باشد…
41. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 99. ترجمه: راوی می‌گوید: از امام سجاد (علیه‌السلام) شنیدم که می‌فرمودند: خدای تعالی هر دل غمگین [برای چیزهای واقعی] و هر بنده‌ی شکرگزار را دوست دارد.
42. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 94. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: خدای تعالی درِ شکر را بر بنده‌ای نگشود که درِ زیاد شدن را بر او ببندد.
43. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 94. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: در تورات [تحریف‌نشده] نوشته شده است: از کسی که به تو نعمت می‌دهد، شکرگزاری کن و بر کسی که از تو شکرگزاری می‌کند، نعمت بده که نعمت اگر شکرگزاری شود، زوال نمی‌یابد و بقایی ندارد اگر ناسپاسی شود. شکرگزاری [مایه‌ی] زیادی در نعمت و ایمنی از تغییر یافتن آن است.
44. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 16، صفحه‌ی 311. ترجمه: امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: نعمت نمی‌دهد خدا بر بنده‌ای پس شکر آن را بجا آورد به قلبش، مگر این که مستوجب زیادی شود قبل از این که شکرش را بر زبانش ظاهر سازد.
45. کافی، محدث کلینی، جلد 4، صفحه‌ی 38. ترجمه: راوی می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) شنیدم که فرمودند: همسایگی نعمت‌ها را نیکو بدارید. گفتم: نیکو همسایگی نعمت‌ها چگونه است؟ فرمودند: شکرگزاری برای کسی که آن نعمت را داده و پرداختن حقوقش.
46. نهج البلاغه، سید رضی (صبحی صالح)، حکمت 14. ترجمه: امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: هر گاه قسمت‌های از نعمت به شما رسید، انتهایش را با کم شکر کردن، فراری ندهید.
47. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 94. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: غذاخورنده‌ی شکرگزار، مانند پاداش روزه‌دار خودنگهدار دارد و عافیت‌مند شکرگزار، مانند پاداش گرفتار صبرکننده دارد و عطاشده‌ی شکرگزار، مانند پاداش محروم‌شده‌ی قناعت‌پیشه دارد.
48. المقنعه، شیخ مفید، صفحه‌ی 780.
49. السرائر، ابن ادریس، جلد 3، صفحه‌ی 453.
50. قواعد الاحکام، علامه حلی، جلد 3، صفحه‌ی 529 و 530.
51. کشف اللثام، فاضل هندی، جلد 2، صفحه‌ی 401.
52. مبانی تکملة المنهاج، آیة‌الله خویی، جلد 1، صفحه‌ی 220 و 221.
53. الکافی فی فقه الامام احمد بن حنبل، مقدسی، جلد 4، صفحه‌ی 96.
54. کشف القناع، بیهوتی، جلد 6، صفحه‌ی 108.
55. النهایة، شیخ طوسی، صفحه‌ی 701.
56. شرایع الاسلام، محقق حلی، جلد 3، صفحه‌ی 157.
57. اللمعة الدمشقیة، شهید اول، جلد 9، صفحه‌ی 95.
58. تحریر الوسیلة، امام خمینی، جلد 2، صفحه‌ی 443.
59. الخلاف، شیخ طوسی، جلد 5، صفحه‌ی 374.
60. التهذیب فی فقه الامام الشافعی، حسین بن مسعود بن محمد بن الفراء، جلد 7، صفحه‌ی 326.
61. الفقه الاسلامی و ادلّته، وهبه الزحیلی، جلد 6، صفحه‌ی 64.
62. بدائع الصنائع، کاشانی، جلد 7، صفحه‌ی 60.
63. حاشیة ردّ المختار، این عابدین، جلد 4، صفحه‌ی 174.
64. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 401. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: انکار [سخنان استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) ] کفر است.
65. وسائل الشیعه، شیخ حر عاملی، جلد 17، صفحه‌ی 153. ترجمه: از امام صادق (علیه‌السلام) سؤال شد آیا گوش دادن به قصه‌گوها حلال است؟ فرمودند: نه.
66. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 333. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: صاحب این امر را نام نمی‌برد مگر کافر.
67. عیون اخبار الرضا (علیه‌السلام)، جلد 1، صفحه‌ی 104. ترجمه: امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: از خاک قبر من چیزی برای تبرک بر ندارید. همانا هر خاکی برای ما حرام است جز خاک جدّم حسین بن علی (علیهماالسلام).
68. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 308. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: هر کس در قلبش به قدر دانه‌ی خردلی تعصب باشد، خدای تعالی او را در روز قیامت با اعراب جاهلیت برانگیخته خواهد کرد.
69. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 350. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: کسی که از نسبش هر چند دقیق باشد بیزاری بجوید، به خدای تعالی کافر شده است.
70. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 345. ترجمه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: هر دو مسلمانی که قهر کنند و بعد از سه روز، آشتی نکنند، از اسلام بیرون می‌روند.
71. من‏ لایحضره ‏الفقیه، شیخ صدوق، جلد 4، صفحه‌ی 17. ترجمه: استاد اعظم (صلی‌ الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم) در ضمن حدیث مناهی فرمودند: خدای عز و جل می‌فرماید: بهشت را بر منت‌گذار حرام کردم.
72. علل الشرایع، شیخ صدوق، جلد 2، صفحه‌ی 528. ترجمه: راوی می‌گوید: از استاد اعظم (صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم) شنیدم که فرمودند: به خدا پناه می‌برم از کفر و قرض، گفته شد ای پیامبر خدا، آیا قرض را با کفر برابر می‌کنید؟ فرمودند: بله.
73. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 127. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: حرام، انواع زیادی دارد، از آن جمله است درآمد حجامت‌گر اگر دستمزدش را شرط کند.
74. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 127. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: کسی که تمام شب را برای کسب در آمد بیدار باشد و بهره‌ی چشم از خواب را به او ندهد، در آمدش حرام است.

شاید بر غیر خبره در علوم اهل بیت عصمت و طهارت (علیهم‌السلام) این شبهه عارض شود که تعالیم اسلام عزیز، به صورت غیر نظام‌مند صادر شده و باید به همان شیوه نیز فراگرفته و عمل شود؛ ولی حقیقت این است که اصل نظام‌مندی قوانین، در متن فرمایشات استادان منهاج فردوسیان (علیهم ‌السلام) آمده و همین تصریحات و اشارات، دستمایه‌ی تنظیم قوانین بوده است. اینک به چند مورد از روایاتی که اقدام به دسته‌بندی قواعد نظری و قوانین عملی می‌نماید، می‌پردازیم:
● سند 1: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) قَالَ: «بُنِی الإِسْلَامُ عَلَى خَمْسَةِ أَشْیاءَ عَلَى الصَّلَاةِ وَ الزَّکاةِ وَ الحَجِّ وَ الصَّوْمِ وَ الوَلَایةِ»
قَالَ زُرَارَةُ فَقُلْتُ: وَ أَیّ شَی‏ءٍ مِنْ ذَلِک أَفْضَلُ؟
فَقَالَ: «الوَلَایةُ أَفْضَلُ لِأَنَّهَا مِفْتَاحُهُنَّ وَ الوَالِی هُوَ الدَّلِیلُ عَلَیهِنَّ»
قُلْتُ: ثُمَّ الَّذِی‏ یلِی ذَلِک فِی الفَضْلِ؟
فَقَالَ: «الصَّلَاةُ إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) قَالَ الصَّلَاةُ عَمُودُ دِینِکمْ»
قَالَ قُلْتُ: ثُمَّ الَّذِی یلِیهَا فِی الفَضْلِ؟
قَالَ: «الزَّکاةُ لِأَنَّهُ قَرَنَهَا بِهَا وَ بَدَأَ بِالصَّلَاةِ قَبْلَهَا وَ قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم) الزَّکاةُ تُذْهِبُ الذُّنُوبَ»
قُلْتُ: وَ الَّذِی یلِیهَا فِی الفَضْلِ؟
قَالَ: «الحَجُّ، قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ «وَ للّهِ عَلَى النَّاسِ حِجُّ البَیتِ مَنِ اسْتَطاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا وَ مَنْ کفَرَ فَإِنَّ اللهَ غَنِی عَنِ العالَمِینَ»1 وَ قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم) لَحَجَّةٌ مَقْبُولَةٌ خَیرٌ مِنْ عِشْرِینَ صَلَاةً نَافِلَةً وَ مَنْ طَافَ بِهَذَا البَیتِ طَوَافاً أَحْصَى فِیهِ أُسْبُوعَهُ وَ أَحْسَنَ رَکعَتَیهِ غَفَرَ اللهُ لَهُ وَ قَالَ فِی یوْمِ عَرَفَةَ وَ یوْمِ المُزْدَلِفَةِ مَا قَالَ»
قُلْتُ: فَمَا ذَا یَتْبَعُهُ؟
قَالَ: «الصَّوْمُ»
قُلْتُ: وَ مَا بَالُ الصَّوْمِ صَارَ آخِرَ ذَلِک أَجْمَعَ؟
قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) الصَّوْمُ جُنَّةٌ مِنَ النَّارِ. ثُمَّ قَالَ إِنَّ أَفْضَلَ الأَشْیاءِ مَا إِذَا فَاتَک لَمْ تَکنْ مِنْهُ تَوْبَةٌ دُونَ أَنْ تَرْجِعَ إِلَیهِ فَتُؤَدِّیهُ بِعَینِهِ إِنَّ الصَّلَاةَ وَ الزَّکاةَ وَ الحَجَّ وَ الوَلَایةَ لَیسَ یَقَعُ شَی‏ءٌ مَکانَهَا دُونَ أَدَائِهَا وَ إِنَّ الصَّوْمَ إِذَا فَاتَک أَوْ قَصَّرْتَ أَوْ سَافَرْتَ فِیهِ أَدَّیتَ مَکانَهُ أَیاماً غَیرَهَا وَ جَزَیتَ ذَلِک الذَّنْبَ بِصَدَقَةٍ وَ لَا قَضَاءَ عَلَیک وَ لَیسَ مِنْ تِلْک الأَرْبَعَةِ شَی‏ءٌ یجْزِیکَ مَکانَهُ غَیرُهُ».
ثُمَّ قَالَ: «ذِرْوَةُ الأَمْرِ وَ سَنَامُهُ وَ مِفْتَاحُهُ وَ بَابُ الأَشْیاءِ وَ رِضَا الرَّحْمَنِ الطَّاعَةُ لِلْإِمَامِ بَعْدَ مَعْرِفَتِهِ إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یَقُولُ: «مَنْ یُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللهَ وَ مَنْ تَوَلَّى فَما أَرْسَلْناکَ عَلَیهِمْ حَفِیظاً»2 أَمَا لَوْ أَنَّ رَجُلًا قَامَ لَیلَهُ وَ صَامَ نَهَارَهُ وَ تَصَدَّقَ بِجَمِیعِ مَالِهِ وَ حَجَّ جَمِیعَ دَهْرِهِ وَ لَمْ یَعْرِفْ وَلَایةَ وَلِی اللهِ فَیوَالِیهُ وَ یکونَ جَمِیعُ أَعْمَالِهِ بِدَلَالَتِهِ إِلَیهِ مَا کانَ لَهُ عَلَى اللهِ جَلَّ وَ عَزَّ حَقٌّ فِی ثَوَابِهِ وَ لَا کانَ مِنْ أَهْلِ الإِیمَانِ»3
● سند 2: عَنْ عِیسَى بْنِ السَّرِی قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) حَدِّثْنِی عَمَّا بُنِیتْ عَلَیهِ دَعَائِمُ الإِسْلَامِ إِذَا أَنَا أَخَذْتُ بِهَا زَکى عَمَلِی وَ لَمْ یَضُرَّنِی جَهْلُ مَا جَهِلْتُ بَعْدَهُ؟
فَقَالَ: «شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) وَ الإِقْرَارُ بِمَا جَاءَ بِهِ مِنْ عِنْدِ اللهِ وَ حَقٌّ فِی الأَمْوَالِ مِنَ الزَّکاةِ وَ الوَلَایةُ الَّتِی أَمَرَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ بِهَا وَلَایةُ آلِ مُحَمَّدٍ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فَإِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) قَالَ: مَنْ مَاتَ وَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیةً. قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ أَطِیعُوا اللهَ وَ أَطِیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الأَمْرِ مِنْکمْ فَکانَ عَلِی (علیه‌السلام) ثُمَّ صَارَ مِنْ بَعْدِهِ الحَسَنُ ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ الحُسَینُ ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ عَلِی بْنُ الحُسَینِ ثُمَّ مِنْ بَعْدِهِ مُحَمَّدُ بْنُ عَلِی ثُمَّ هَکذَا یَکُونُ الأَمْرُ إِنَّ الأَرْضَ لَا تَصْلُحُ إِلَّا بِإِمَامٍ وَ مَنْ مَاتَ لَا یَعْرِفُ إِمَامَهُ مَاتَ مِیتَةً جَاهِلِیة…»4
● سند 3: عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُهُ یسْأَلُ أَبَا عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) فَقَالَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاک أَخْبِرْنِی عَنِ الدِّینِ الَّذِی افْتَرَضَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ عَلَى العِبَادِ مَا لَا یَسَعُهُمْ جَهْلُهُ وَ لَا یُقْبَلُ مِنْهُمْ غَیرُهُ مَا هُوَ؟ فَقَالَ: «أَعِدْ عَلَی» فَأَعَادَ عَلَیهِ، فَقَالَ: «شَهَادَةُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَ أَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) وَ إِقَامُ الصَّلَاةِ وَ إِیتَاءُ الزَّکاةِ وَ حِجُّ البَیتِ مَنِ اسْتَطَاعَ إِلَیهِ سَبِیلًا وَ صَوْمُ شَهْرِ رَمَضَانَ» ثُمَّ سَکتَ قَلِیلًا ثُمَّ قَالَ: «وَ الوَلَایةُ» مَرَّتَینِ ثُمَّ قَالَ: «هَذَا الَّذِی فَرَضَ اللهُ عَلَى العِبَادِ وَ لَا یَسْأَلُ الرَّبُّ العِبَادَ یَوْمَ القِیامَةِ، فَیقُولَ أَلَّا زِدْتَنِی عَلَى مَا افْتَرَضْتُ عَلَیکَ وَ لَکِنْ مَنْ زَادَ زَادَهُ اللهُ إِنَّ رَسُولَ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) سَنَّ سُنَناً حَسَنَةً جَمِیلَةً ینْبَغِی لِلنَّاسِ الأَخْذُ بِهَا»5
● سند 4: عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الحَجَّاجِ قَالَ کنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) فَدَخَلَ عَلَیهِ عَبْدُ الـمَلِک القُمِّی فَقَالَ: أَصْلَحَک اللهُ أَسْجُدُ وَ یَدِی فِی ثَوْبِی؟ فَقَالَ: «إِنْ شِئْتَ» ثُمَّ قَالَ: «إِنِّی وَ اللهِ مَا مِنْ هَذَا وَ شِبْهِهِ أَخَافُ عَلَیکُمْ»6

……………………………………………….

1. سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 97.
2. سوره‌ی نساء، آیه‌ی 80.
3. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 287. ترجمه: امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: اسلام بر پنج چیز؛ نماز، زکات، حج، روزه و ولایت بنا شده است. راوی می‌گوید: گفتم: کدامیک از آنها برتر است؟ فرمودند: ولایت برتر است زیرا کلید آنهاست و والی، راهنمای [انجام شدن درست] آنهاست. گفتم: سپس کدامیک برتر است؟ فرمودند: نماز. همانا پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: نماز ستون دین شماست. گفتم: سپس کدامیک در فضیلت برتر است؟ فرمودند: زکات. زیرا همراه کرده با نماز و نماز را قبلش آورده و پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: زکات، گناهان را می‌برد. گفتم: سپس کدامیک در فضیلت بعد از آن قرار می‌گیرد؟ فرمودند: حج. خدای عز و جل می‌فرماید: «و براى خدا حج آن خانه بر عهده‌ی مردم است [البته بر] کسى که بتواند به سوى آن راه یابد و هر که کفر ورزد یقیناً خداوند از جهانیان بى‏نیاز است» و پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: یک حج قبول شده برتر از بیست نماز نافله است و هر کس این خانه را هفت دور طواف کند و دو رکعت [نماز طواف] را نیکو بخواند، خدای تعالی گناهانش را بیامرزد… گفتم: چه پس از آن می‌آید؟ فرمودند: روزه. گفتم: چرا روزه در آخر همه قرار گرفته است؟ فرمودند: پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: روزه، سپر از آتش است. سپس فرمودند: برترین چیزها آنهایی است که هر گاه از تو فوت شود، بازگشتی جز انجام آن به همان صورتی که فوت شده ندارد. نماز و زکات و حج و ولایت، چیزی جز بجا آوردن، جایش را نمی‌گیرد ولی روزه اگر فوت شد، کوتاهی کردی یا مسافرت نمودی، روزهای دیگری را به جایش روزه می‌گیری و گناه آن با صدقه [کفاره‌ی روزه‌خواری] جزا داده می‌شود. و آن چهار تا، چیزی غیر از خودش، جایش را نمی‌گیرد.
سپس فرمودند: قله‌ی کارها و بلندای آن و درِ چیزها و رضای خدای مهربان، اطاعت از امام است بعد از شناختنش. خدای عز و جل می‌گوید:‌ «هر کس از پیامبر فرمان برد در حقیقت، ‏خدا را فرمان برده و هر کس رویگردان شود، ما تو را بر ایشان نگهبان نفرستاده‏ایم». اگر مردی شب را [به عبادت] قیام کند و روز را روزه بگیرد و تمام دارایی‌اش را صدقه بده و تمام روزگارش حج بگزارد ولی ولایت ولی الله را نشناسد تا به ولایت او در آید و تمام کارهایش به راهنمایی او باشد، بر خدای جل و عز حقی در پاداش نخواهد داشت و از اهل ایمان نخواهد بود.
4. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 21. ترجمه: راوی می‌گوید: به امام صادق (علیه ‌السلام) عرض کردم: مرا از آنچه اسلام بر آن بینا شده خبر دهید که اگر آنان را بگیرم، عملم پاک شود و ندانستنِ آنچه نمی‌دانم، ضرر [فراوان] برایم نداشته باشد.
فرمودند: شهادت به این که خدایی جز خدای یگانه نیست و این که محمد (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) پیامبر خداست و اقرار به آنچه از نزد خدای تعالی آورده است و حق در دارایی که زکات باشد و ولایت خاندان محمد (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) که خدای عز و جل امر به آن کرده است. که پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمود: هر کس بمیرد و امامش را نشناسد بر مرگ جاهلیت مرده است. خدای عز و جل می‌فرماید: خدا و پیامبر و صاحبان امر از خودتان را اطاعت کنید پس [صاحبان امر] علی (علیه‌السلام) شد، سپس حسن (علیه‌السلام)، سپس حسین (علیه‌السلام)، سپس علی بن حسین (علیه‌السلام)، سپس محمد بن علی (علیه‌السلام)، سپس امر همین‌جور بوده است. همانا زمین جز به امام اصلاح نمی‌شود و کسی که بمیرد و امامش را نشناسد، به مرگ جاهلیت مرده است…
5. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 22. ترجمه: راوی می‌گوید: شنیدم کسی از امام صادق (علیه‌السلام) پرسید: فدایتان شوم، مرا خبر بدهید از دینی که خدای عز و جل بر بندگانش واجب کرده که اجازه ندارند آن را نشناسند و غیر از آن از ایشان قبول نمی‌شود. فرمودند: دو باره بگو. دو باره عرض کرد. فرمودند: شهادت به این که خدایی جز خدای یگانه نیست و این که محمد (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرستاده‌ی خداست و نماز خواندن و دادن زکات و حج خانه برای کسی که بتواند و روزه‌ی ماه رمضان. سپس اندکی ساکت شدند و دو بار فرمودند: ولایت. سپس فرمودند: این است آن چیزهایی که خدا بر بندگانش واجب ساخته است. و روز قیامت خدای تعالی از بندگانش نمی‌پرسد چرا بیش از واجباتم انجام ندادی ولی اگر کسی بیشتر انجام دهد، خدای تعالی [درجات] بیشترش دهد. پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) سنت‌های نیکو و زیبایی آوردند که شایسته است مردم آنها را بگیرند.
6. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 408. ترجمه: راوی می‌گوید: در نزد امام صادق (علیه‌السلام) بودم که عبدالملک قمی بر حضرت وارد شد و عرض کرد: خداوند شما را نیکو سازد، آیا می‌توانم در حالی که دستم در آستینم است، سجده کند؟ فرمودند: می‌توانی. سپس فرمودند: به خدا قسم از این و مانند این بر شما نمی‌ترسم.

قانون‌های عملی منهاج فردوسیان در ده طبقه برای آسانی در عمل، تنظیم شده است. چیدمان قوانین در این طبقات دهگانه بستگی به نقش مستقیم مراعات آن قانون در رسیدن به کمال و سعادت دارد. یعنی هر قانونی که مراعاتش نقش بیشتری در رسیدن به کمال و سعادت دارد، اول ذکر شده و هر چه به طبقات متأخر می‌رسد، از اهمیت و نقش مراعات آن‌ها، در کمال و سعادت کاسته ‌می‌شود.
طبقه‌ی اول: معادل فروعات دهگانه‌ی دین / طبقه‌ی دوم: معادل گناهان کبیره
طبقه‌ی سوم: معادل سایر فرائض / طبقه‌ی چهارم: معادل گناهان صغیره
طبقه‌ی پنجم: معادل مستحبات مؤکده / طبقه‌ی ششم: معادل مکروهات شدیده
طبقه‌ی هفتم: معادل مستحبات عادیه / طبقه‌ی هشتم: معادل مکروهات عادیه
طبقه‌ی نهم: معادل مستحبات ضعیفه / طبقه‌ی دهم: معادل مکروهات ضعیفه.

دو مرحله‌ی اصلی منهاج فردوسیان از کتاب مقدس قرآن اخذ شده است. قرآن کریم در موارد متعدد (بیش از نود مورد) با عباراتی مانند: «الَّذِین آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ» اساس حرکت را در دو گزینه‌ی «ایمان و عمل صالح» خلاصه فرموده، و برای آن، ثمرات و نتایج مهمی مترتب دانسته است که در ضمن سؤالی به تفصیل، بدان پرداخته خواهد شد.
همچنین در فرمایشات استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) نیز تصریحاتی مبنی بر دو مرحله‌ای بودن اصل حرکت به سوی کمال و سعادت وجود دارد.
 نمونه‌ی 1 (آیه): «وَ الَّذِینَ آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ أُولَئِک أَصْحَابُ الجَنَّةِ هُمْ فِیهَا خَالِدُونَ»1
 نمونه‌ی 2 (آیه): «وَ الَّذِینَ آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ سَنُدْخِلُهُمْ جَنَّاتٍ تَجْرِی مِن تَحْتِهَا الأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا أَبَدًا لَّهُمْ فِیهَا أَزْوَاجٌ مُّطَهَّرَةٌ وَ نُدْخِلُهُمْ ظِلاًّ ظَلِیلاً»2
 نمونه‌ی 3 (آیه): «فَأَمَّا الَّذِینَ آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ فَیُوَفِّیهِمْ أُجُورَهُمْ وَ یَزیَدُهُم مِّن فَضْلِهِ»3
 نمونه‌ی 4 (حدیث): قال الاستاذ الاعظم (صلى‏الله‏علیه‌و‌آله‌وسلم): «وَ الَّذِی نَفسُ مُحَمَّدٍ بِیدِهِ! ما مِن عَبدٍ یُؤمِنُ بِالله‏ وَ الیَومِ الآخِرِ ثُمَّ یُسَدِّدُ إِلاّ سَلَکَ فِی الجَنَّةِ»4

……………………………………….

1. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 82. ترجمه: و کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‌‏اند آنان اهل بهشتند و در آن جاودان خواهند ماند.
2. سوره‌ی نساء، آیه‌ی 57. ترجمه: و به زودى کسانى را که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏اند در باغهایى که از زیر [درختان] آن نهرها روان است درآوریم براى همیشه در آن جاودانند و در آنجا همسرانى پاکیزه دارند و آنان را در سایه‏‌اى پایدار درآوریم.
3. سوره‌ی نساء، آیه‌ی 173. ترجمه: اما کسانى که ایمان آورده و کارهاى شایسته کرده‏‌اند پاداششان را به تمام [و کمال] خواهد داد و از فضل خود به ایشان افزونتر مى‏بخشد و اما کسانى که امتناع ورزیده و بزرگى فروخته‏اند آنان را به عذابى دردناک دچار مى‏سازد و در برابر خدا براى خود یار و یاورى نخواهند یافت.
4. مسند ابن حنبل، جلد 5، صفحه‌ی 479، حدیث 16216؛ صحیح ابن حبّان، جلد 1، صفحه‌ی 445، حدیث 212؛ سنن ابن ماجة، جلد 2، صفحه‌ی 1432، حدیث 4285؛ المعجم الکبیر، طبرانی، جلد 5، صفحه‌ی 50، حدیث 4557؛ کنز العمّال، متقی هندی، جلد 10، صفحه‌ی 477، حدیث 30147. ترجمه: قسم به آن کسی که جان محمد (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) در دست اوست، هیچ بنده‌ای نیست که ایمان به خدا و روز واپسین بیاورد، سپس محکم بایستد مگر این که راه بهشت را طی کند.

وضع مصطلحات در منهاج فردوسیان به سه دلیل است:
علت اول، عدم استفاده از مصطلحات فقه و عرفان: استفاده از مصطلحات رایج در فقه و عرفان، موجب خلط موضوعات منهاج فردوسیان با دو علم یاد شده می‌گردد. لذا جهت جلوگیری از توهم تداخل موضوع و مسائل منهاج فردوسیان با فقه و عرفان، مجبور به وضع مصطلح جدید شدیم.
برای مثال، کلماتی همچون عابد، زاهد، عارف، صوفی، متصوف، مرید، مراد، سالک و مرشد، هر یک ـ علاوه بر داشتن معنای لغوی ـ دارای معانی اصطلاحی‌ای است که در کتاب‌های مربوطه آمده است. برای دانستن معنی لغوی هر یک می‌توان به لغتنامه مراجعه نمود و برای دانستن معنی اصطلاحی آن، کافی است به کتاب‌هایی که مصطلحات صوفیه و عرفا را جمع‌آوری کرده و توضیح داده، مراجعه شود. ولی مصطلح «منهاجی» در هیچیک از اصطلاح‌نامه‌های صوفیه و عرفا یافت نمی شود؛ پس کسی که جویای معنی اصطلاحی آن باشد به ناچار باید از تدوینگر این برنامه بپرسد تا اطلاع یابد. به عبارت ساده تر، هیچ کس نمی‌داند که این کلمه چه معنیِ اصطلاحی‌ای دارد مگر این که آن را از حاج فردوسی، فراگرفته باشد.
علت دوم، راحتی ارتباط با مصطلحات جدید: طالب سعادت و جویای کمال با شنیدن مصطلحات مشهور قوم، همان معانی برایش متبادر ‌می‌شود و انصراف دادنش به معنی جدید، به دشواری صورت می‌پذیرد. در صورتی که اگر از اول، اصطلاح کنیم، ذهن سعادتخواه منهاج فردوسیان، به راحتی با آن ارتباط برقرار کند.
علت سوم، تبدیل فضای پنج حکمی به فضای دو حکمی: وضع مصطلح برای این است که منهاجی از فضای پنج حکمی موضوعات (واجب، حرام، مستحب، مکروه و مباح) فاصله گرفته و با فضای دو حکمی (امر و نهی) و «مذاق منهاج» انس گیرد. البته این دلیل، منحصر به دو واژه‌ی «ضروری» و «ممنوع» است.

یادکرد از انسان‌ها در قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان، تابع نظام خاصی است؛ بدین ترتیب که انسان‌ها بر طبق میزان گرفتاری یا رهایی از حجاب‌های پنجگانه، به نام‌های مختلف خوانده می‌شوند؛ به این شرح:
بشر:
انسان‌هایی که از حجاب اول (توحید) عبور کرده ولی در حجاب دوم (نبوت) اسیر باشند، به این نام خوانده می‌شوند. البته این مصطلح به کفار محض (که خدایی قبول ندارند) یا مشرکین (که قائل به خدایان هستند) نیز اطلاق ‌می‌شود.
مسلمان (عامه):
به انسان‌هایی که از حجاب دوم (نبوت حضرت ختمی مرتبت) عبور کرده ولی در حجاب سوم (امامت دوازده جانشین ایشان) اسیر باشند، گفته ‌می‌شود. این مصطلح شامل کسانی که امامت کمتر از دوازده امام را قبول داشته باشند،‌ نیز ‌می‌شود.
شیعه:
به انسان‌هایی که از حجاب سوم (امامت دوازده امام) عبور کرده ولی در حجاب چهارم (ولایت) اسیر باشند، گفته ‌می‌شود.
مؤمن:
به انسان‌هایی که از حجاب چهارم (ولایت) عبور کرده ولی در حجاب پنجم (برائت) اسیر باشند، گفته ‌می‌شود.
منهاجی:
به انسان‌هایی که از پنج حجاب روحی، عبور نموده و با آزادگی تمام، قدم در منهاج فردوسیان نهاده و با عزمی راسخ، درجات عالیه‌ی کمال و سعادت را طی کرده باشند، گفته ‌می‌شود.
کَس (کَسی):
لفظی عام برای تمام گروه‌های گذشته است.
شخص:
از انسان‌هایی که موقعیت‌شان مشخص نیست، یعنی معلوم نیست دقیقاً به چه گروهی منتسب می‌شوند، با این عنوان، یاد شده است.
پس هرگاه در قاعده‌ای نظری یا قانونی عملی از منهاج فردوسیان، کلمات پنجگانه‌ی بالا به کار رفته باشد، باید توجه نمود که چه معنایی را اراده کرده است.
باید توجه داشت که این دقت در اصطلاحات، بیشتر در نسخه‌ی سوم قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان مراعات شده است.

«منهاج فردوسیان» به اقتضای پدیده بودن، نیازمند به واژگان جدید و بازتعریف مصطلحات بود. در این راستا مصطلحات زیر تصویب شد که در ذیل به همراه تعریفش، به ترتیب الفبا می‌آید:
آنچه انجام می‌دهند:
قوانینی است برگرفته شده از احکامی که در روایات معتبر از استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) به صورت امر آمده اما چندان مورد تأکید قرار نگرفته (ولی به هر روی، جزء تعالیم تشیع ناب محسوب ‌می‌شود)، در این گروه می‌آید. (معادل با مستحبات عادیه و ضعیفه)
 نمونه‌ی 1 (از طبقه‌ی هفتم): «در منهاج فردوسیان،‌ تارهای عنکبوت را [برای دور کردن فقر،] از خانه می‌زدایند»
 نمونه‌ی 2 (از طبقه‌ی نهم): «در منهاج فردوسیان،‌ روز بیست و نهم ذی‌قعده را روزه می‌گیرند»
آنچه ترک می‌کنند:
قوانینی است برگرفته شده از احکامی که در روایات معتبر از استادان منهاج فردوسیان (یعنی رسول خدا و ائمه ی معصومین ـ علیهم‌السلام) به صورت نهی آمده اما چندان مورد تأکید قرار نگرفته (ولی به هر روی، جزء تعالیم تشیع ناب محسوب ‌می‌شود)، در این گروه می‌آید. (معادل با مکروهات عادیه و ضعیفه)
نوع بیان قوانین دو گروه اخیر به گونه‌ای است که تحریک به انجام آن (در آنچه انجام می‌دهند) و تحریک به ترک آن (در آنچه ترک می‌کنند) را در خود دارد.
 نمونه‌ی 1 (از طبقه‌ی هشتم): «در منهاج فردوسیان،‌ {در نماز جماعت،} مأمومین به صورتی که امام جماعت بشنود، ذکر نمی‌گویند».
 نمونه‌ی 2 (از طبقه‌ی دهم): «در منهاج فردوسیان،‌ زیاد گوشت حیوانات {حلال‌گوشتِ} وحشی {گوشت شکار}، نمی‌خورند».
استاد:
در اصطلاح منهاج فردوسیان، فقط به انسانی معصوم از گناه و خطا گفته ‌می‌شود که از سوی پروردگار متعال، مأمور و مأذون به ارشاد (راهنمایی و راهبری) مشتاقان تکامل به سر منزل مقصود باشد. بر طبق این تعریف (اصطلاح) در زمان ما، ‌استاد فقط به حضرت صاحب الامر (ارواحنا فداه) اطلاق ‌می‌شود.
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم):
بر حضرت ختمی‌مرتبت و‌ سید المرسلین، مولانا و سیّدنا محمد بن عبدالله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) اطلاق ‌می‌شود.
استادان معظم (علیهم‌السلام):
معادل «ائمه‌ی طاهرین» است و به معنی دوازده جانشین بر حق استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) می‌باشد.

استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام):
این عبارت به سیزده نفر از بهترین مخلوقات خدای بزرگ ـ به ترتیب زیر ـ اطلاق ‌می‌شود:
● استاد اعظم، حضرت محمد بن عبد الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم)
● استاد عالی، مولانا علی بن ابی طالب (علیه‌السلام)
● استاد معظم، حضرت حسن بن علی المجتبی (علیهما‌السلام)
● استاد معظم، حضرت حسین بن علی سیدالشهداء (علیهما‌السلام)
● استاد معظم، حضرت علی بن الحسین سید الساجدین و زین العابدین (علیهما‌السلام)
● استاد معظم، حضرت محمد بن علی، باقر علوم النبیین (علیهما‌السلام)
● استادِ صادق، حضرت جعفر بن محمد (علیهما‌السلام)
● استاد معظم، حضرت موسی بن جعفر الکاظم (علیهما‌السلام)
● استاد معظم، حضرت علی بن موسی الرضا (علیهما‌السلام)
● استاد معظم، حضرت محمد بن علی الجواد التقی (علیهما‌السلام)
● استاد معظم، حضرت علی بن محمد الهادی (علیهما‌السلام)
● استاد معظم، حضرت حسن بن علی العسکری (علیهما‌السلام)
● استاد حاضر، حضرت مولانا حجة بن الحسن المهدی (ارواحنا فداه)
استجماع تأسیسی:
استجماعی است که منجر به تأسیس یک قاعده‌ی نظری یا قانون عملی می‌گردد. استجماع تأسیسی فقط از محکمات (آیات قرآن) و اسناد (روایات شیعه از استادان منهاج فردوسیان علیهم‌السلام) می‌باشد.
استجماع تسدیدی:
استجماعی است که گرچه نمی‌تواند منجر به تأسیس یک قاعده‌ی نظری یا قانون عملی شود ولی برای قوام بخشیدن به قواعد و قوانینِ استجماع شده استفاده ‌می‌شود. استجماع تسدیدی از «منابع کم اعتبار شیعی»، «منابع معتبر عامه» و «فعل استاد» انجام ‌می‌شود.
استنهاج:
مصطلح «استنهاج» در منهاج فردوسیان، معادل «استفتاء» در فقه است یعنی: «بررسی جایگاه موضوعاتی در منهاج فردوسیان که قانون ندارد از حیث داشتن محکم، سند، شاهد، تابع و فتوا جهت عمل». رکن سؤالات استنهاجی، داشتن ثمره‌ی عملی است یعنی به سؤالاتی که نقشی در اصلاح اعمال ندارد، بها و جواب داده نمی‌شود. فایده‌ی عمده‌ی استنهاجات آنجاست که قانونی وجود نداشته باشد که استنهاج، به نحوی مکمّل قانونهای منهاج فردوسیان ‌می‌شود.
اصحاب منهاج فردوسیان:
برادران و خواهران منهاجی (منهاجیّون و منهاجیّات) را به اختصار، اصحاب منهاج فردوسیان می‌خوانیم.
تابع:
عبارت از نظرات صحابه و تابعین ـ به عنوان شهروندان جامعه‌ی نبوی و همنشینان استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) ـ است که آن قاعده یا قانون را بیان کرده‌اند.
سند:
عبارت از روایات استادان منهاج فردوسیان (یعنی رسول خدا و ائمه ی طاهرین ـ علیهم‌السلام) از منابع معتبر شیعه است که آن قاعده یا قانون در آن ذکر شده است.
شاهد:
عبارت از روایات عامه از استادان منهاج فردوسیان (عمدتاً از رسول خدا ـ صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌) از منابع معتبرشان (صحاح و مسانید) است که آن قاعده یا قانون در آن ذکر شده است.
ضروری:
در اصطلاح منهاج فردوسیان به قانونی می‌گویند که انجام دادن آن به خاطر نقش مثبت عظیمی که در رسیدن به کمال و سعادت دارد، ضروری است. (تقریباً معادل واجبات و مستحبات مؤکّد در اصطلاح فقهی).
 نمونه‌ی 1 (از طبقه‌ی سوم): «در منهاج فردوسیان، روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان، ضروری است».
 نمونه‌ی 2 (از طبقه‌ی پنجم): «در منهاج فردوسیان، خواندن نمازهای یومیه در اول وقت آنها، ضروری است».
فتوا:
عبارت از نظرات علما و فقهای بزرگ شیعه است که مفاد آن قاعده یا قانون را تأیید کرده‌اند.

قواعد نظری:
عبارت است از اعتقادات علمی و دیدگاه‌های نظری. دانستن و اعتقاد اجمالی یافتن به این قواعد در مراحل اولیه ی حرکت، لازم است.
قواعد نظری استقرائی:
مجموعه‌ای از دیدگاه‌هاست که بر اساس استقراء تام (جستجوی کامل)، شکل گرفته است. این قواعد اینگونه شروع می‌شوند: «در منهاج فردوسیان می‌توان اعتقاد داشت».
قواعد نظری پایه:
مجموعه‌ای از اعتقادات حقّه‌ی شیعه‌ی اثنیعشریه است که منهاجیِ جویای سعادت را هیچ گریزی از داشتن اعتقاد راسخ قلبی به تک تک آن‌ها نیست و هر یک را که منکر شود، یا مسلمان نیست و یا از دایره‌ی تشیع ناب اثنی‌عشری خارج است. این قواعد اینگونه شروع می‌شوند: «در منهاج فردوسیان باید اعتقاد داشت؛»
قواعد نظری تجمّلی:
مجموعه‌ای از دیدگاه‌هاست که گرچه اعتقاد داشتن به آن‌ها نقش چندانی در اصلاح اعمال ندارد، ولی چون موجب شفاف شدن صفبندی با غیر شیعه‌ی اثنی‌عشریه ‌می‌شود، همچنین موجب همسو شدن نگاهِ اصحاب منهاج فردوسیان با نگاهِ استادانِ منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) می‌گردد، شایسته است که هر منهاجی بدان‌ها اعتقاد داشته باشد. این قواعد اینگونه شروع می‌شوند: «در منهاج فردوسیان شایسته است اعتقاد داشته باشند؛»
قواعد نظری تکمیلی:
مجموعه‌ای از دیدگاه‌های شیعی است که اعتقاد داشتن به آن‌ها ـ گرچه به اهمیت قواعد نظری پایه نیست، ولی ـ نقش قابل توجهی در اصلاح قسمتی از اعمال دارد و راهگشا و سرعت دهنده‌ی تکامل و نیل به سعادت است. این قواعد اینگونه شروع می‌شوند: «در منهاج فردوسیان اعتقاد دارند؛»
قوانین عملی:
عبارت است از احکام عملی تشیع حقّه ی اثنی عشریه. این قوانین در ده طبقه تنظیم شده است.
کشف:
عبارت از رؤیاهای صادقه و مکاشفات رحمانیای است که همسو با «محکم» و «سند» باشد.
محکم:
عبارت از آیات قرآنی است که آن قاعده یا قانون در آن ذکر شده است.
ممنوع:
در اصطلاح منهاج فردوسیان به قانونی می‌گویند که انجام دادن آن به خاطر نقش منفی عظیمی که در رسیدن به کمال و سعادت دارد، ممنوع است. (تقریباً معادل محرمات و مکروهات شدیده در اصطلاح فقهی)
 نمونه‌ی 1 (از طبقه‌ی دوم): «در منهاج فردوسیان،‌ نوشیدن هر گونه مست‌کننده {زایل‌کننده‌ی عقل}، ممنوع است»
 نمونه‌ی 2 (از طبقه‌ی چهارم): «در منهاج فردوسیان،‌ خوردن گوشت مار، ممنوع است»
 نمونه‌ی 3 (از طبقه‌ی ششم): «در منهاج فردوسیان،‌ خوابیدن در فاصله‌ی اذان صبح تا طلوع آفتاب، ممنوع است»
منهاجی:
اصحاب منهاج فردوسیان را به اختصار، منهاجی می‌خوانیم. منهاجی، اقسامی دارد که در کتاب «آشنایی با منهاج فردوسیان» به تفصیل، توضیح داده شده است.
منهاجیّات:
خواهرانی هستند که با اعتقاد یافتن به قواعد نظری منهاج فردوسیان و مراعات کردن قوانین عملی منهاج فردوسیان، امیدوارند به بالاترین لذتهای عالم هستی در «فردوس اعلی» برسند.
منهاجیّون:
برادرانی هستند که با اعتقاد یافتن به قواعد نظری منهاج فردوسیان و مراعات کردن قوانین عملی منهاج فردوسیان، عزمی راسخ برای رسیدن به بالاترین لذتهای عالم هستی در «فردوس اعلی» دارند.

سؤال چهارم: آیا فلسفه، «عقل» است؟
جواب: «فلسفه» علمی است که مانند سایر علوم، مبتنی بر عقل آبی است، با این تفاوت که علوم تجربی، بر پایه‌ی عقل آبی، با امور خارج از ذهن و پدیده‌های مادی جهان پیرامون، سر و کار دارد ولی امثال «فلسفه»، «منطق» و «ریاضیات» به مدد عقل آبی، در محدوده‌ی ذهن، عمل می‌کند. پس کسی که فلسفه می‌خواند و فلسفه می‌داند، اگر به عقل سفید برسد، ولو از راه فلسفه باشد، نجات و تکامل خواهد یافت، ولی اگر در محدوده‌ی عقل آبی باقی بماند، فلسفه خواندن و فلسفه دانستنش، نقش مثبتی در رساندن او به کمال و سعادت نخواهد داشت.

سؤال سوم: «وحی» بالاتر است یا «عقل»؟
جواب: وحی، آمده تا عقل آبی را به راه درست، هدایت کند تا به عقل زرد و سپس به عقل سفید برسد. در حقیقت، وحی، مرشد عقل آبی برای رساندش به عقل زرد و عقل سفید است. پس از یک سو، کسی که عقل آبی نداشته باشد، وحی در او مؤثر نیست، مانند دیوانه و نوزاد.
و از سوی دیگر، رسیدن به عقل سفید، جز از راه اطاعت از وحی، امکان ندارد. پس وحی و عقل، هر کدام، جایگاه خود را دارند و نمی‌توان یکی را برتر از دیگری دانست؛ زیرا اگر عقل آبی نباشد، وحی، زمینه‌ای برای فرود آمدن پیدا نمی‌کند و محلی برای جولان نمی‌یابد و اگر وحی نباشد، استعداد عالی عقل، شکوفا نمی‌شود و در همان حدّ ابتدایی عقل آبی باقی می‌ماند.

سؤال دوم: آیا شرع انور، امر به پیروی و متابعت از «عقل» کرده است؟
جواب: بر طبق آنچه گذشت، به راحتی می‌توان جواب این سؤال را بیان نمود؛
عقل آبی: دستور شرع مقدس در پیروی از این عقل، در حدّ تأمین معاش دنیوی است و جنبه‌ی ارشادی دارد.
عقل زرد: دستور شرع مقدس در پیروی از این عقل، در حدّی است که صاحبش را به عقل سفید برساند.
عقل سفید: دستور شرع مقدس در پیروی از این عقل، بی‌چون و چرا بوده و بدون حدّ و مرز، خواستار اطاعت از این عقل است. این عقل، انسان را تسلیم کامل حق تعالی نموده و متابعت بی‌قید و شرط از خدای تعالی و استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) را برایش به ارمغان می‌آورد.

سؤال اول: آیا عقل معصوم با عقل غیر معصوم فرق دارد؟
جواب: این سؤال، بسیار مطرح می‌شود و جواب‌های پریشان، موجب به اشتباه انداختن پرسشگران و حتی خیلی از علما و فضلا شده، پس بسیار لازم است به صورت روشن، به جواب آن پرداخته شود.
اگر منظور از «عقل»، «عقل آبی» بر طبق تعریف بالا باشد، عقل معصوم با عقل غیر معصوم، فرق چندانی ندارد. مُشت ضعیف، می‌تواند تخم مرغ خام را بشکند، مُشت متوسط، می‌تواند تخم مرغ آب‌پز را بشکند، مشت قوی، کُلُوخ1 را خُرد می‌کند. اما هیچکدام به توانایی انبُرهای صنعتی نیست. می‌توان فرق عقل معصوم، با عقل غیر معصوم را در حد مشت ضعیف تا قوی دانست ولی نمی‌توان مثل مشت ضعیف با انبر صنعتی دانست؛ زیرا خدای تعالی، بارها و بارها، استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) را به نادانی و گمراهی ـ در صورت نبودن هدایت الهی و وحی ـ منسوب می‌کند؛ مانند موارد زیر:
● محکم 1: «وَ کَذلِکَ أَوْحَینا إِلَیکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَ الْإیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا»2
● محکم 2: «أَ لَمْ یَجِدْکَ یَتِیمًا فَآوَى‏ * وَ وَجَدَکَ ضَالاًّ فَهَدَى‏»3
● محکم 3: «وَ ما أَدْراکَ مَا الْحَاقَّةُ»4
● محکم 4: «وَ ما أَدْراکَ ما سَقَرُ»5
● محکم 5: «وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الْفَصْلِ»6
● محکم 6: «وَ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ»7
● محکم 7: «ثُمَّ ما أَدْراکَ ما یَوْمُ الدِّینِ»8
● محکم 8: «وَ ما أَدْراکَ ما سِجِّینٌ»9
● محکم 9: «وَ ما أَدْراکَ ما عِلِّیُونَ»10
● محکم 10: «وَ ما أَدْراکَ مَا الطَّارِقُ»11
● محکم 11: «وَ ما أَدْراکَ مَا الْعَقَبَةُ»12
● محکم 12: «وَ ما أَدْراکَ ما لَیلَةُ الْقَدْرِ»13
● محکم 13: «وَ ما أَدْراکَ مَا الْقارِعَةُ»14
● محکم 14: «وَ ما أَدْراکَ ما هِیَهْ»15
● محکم 15: «وَ ما أَدْراکَ مَا الْحُطَمَةُ»16

…………………………………………

1. گِل خشک‌شده و به هم چسبیده.
2. سوره‌ی شورا، آیه‌ی 52. ترجمه: و همان گونه [که بر پیامبران پیشین وحى کردیم‏] روحى را [چون قرآن‏] از امر خود به تو وحى کردیم. تو [پیش از این‏] نمى‏دانستى کتاب و ایمان چیست، ولى آن [کتاب‏] را نورى قرار دادیم که هر کس از بندگانمان را بخواهیم به وسیله‌ی آن هدایت مى‏کنیم.
3. سوره‌ی ضحی، آیات 6 و 7. ترجمه: آیا تو را یتیم نیافت، پس پناه داد؟ و تو را بدون گمراه نیافت، پس هدایت کرد؟
4. سوره‌ی حاقه، آیه‌ی 3. ترجمه: و تو چه مى‏دانى که آن روز ثابت و حق چیست؟
5. سوره‌ی مدثر، آیه‌ی 27. ترجمه: و تو چه مى‏دانى سقر چیست؟
6. سوره‌ی مرسلات، آیه‌ی 14. ترجمه: و تو چه مى‏دانى روز داورى چیست؟
7. سوره‌ی انفطار، آیه‌ی 17. ترجمه: و تو چه مى‏دانى روز جزا چیست؟
8. سوره‌ی انفطار، آیه‌ی 18. ترجمه: باز چه مى‏دانى روز جزا چیست؟
9. سوره‌ی مطففین، آیه‌ی 8. ترجمه: و تو چه مى‏دانى که سجّین چیست؟
10. سوره‌ی مطففین، آیه‌ی 19. ترجمه: تو چه مى‏دانى علیین چیست؟
11. سوره‌ی طارق، آیه‌ی 2. ترجمه: و تو چه مى‏دانى چیزى که در شب پدیدار مى‏شود، چیست؟
12. سوره‌ی بلد، آیه‌ی 12. ترجمه: و تو چه مى‏دانى آن گردنه سخت چیست؟
13. سوره‌ی قدر، آیه‌ی 2. ترجمه: تو چه مى‏دانى شب قدر چیست؟
14. سوره‌ی قارعه، آیه‌ی 3. ترجمه: و تو چه مى‏دانى آن کوبنده چیست؟
15. سوره‌ی قارعه، آیه‌ی 10. ترجمه: و تو چه مى‏دانى هاویه چیست؟
16. سوره‌ی همزه، آیه‌ی 5. ترجمه: و تو چه مى‏دانى آن شکننده چیست؟

تذکر ششم: «عاقله»

گاهی عقل به معنی «عاقله» استفاده شده است که اساساً از بحث ما خارج است و به معنی خویشان و نزدیکان قاتلِ غیر مکلف به ‌سبب سفاهت یا علت دیگر می‌باشد، که خون‌بهای مقتول بر عهده‌ی آنان است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لَیسَ بَینَ الصِّبْیانِ قِصَاصٌ عَمْدُهُمْ خَطَأٌ یَکُونُ فِیهِ الْعَقْلُ»1
«عقل» در روایت فوق، به معنی «عاقله» است به دلالت روایات زیر:
● سند 1: عَنْ عَلِی (علیه‌السلام) أَنَّهُ کَانَ یَقُولُ‏: «فِی الْمَجْنُونِ وَ الْمَعْتُوهِ الَّذِی لَا یُفِیقُ وَ الصَّبِیِ الَّذِی لَمْ یَبْلُغْ عَمْدُهُمَا خَطَأٌ تَحْمِلُهُ الْعَاقِلَةُ وَ قَدْ رُفِعَ عَنْهُمَا الْقَلَمُ»2
● سند 2: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) قَالَ: «کَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) یَجْعَلُ جِنَایَةَ الْمَعْتُوهِ عَلَى عَاقِلَتِهِ خَطَأً کَانَ أَوْ عَمْداً»3
● سند 3: عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ عَنْ أَبِیهِ (علیهم‌السلام): «أَنَّ عَلِیاً (علیه‌السلام) کَانَ یَقُولُ‏ عَمْدُ الصِّبْیَانِ خَطَأٌ تَحْمِلُهُ‏ الْعَاقِلَةُ»4
● سند 4: قَالَ الصادِقُ (علیه‌السلام): «مَا قَتَلَ الْمَجْنُونُ الْمَغْلُوبُ عَلَى عَقْلِهِ وَ الصَّبِیُ فَعَمْدُهُمَا خَطَأٌ عَلَى عَاقِلَتِهِمَا»5
● سند 5: قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ مُحَمَّدِ بْنُ عَلِی (علیه‌السلام): «مَا جَنَى الصَّبِیُ وَ الْمَجْنُونُ فَعَلَى عَاقِلَتِهِمَا»6

………………………………………….

1. جعفریات (الأشعثیات)، محمد بن اشعث، صفحه‌ی 124، باب القصاص بین الصبیان و غیره من الأحکام. ترجمه: بین کودکان، قصاص نیست. عمدشان خطاست و در آن عقل [پرداخت جریمه توسط خانواده] است.
2. وسائل الشیعة، محدث عاملی، جلد 29، صفحه‌ی 90، باب حکم غیر البالغ و غیر العاقل فی القصاص و حکم القاتل بالسحر. ترجمه: در دیوانه و سرگشته‌ای که به هوش نمی‌آید و کودکی که بالغ نشده، عمدشان خطاست و عاقله [خانواده] آن را متحمل می‌شود و قلم از آنان برداشته شده است.
3. تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، جلد 10، صفحه‌ی 233، باب ضمان النفوس و غیرها؛ وافی، فیض کاشانی، جلد 16، صفحه‌ی 669؛ وسائل الشیعة، محدث عاملی، جلد 29، صفحه‌ی 400، باب حکم عمد المعتوه و المجنون و الصبی و السکران. ترجمه: امیر المؤمنین (علیه‌السلام) جنایت سرگشته را بر عاقله [خانواده] قرار می‌دادند، چه خطا باشد یا چه عمد.
4. تهذیب الأحکام، شیخ طوسی، جلد 10، صفحه‌ی 233، باب ضمان النفوس و غیرها. ترجمه: امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمودند: عمد کودکان خطاست که بر عاقله حمل می‌شود.
5. دعائم الإسلام، ابن حیّون، جلد 2، صفحه‌ی 417، فصل ذکر الجنایات التی توجب العقل و لا توجب القود. ترجمه: آنچه دیوانه و کودک بکشند، پس عمدشان خطاست و [دیه] بر عاقله [= خانواده]شان است.
6. دعائم الإسلام، ابن حیّون، جلد 2، صفحه‌ی 417، فصل ذکر الجنایات التی توجب العقل و لا توجب القود. ترجمه: آنچه کودک یا دیوانه جنایت کند، [دیه‌اش] بر عاقله‌ی آن دو [= خانواده‌ی آن دو] است.

تذکر پنجم: وظایف عقل در منهاج فردوسیان

آنچه از مجموعه‌ی آیات و روایات به دست می‌آید، سه وظیفه برای رساندن انسان به کمال و سعادت، بر عهده‌ی عقل است، بدین ترتیب:
الف) شناختن خدای متعال از طریق تفکر و توجه به آیات آفاقی و انفسی؛
ب) شناختن پیامبر از طریق توجه به معجزات؛
ج) تشخیص روایات صحیح از غیر صحیح. (رجال الحدیث و درایة الحدیث)
به عبارت دیگر، می‌توان وظایف عقل را به دو واجب عینیِ «شناخت خدا» و «تشخیص رسول» و یک واجب کفاییِ «ترسیم منهاج فردوسیان» تقسیم نمود.
جز این سه مورد، ورود عقل به سایر ساحتها، مانند تفکر در ذات باری تعالی یا به دست آوردن احکام الهی از طریق مقایسه‌ی احکام با یکدیگر (قیاس)، ممنوع است.

تذکر چهارم: معنی عقل در منابع چهارگانه‌ی استنباط

اصولیون برای استنباط احکام شرعی، چهار منبع بر می‌شمارند، به این ترتیب:
کتاب: اولین و مهمترین وسیله‌ی فهم و استنباط احکام الهی، کتاب خدا «قرآن» است. خدای تعالی در خطاب به پیامبرش می‌فرماید: «وَ نَزَّلْنا عَلَیکَ الْکِتابَ تِبْیاناً لِکُلِّ شَی‏ءٍ وَ هُدىً وَ رَحْمَةً وَ بُشْرى‏ لِلْمُسْلِمین»1
سنت: در لغت به معنیِ روش، طریقه و آیین، و در اصطلاح فقهی به معنی قول، فعل و تقریر معصوم (علیه‌السلام) است.
اجماع: یکی از معانی «اجماع» در لغت اتفاق نظر یک گروه معین است، ولی در اصطلاح فقه شیعه اجماع عبارت است از: «اتفاق نظر فقهای شیعه در یک عصر بر یکی از احکام شرعی که فاقد دلیلی آشکار و معتبر است به گونه‌ای که بتواند کاشف از رأی و نظریه‌ی معصوم (علیه‌السلام) باشد».
عقل: حجیت عقل از نظر اصولیون به این معنی است که اگر در موردی، عقل یک حکم قطعی داشت، آن حکم به حکم این که قطعی و یقینی است حجت است. از دیدگاه اصولیون امامیّه، «عقل» در کنار کتاب و سنّت، منبع مستقلّی برای استنباط احکام شرعی است.
مسائل اصولی مربوط به عقل، دو قسم است:
۱ ـ فلسفه‌ی احکام.
۲ ـ لوازم احکام.
در مورد قسم اول، یعنی فلسفه‌ی احکام، اگر عقل به طور یقین و جزم، به حکمت خاصی در ردیف سایر حکمت‌‏ها پی بُرد، حکم شارع را کشف می‌نماید و در حقیقت، استدلالی منطقی به این‏ شکل مطرح می‌کند:
صغری: در فلان مورد، فلان مصلحتِ لازم الاستیفاء وجود دارد.
کبری: هر جا چنین مصلحتی باشد، قطعاً شارع، امر به استیفای آن می‌کند.
نتیجه: پس در مورد مزبور، حکم شرع این است که باید آن را انجام داد.
این استدلال در مورد حکم وجوبی عقل است. در مورد حرمت و مفسده‌ی لازم الاحتراز نیز عقل، استدلال مشابهی انجام می‌دهد.
در مورد قسم دوم، یعنی لوازم احکام، هر حکم حاکم عاقل و ذی شعوری طبعاً یک سلسله لوازمی دارد که عقل باید در مورد آن‏ها قضاوت کند، مثل این که «آیا وجوب چیزی مستلزم وجوب مقدمه‌ی آن هم هست یا نه؟» علمای علم اصول در این قسم از حکم عقل، مباحثی دارند که در ذیل چهار عنوانِ «مقدمه‌ی واجب»، «امر به شی‌ء مقتضی نهی از ضد»، «ترتّب» و «اجتماع امر و نهی» مطرح کرده‌اند.2

نظر مختار:
به نظر ما، «عقل» مورد نظر اصولیون، همان «عقل آبی» در تعریف ماست، لذا نمی‌توان چنان قدرتی برایش اثبات کرد که همدوش با قرآن و روایات معتبر، منبعی برای استجماع تأسیسی حکم خداوند باشد؛ اما می‌تواند محکی برای فهم نقص اجمالی در برخی روایات باشد.
به عبارت دیگر، وقتی روایاتی که از نظر سند و منبع، معتبر و مورد اعتناست، با عقل آبی، به معنی قدرت تشخیص انسان سازگار نباشد، می‌تواند دلیل وجود نقص فی‌الجمله یا بالجمله در آن روایت باشد. هر گاه روایتی به ما برسد که قابل تصور درست و تصویر سازی روشن نباشد، عقل آبی می‌تواند حکم کند که یا آن روایت، از اساس، جعلی است یا این که قسمتی از آن کم شده یا قسمتی به آن افزوده شده که تصورش را دچار خدشه نموده است.
در نمونه‌ای که در اواخر فصل هشتم همین کتاب، ذکر و بررسی شد، آمده است: عَنْ مُقَاتِلِ بْنِ سُلَیمَانَ قَالَ: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) کمْ کانَ طُولُ آدَمَ (علیه‌السلام) حِینَ هُبِطَ بِهِ إِلَى الْأَرْضِ… قَالَ: «وَجَدْنَا فِی کتَابِ عَلِی بْنِ أَبِی طَالِبٍ (علیه‌السلام)… طُولَهُ سَبْعِینَ ذِرَاعاً بِذِرَاعِهِ»3
عقل آبی حکم می‌کند: یا این روایت، از اساس، دروغ و جعلی است، یا در همین قسمتِ خاصِ گزارش، کم یا زیادی‌ای اتفاق افتاده است که منجر شده با عقل سلیم و متداول عقلا و حساب روشن ریاضی، قابل توجیه نباشد.
همچنین عقل آبی می‌تواند ما را در بازشناسی راویان ثقه از غیر ثقه یاری رساند.
پس با این حساب، عقل آبی را فقط منحصر در دو علم «درایة الحدیث» و «رجال الحدیث» می‌دانیم، تا به صورت بازویی قوی، ما را در رسیدن به «ما انزل الله» یعنی آموزه‌های قرآن و استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) و جانشینان بحقشان (علیهم‌السلام) یاری رساند.
به عبارت فنی، عقل نیز مانند اجماع، در صورتی ارزش دارد و مورد استفاده و اعتنا قرار می‌گیرد که کاشف از برنامه‌ی تربیتی خدای تعالی برای انسان‌ها باشد نه این که خودش بتواند برنامه‌ی تربیتی ـ ولو به صورت جزئی و موردی ـ ارائه دهد. زیرا ـ همچنان که گذشت ـ دین خدا، با هیچ عقلی، قابل دسترسی نیست. به عبارت دیگر، عقل می‌تواند وجود نقص کلی یا جزئی در برنامه را دریابد، ولی نمی‌تواند قسمتی به برنامه بیافزاید.

………………………………….

1. سوره نحل آیه 89. ترجمه: و این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر هر چیزى و هدایت و رحمت ومژده‌‏اى براى تسلیم‌‏شدگان [به فرمان‏‌هاى خدا] است.
2. آشنایی با علوم اسلامی (اصول فقه)، مرتضی مطهری، جلد ۳، صفحات ۵۱ تا ۵۶.
3. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 233. ترجمه: راوی می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) از بلندی قامت حضرت آدم (علیه‌السلام) هنگامی که به زمین آمد پرسیدم. فرمودند: در کتاب علی بن ابی طالب (علیه‌السلام) یافتیم که… بلندی‌اش هفتاد ذراع به ذراع خودش بود.

تذکر سوم: دین خدا با هیچ عقلی قابل دسترسی نیست

امام سجاد (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ دِینَ اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ لَا یُصَابُ‏ بِالْعُقُولِ‏ النَّاقِصَةِ وَ الْآرَاءِ الْبَاطِلَةِ وَ الْمَقَایِیسِ الْفَاسِدَةِ وَ لَا یُصَابُ إِلَّا بِالتَّسْلِیمِ فَمَنْ سَلَّمَ لَنَا سَلِمَ وَ مَنِ اقْتَدَى بِنَا هُدِیَ وَ مَنْ کَانَ یَعْمَلُ بِالْقِیَاسِ وَ الرَّأْیِ هَلَکَ وَ مَنْ وَجَدَ فِی نَفْسِهِ شَیئاً مِمَّا نَقُولُهُ أَوْ نَقْضِی بِهِ حَرَجاً کَفَرَ بِالَّذِی أَنْزَلَ السَّبْعَ الْمَثَانِیَ وَ الْقُرْآنَ الْعَظِیمَ وَ هُوَ لَا یَعْلَمُ»1

……………………………………..

1. کمال الدین و تمام النعمة، شیخ صدوق، جلد 1، صفحه‌ی 324، باب ما أخبر به سید العابدین علی بن الحسین (علیه‌السلام) من وقوع الغیبة بالقائم (علیه‌السلام) و أنه الثانی عشر من الأئمة (علیهم‌السلام). ترجمه: همانا دین خدای عز و جل با عقل‌های ناقص و نظرات باطل و مقیاس‌های فاسد قابل رسیدن نیست و جز با تسلیم شدن قابل رسیدن نیست. پس کسی که تسلیم ما شود و به ما اقتدا کند، هدایت یابد و کسی که به قیاس و رأی [خویش] عمل کند، هلاک شود و هر کس در دلش چیزی نسبت به آنچه می‌گوییم یا حکم می‌کنیم بیابد، به کسی که سوره‌ی حمد و قرآن بزرگ را فرو فرستاده، کافر شده است در حالی که نمی‌داند.

تذکر دوم: تفکر در ذات حق تعالی ممنوع است

از جمله منطقه‌های ممنوعه‌ی ورود انواع عقل، تفکر در ذات حق تعالی است. استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «تَفَکرُوا فِی‏ خَلْقِ‏ اللهِ وَ لَا تَفَکرُوا فِی اللهِ فَإِنَّکمْ لَنْ تَقْدِرُوا قَدْرَه»1‏
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «اتَّقُوا اللهَ أَنْ تُمَثِّلُوا بِالرَّبِّ الَّذِی لَا مِثْلَ لَهُ أَوْ تُشَبِّهُوهُ بِشَی‏ءٍ مِنْ خَلْقِهِ أَوْ تُلْقُوا عَلَیهِ الْأَوْهَامَ أَوْ تُعْمِلُوا فِیهِ الْفِکرَ أَوْ تَضْرِبُوا لَهُ الْأَمْثَالَ أَوْ تَنْعِتُوهُ بِنُعُوتِ الْمَخْلُوقِینَ فَإِنَّ لِمَنْ فَعَلَ ذَلِک نَاراً»2
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «تَکلَّمُوا فِی کُلِّ شَی‏ءٍ وَ لَا تَتَکلَّمُوا فِی ذَاتِ الله»‏3
یا در مورد این آیه «وَ إِذا رَأَیتَ الَّذِینَ یَخُوضُونَ فِی آیاتِنا»4 فرمودند: [منظور آیه،] سخن گفتن در بار‌ه‌ی خدای تعالی و جدال در باره‌ی قرآن است. «فَأَعْرِضْ عَنْهُمْ حَتَّى یَخُوضُوا فِی حَدِیثٍ غَیرِهِ‏»5
همچنین امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ النَّاسَ لَا یزَالُ بِهِمُ‏ الْمَنْطِقُ حَتَّى یتَکلَّمُوا فِی اللهِ»6
یا می‌فرمایند: «إِنَّ اللهَ عَزَّ وَ جَلَّ یقُولُ «وَ أَنَّ إِلى‏ رَبِّک الْمُنْتَهى»‏ فَإِذَا انْتَهَى الْکلَامُ إِلَى اللهِ فَأَمْسِکو»7
راوی می‌گوید: کتَبَ أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) إِلَى أَبِی: «أَنَّ اللهَ أَعْلَى وَ أَجَلُّ وَ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ یَبْلَغَ کُنْهُ صِفَتِهِ فَصِفُوهُ‏ بِمَا وَصَفَ‏ بِهِ نَفْسَهُ وَ کُفُّوا عَمَّا سِوَى ذَلِکَ»8
قسمتی از آنچه از استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) در باره‌ی پیامدها و آثار تفکر در ذات الهی به ما رسیده، بدین شرح است:
1. هر کس در ذات خداوند تفکر کند، مُلحد9 و زِندیق10 می‌شود:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «مَنْ تَفَکرَ فِی ذَاتِ‏ اللهِ أَلْحَد»11
همچنین آن حضرت فرمودند: «مَنْ أَفْکرَ فِی ذَاتِ اللهِ تَزَنْدَق»‏12
2. تفکر در باره‌ی خداوند، منجر به حیرت و سرگردانی می‌شود:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «حَصِرَتِ الْأَلْبَابُ عَنْ ذِکرِ أَزَلِیّتِهِ وَ تَحَیَّرَتِ الْعُقُولُ فِی أَفْلَاک مَلَکوتِه»13‏
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «‏تَکلَّمُوا فِی‏ خَلْقِ‏ اللهِ وَ لَا تَتَکلَّمُوا فِی اللهِ فَإِنَّ الْکلَامَ فِی اللهِ لَا یزْدَادُ صَاحِبَهُ إِلَّا تَحَیّراً»14
و نیز آن حضرت فرمودند: «کانَ فِیمَا مَضَى قَوْمٌ تَرَکوا عِلْمَ مَا وُکِّلُوا بِهِ‏ وَ طَلَبُوا عِلْمَ مَا کُفُّوهُ‏ حَتَّى انْتَهَى بِهِمُ الْکلَامُ إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فَتَحَیَّرُوا فَإِنْ کانَ الرَّجُلُ لَیُدْعَى مِنْ بَینِ یَدَیهِ فَیُجِیبُ مِنْ خَلْفِهِ أَوْ یُدْعَى مِنْ خَلْفِهِ فَیُجِیبُ مِنْ بَینِ یَدَیهِ»15
و نیز امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «تَکَلَّمُوا فِیمَا دُونَ الْعَرْشِ وَ لَا تَکَلَّمُوا فِیمَا فَوْقَ الْعَرْشِ فَإِنَّ قَوْماً تَکَلَّمُوا فِی اللهِ فَتَاهُوا حَتَّى کَانَ الرَّجُلُ یُنَادَى مِنْ بَینِ یَدَیهِ فَیُجِیبُ مِنْ خَلْفِهِ»16
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إِیّاکمْ وَ التَّفَکرَ فِی‏ اللهِ فَإِنَّ التَّفَکرَ فِی‏ اللهِ لَا یزِیدُ إِلَّا تَیهاً»17
3. اندیشیدن در باره‌ی خدا، مساوی با هلاکت و نابودی است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «اعْلَمْ‏ أَنَ‏ الرَّاسِخِینَ‏ فِی‏ الْعِلْمِ‏ هُمُ الَّذِینَ أَغْنَاهُمُ اللهُ عَنِ الِاقْتِحَامِ فِی السُّدَدِ الْمَضْرُوبَةِ دُونَ الْغُیوبِ فَلَزِمُوا الْإِقْرَارَ بِجُمْلَةِ مَا جَهِلُوا تَفْسِیرَهُ مِنَ الْغَیبِ الْمَحْجُوبِ فَقَالُوا آمَنَّا بِهِ کلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا فَمَدَحَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ اعْتِرَافَهُمْ بِالْعَجْزِ عَنْ تَنَاوُلِ مَا لَمْ یحِیطُوا بِهِ عِلْماً وَ سَمَّى تَرْکهُمُ التَّعَمُّقَ فِی مَا لَمْ یکلِّفْهُمُ الْبَحْثَ عَنْهُ مِنْهُمْ رُسُوخاً فَاقْتَصِرْ عَلَى ذَلِک وَ لَا تُقَدِّرْ عَظَمَةَ اللهِ سُبْحَانَهُ عَلَى قَدْرِ عَقْلِک فَتَکونَ مِنَ الْهَالِکینَ»18
راوی می‌گوید: سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) عَنْ شَی‏ءٍ مِنَ الصِّفَةِ، فَرَفَعَ یدَهُ إِلَى السَّمَاءِ ثُمَّ قَالَ: «تَعَالَى الْجَبَّارُ. تَعَالَى الْجَبَّارُ. مَنْ تَعَاطَى مَا ثَمَّ هَلَکَ»19
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «مَنْ نَظَرَ فِی اللهِ کیفَ‏ هُوَ هَلَک»20
امام صادق (علیه‌السلام) به مفضل بن عمر فرمودند: «یا مُفَضَّلُ مَنْ فَکَّرَ فِی اللهِ کیفَ کانَ هَلَکَ»‏21

…………………………………………

1. مجموعة ورام، ورام بن ابی فراس، جلد 1، صفحه‌ی 250، باب التفکر. ترجمه: در آفرینش خداوند تفکر کنید ولی در ذات خداوند تفکر نکنید، چرا که نمی‌توانید او را اندازه بگیرید.
2. روضة الواعظین و بصیرة المتّعظین، فتال نیشابوری، جلد 1، صفحه‌ی 37. باب الکلام فیما ورد من الأخبار فی معنى العدل و التوحید. ترجمه: بپرهیزید از اینکه پروردگاری را که هیچ مثل و مانندی ندارد دارای مثال دانید، یا به خلق او تشبیه کنید، یا او را در محدوده اوهام آورید، یا فکر و اندیشه را در ذات او به کار گیرید، یا چیزی را مثال او دانید و به صفات مخلوقات موصوفش گردانید، زیرا سزای هر کس چنان کند آتش دوزخ است.
3. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 93، باب النهی عن الکلام فی الکیفیة. ترجمه: در باره‌ی هر چیزى سخن گویید ولى راجع به ذات خدا سخن مگویید.
4. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 68. ترجمه: و هرگاه کسانى را دیدى که در آیات ما [به قصد شبهه اندازى‏] به یاوه‌گویى و سخن بى‏منطق مى‏پردازند…
5. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 68. ترجمه: از آنان روى بگردان [و مجلسشان را ترک کن‏] تا در سخنى دیگر در آیند.
6. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 93، باب النهی عن الکلام فی الکیفیة. ترجمه: مردم‌ تا آن‌گاه‌ که‌ گفت‌وگویشان‌ درباره‌ی خداوند نباشد، مجاز به‌ ادامه‌ دادن‌ هستند
7. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 92، باب النهی عن الکلام فی الکیفیة. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) درتفسیر آیه‌ی 43 سوره‌ی نجم فرمودند: همانا خدای عز و جل می‌فرماید: «و همانا‌ به‌ سوی‌ پروردگارت،‌ نهایت‌ و پایان‌ است‌» پس هر گاه سخن به خدا رسید، باز ایستید.
8. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 102، باب النهی عن الصفة بغیر ما وصف به نفسه تعالى. ترجمه: امام کاظم (علیه‌السلام) به پدرم نوشتند: همانا خداوند، بالاتر و برتر و بزرگ‌تر از آن‌ است‌ که‌ کسی‌ به‌ حقیقت‌ [ذات‌ و] صفتش‌ برسد؛ پس‌ خدا را به آنچه‌ او خودش‌ را به‌ آن‌ توصیف‌ کرده‌ است‌، توصیف‌ نمایید و از هر گونه‌ توصیف‌ دیگر، دست‌ بکشید.
9. مُلحِد: از راه حق برگردنده. بی‌دین. از راه حق برگشته. کافر. بت‌پرست. جدل کننده در دین. آن که از دین، بازگشته یا عدول کرده یا منحرف شده است.
10. زِندیق: کسی که در باطن، کافر باشد و تظاهر به ایمان کند. کافر. بی‌دین.
11. تصنیف غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، صفحه‌ی 82، منع التفکر فی ذاته تعالى. ترجمه: کسی که در ذات خدا تفکر کند، ملحد می‌شود.
12. کافی، محدث کلینی، جلد ‏8، صفحه‌ی 22، خطبة لأمیر المؤمنین (علیه‌السلام) و هی خطبة الوسیلة. ترجمه: هر کس‌ در ذات‌ خداوند اندیشه‌ کند، زندیق‌ می‌شود.
13. روضة الواعظین و بصیرة المتّعظین، فتال نیشابوری، جلد 1، صفحه‌ی 37. باب الکلام فیما ورد من الأخبار فی معنى العدل و التوحید. ترجمه: خرد از ذکر ازلى بودنش درمانده است و عقل در افلاک ملکوتش حیران است‏.
14. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 93، باب النهی عن الکلام فی الکیفیة. ترجمه: در آفرینش‌ خدا گفت‌وگو کنید اما درباره‌ی [ذات‌ و صفات‌] خدا نه‌؛ چرا که‌ بحث‌ و جدل‌ در باره‌ی خداوند، جز فزونی‌ حیرت‌ نتیجه‌ای‌ ندارد.
15. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 92، باب النهی عن الکلام فی الکیفیة. ترجمه: در گذشته‌ مردمی‌ بودند که‌ دانش‌ آنچه‌ را که‌ بدان‌ توصیه‌ شده‌ بودند، رها کرده‌ و سراغ‌ دانستن‌ اموری‌ رفتند که‌ از آن‌ بر حذر داشته‌ شده‌ بودند تا آن‌که‌ کارشان‌ به‌ بحث‌ و مجادله‌ در باره‌ی خداوند کشید، نتیجه‌ آن‌ شد که‌ حیران‌ و سرگردان‌ شدند؛ تا آنجا که‌ هرگاه‌ فردی‌ از آن‌ها از پیش‌ رو صدا زده‌ می‌شد، از پشت‌ سر جواب‌ می‌داد و از پشت‌ سر صدا زده‌ می‌شد، از پیش‌ رو جواب‌ می‌داد.
16. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 238، باب جوامع من التوحید. ترجمه: در پایین‌تر از عرش سخن بگویید و در بالاتر از عرش، سخن مگویید. همانا گروهی در باره‌ی خدا سخن گفتند، پس سرگشته شدند تا آنجا که مردی از آنان از پیش رو صدا زده می‌شد، پس از پشت سر جواب می‌داد.
17. امالی، شیخ صدوق، صفحه‌ی 417، المجلس الخامس و الستون. ترجمه: مبادا در باره‌ی خدا اندیشه کنید که اندیشه در خدا، زیاد نمی‌کند جز سرگردانی و گمراهى را.
18. توحید، شیخ صدوق، صفحه‌ی 56، باب التوحید و نفی التشبیه. ترجمه: بدان که راسخان در علم آنانند که خدا ایشان را از فرو رفتن در موانع زده شده بر غیب‌ها بی‌نیاز کرده است. پس ملازم اقرار و اعتراف به همه‌ی آنچه تفسیر و بیانش را ندانستند از غیب و نهانى که محجوب است گردیدند، پس گفتند به همه‌ی آنچه از نزد پروردگارمان است. پس خداى عز و جل اعتراف ایشان را به عجز و درماندگى از فرا گرفتن آنچه به آن احاطه نکرده‏اند، از روى دانش، مدح و ثنا کرده و ترک ایشان تعمق را در آنچه بحث و کاوش از آن را تکلیف نکرده، از ایشان رسوخ نامیده است. پس بر این کوتاه بیا و عظمت خدا را بر اندازه‌ی عقلت اندازه مکن که از جمله‌ی هلاک‏شوندگان خواهى بود.
19. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 94، باب النهی عن الکلام فی الکیفیة. ترجمه: سؤالى در باره‌ی صفت خدا از امام باقر (علیه‌السلام) نمودم، حضرت دستشان را به سوى آسمان بلند کرده و فرمودند: والاست خداى جبار، والاست خداى جبار، هر که به آنچه آنجاست دست‌درازى کند [و بخواهد در باره‌ی ذات خدا سخنی بگوید] هلاک گردد.
20. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 93، باب النهی عن الکلام فی الکیفیة. ترجمه: آن‌که‌ در باره‌ی [کیفیت‌ و حقیقت]‌ خداوند بیاندیشد، هلاک می‌شود.
21. توحید، شیخ صدوق، صفحه‌ی 460، باب النهی عن الکلام و الجدال و المراء فی الله عز و جل. ترجمه: اى مفضل، هر که در خدا فکر کند که خدا چگونه بوده، هلاک شود.

تذکر اول: خدای تعالی با هیچ عقلی قابل درک نیست

امیر المؤمنین (علیه‌السلام)، در خطبه‌ای که هفت روز پس از وفات استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) برای مردم مدینه خواندند، فرمودند: «الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی مَنَعَ الْأَوْهَامَ أَنْ تَنَالَ إِلَّا وُجُودَهُ وَ حَجَبَ الْعُقُولَ أَنْ تَتَخَیَّلَ ذَاتَهُ لِامْتِنَاعِهَا مِنَ الشَّبَهِ وَ التَّشَاکُلِ»1
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ أَعْجَبُ مِنْهُمْ جَمِیعاً الْمُعَطِّلَةُ الَّذِینَ رَامُوا أَنْ یُدْرِکوا بِالْحِسِّ مَا لَا یُدْرَک بِالْعَقْلِ فَلَمَّا أَعْوَزَهُمْ ذَلِک خَرَجُوا إِلَى الْجُحُودِ وَ التَّکذِیبِ فَقَالُوا وَ لِمَ لَا یدْرَک بِالْعَقْلِ قِیلَ لِأَنَّهُ فَوْقَ مَرْتَبَةِ الْعَقْلِ‏ کمَا لَا یدْرِک الْبَصَرُ مَا هُوَ فَوْقَ مَرْتَبَتِهِ فَإِنَّک لَوْ رَأَیتَ حَجَراً یرْتَفِعُ فِی الْهَوَاءِ عَلِمْتَ أَنَّ رَامِیاً رَمَى بِهِ فَلَیسَ هَذَا الْعِلْمُ مِنْ قِبَلِ الْبَصَرِ بَلْ مِنْ قِبَلِ الْعَقْلِ لِأَنَّ الْعَقْلَ هُوَ الَّذِی یُمَیِّزُهُ فَیَعْلَمُ أَنَّ الْحَجَرَ لَا یَذْهَبُ عُلُوّاً مِنْ تِلْقَاءِ نَفْسِهِ أَ فَلَا تَرَى کیفَ وَقَفَ الْبَصَرُ عَلَى حَدِّهِ فَلَمْ یَتَجَاوَزْهُ فَکذَلِک یَقِفُ الْعَقْلُ عَلَى حَدِّهِ مِنْ مَعْرِفَةِ الْخَالِقِ فَلَا یَعْدُوهُ وَ لَکنْ یعْقِلُهُ بِعَقْلٍ أَقَرَّ أَنَّ فِیهِ نَفْساً وَ لَمْ یعَاینْهَا وَ لَمْ یُدْرِکهَا بِحَاسَّةٍ مِنَ الْحَوَاسِ‏»2

………………………………………….

1. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 18، خطبة لأمیر المؤمنین (علیه‌السلام) و هی خطبة الوسیلة. ترجمه: ستایش خدایی راست که وهم‌ها را مانع شد تا جز به وجودش دسترسی داشته باشند و عقل‌ها را از تخیل ذاتش در حجاب نمود برای این که مانند و نظیر برایش محال است.
2. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 177، انتقاد المعطلة فیما راموا أن یدرکوا بالحس ما لا یدرک بالعقل. ترجمه: و عجیب‌تر از همه‌ی اینها، معطله هستند، کسانی که می‌خواهند آنچه با عقل قابل درک نیست را با حس درک کنند! پس چون سختشان آمد، کافر شدند و دروغ پنداشتند. پس گفتند: چرا با عقل درک نمی‌شود؟ گفته شد: زیرا بالاتر از مرتبه‌ی عقل است. همچنان که چشم، آنچه بالاتر از مرتبه‌اش باشد را درک نمی‌کند. پس تو اگر سنگی را ببینی که به هوا بالا می‌رود، می‌دانی که پرتاب‌کننده‌ای آن را پرتاب کرده است. این علم از ناحیه‌ی چشم نیست بلکه از ناحیه‌ی عقل است. برای این که عقل، آن چیزی است که تمیز می‌دهد و می‌داند که سنگ، از جانب خودش به سمت بالا نمی‌رود. آیا نمی‌بینی که چگونه چشم، بر مرز خودش می‌ایستد و نمی‌تواند تجاوز نماید. پس همچنین عقل بر مرز خودش از شناخت خالق، می‌ایستد و نمی‌تواند از آن درگذرد. ولی اینقدر تعقل می‌کند او را به عقلی که اقرار می‌کند که نفسی دارد و آن را نمی‌بیند و به یکی از حواس [پنجگانه] درکش نمی‌کند.

از جمله اشکالات صاحب فصول بر قاعده‌ی ملازمه، که به هر دو قاعده‌ی اصل و فرع، نقض وارد می‌کند این است که در تعبدیات، آنچه شرعاً مطلوب است «اتیان فعل به قصد قربت» است. اتیان بدون قصد تقرب، مطلوب شارع نیست. مثلاً شارع، نماز و روزه با قصد امتثال را اراده نموده است و نماز و روزه‌ی بدون قصد قربت، مطلوب شارع نیست. حال اگر عقل در مورد عبادیات حکم کند که مطلوب، «اتیان تعبدیات بما هی» است، در این صورت، قاعده‌ی ملازمه‌ی اصل، نقض می‌شود؛ زیرا عقل مثلاً نماز «بما هِی» را مطلوب می‌داند، در حالی که شرع، نماز با قصد قربت را مطلوب می‌داند. پس در این صورت، تطابقی میان حکم شرع و عقل نخواهد بود. اما اگر عقل، اتیان تعبدیات به قصد قربت را مطلوب بداند، در این صورت، قاعده‌ی ملازمه‌ی فرع، مورد نقض قرار خواهد گرفت. زیرا حُسن عقلی، متفرّع بر قصد امتثال شده است و قصد امتثال، همان قصد امر است. یعنی حُسن فعل از امر مولا فهمیده شده است در حالی که مفاد قاعده‌ی ملازمه‌ی فرع، این است که اگر امر به چیزی تعلق گرفت، متعلَّق آن امر منهای امر شارع، دارای حُسن ذاتی است. به عبارت دیگر، امر شارع جنبه‌ی کاشفیّت دارد نه طریقیّت، در حالی که در این بحث، امر شارع، جنبه‌ی طریقیّت یافته است.
حاصل اشکال صاحب فصول این است: در صورتی که عقل، تعبدیّات را بدون قصد امتثال، مطلوب بداند، قاعده‌ی ملازمه‌ی اصل و در صورتی که با قصد امتثال، مطلوب بداند، قاعده‌ی ملازمه‌ی فرع، مورد خدشه و نقض قرار گرفته است.
شیخ اعظم انصاری در مورد اشکال صاحب فصول، چند پاسخ داده است. یکی این که در نماز، روزه و سایر عبادیات، آنچه مطلوب واقعی است، این افعال به وجه خاصی است که اوامر و طلب فعل به همراه قصد امتثال از طرف شارع، آن وجه خاص را مشخص می‌کند. نه نماز «بما هِی» مطلوب شارع است و نه با قصد امتثال، بلکه آنچه مطلوب شارع است، نماز به وجه خاص است. از حکم شارع که قصد امتثال را بیان کرده است، می‌فهمیم که آن وجه خاص و مبهمی که عقل فهمیده است، چیست. بنابراین، قاعده‌ی ملازمه‌ی فرع، نقض نمی‌شود و تطابق میان حکم شرع و عقل باقی است.
آخوند خراسانی1 در جواب این اشکال می‌نویسد: «و أمّا الأوامر الامتحانیّة فلیست بأوامر حقیقیة بل صوریّة، إذ لا إرادة فلا طلب و لا بعث عن جدّ، و الکلام إنّما هو فی التّکلیف الحقیقی لا الصّوری»2
این اشکال بر قاعده‌ی ملازمه و جواب‌های شیخ اعظم و مرحوم آخوند، همگی «سرِ بی‌صاحب تراشیدن» است. زیرا این بزرگواران، قبل از تنقیح عقل و ارائه‌ی تعریفی جامع و مانع از «عقل»، آن را در حالی که مبهم است، به مصاف شرع انور می‌فرستند و با اصرار تمام، خواستار اثبات ملازمت بین حکم عقل و شرع می‌شوند.
یکی از دو پایه‌ی قاعده‌ی ملازمه، بر «عقل» بنا شده، در حالی که «عقل» تعریف نشده است. پس اینهمه اشکال و جواب و باز اشکال بر جواب و جواب بر اشکال، همگی در بیراهه تاختن و از مقصد، پرداختن است.

………………………………………….

1. آیة الله ملا محمد کاظم خراسانی (۱۲۵۵ ـ ۱۳۲۹ هجری قمری) مشهور به «آخوند خراسانی» و «صاحب کفایه»، فقیه، سیاستمدار و مرجع تقلید عصر مشروطه بود. آخوند خراسانی تألیفات بسیاری دارد، از جمله «حاشیه‌ای بر مکاسب» استادش شیخ انصاری، «شرح و تعلیقه‌ای بر منظومه‌‌»ی استاد دیگرش ملاهادی سبزواری، «حاشیه بر اسفار ملا صداری شیرازی»، «رساله‌ی دماء ثلاثه» و چندین رساله‌ی فقهی و اخلاقی و عقیدتی. البته مهمترین تألیف او «کفایة الاصول» است که اکنون در دوره‌های عالی حوزه تدریس می‌شود. صدها نفر از شاگردان آخوند، تقریرات فقه و اصول وی را نوشته‌اند که بسیاری از آنها هنوز موجود می‌باشد.
2. فوائد الاصول، ملا محمد کاظم خراسانی، صفحه‌ی 136. ترجمه: اما اوامر امتحانی، اوامر حقیقی نیست بلکه صوری است؛ زیرا اراده‌ای در کار نیست، پس طلبی در کار نیست و بر انگیختن جدی‌ای در میان نمی‌باشد. در حالی که قاعده‌ی ملازمه، در تکالیف حقیقی است نه تکالیف صوری.

یکی دیگر از معضلاتی که پیشِ روی توجیه‌گران مصالح و مفاسد عقلانی احکام قرار دارد، «اوامر تقیه‌ای» است. گروهی در توجیه اوامر تقیه‌ای، دست به توجیهات بعیده زده‌اند.
کسانی که اوامر تقیه‌ای را از جمله موارد نقضِ قاعده‌ی ملازمه می‌دانند، معتقدند در این تکالیف، امر به فعلی تعلق گرفته که بر خلاف واقع است. یعنی در این موارد، گر چه حکم شرع وارد شده، اما متعلَّق آن، یقیناً دارای جهت راحج واقعی نیست، بلکه بر خلاف آن است!
شیخ اعظم انصاری در جواب این اشکال می‌فرماید: «تکالیف تقیه‌ای، خارج از محل نزاع است. علاوه بر این که در تکالیف تقیه‌ای، غرض جدّی مولا، حفظ نفس است که عقل نیز حُسن آن را درک می‌کند. پس ملازمه بر قرار است».
مرحوم اصفهانی (کمپانی) در توجیه اوامر تقیه‌ای می‌نویسد: «تقیه یا در امر است ‏یا در فعل مأمور به. و به عبارت دیگر، گاهی خود امر از باب تقیه است و گاهی هم امر به تقیه (به فعل مأمورٌ به) است. در مورد اول که تقیه در خود امر است، دیگر امری به ذات وضوی خاص مثلا تعلق نگرفته، بلکه امری است ‏حقیقی نسبت‏ به فعلی دیگر به نحو توریه. و یا این که اصلا امر حقیقی‏ای در کار نیست؛ بلکه صرفاً الفاظ بدون معنی یا با معنای انشائی را اراده کرده تا این که نفس مقدسش را از شر مخالفین حفظ نماید.
و اما در مورد دوم که امر به تقیه است، امر حقیقی است و منبعث از مصلحت نهفته در فعل، لکن نه بذاته، بلکه از این حیث که به آن، نفس مکلف یا عرض و مال او حفظ می‏شود و بنا بر این در هیچ یک از دو فرض لازم نمی‏آید که امر حقیقی منبعث از مصلحت در متعلق نباشد»1

……………………………………………

1. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، شیخ محمد حسین اصفهانی، ترجمه و تعلیق: صادق لاریجانی، منتشر شده در فصلنامه‌ی نقد و نظر، شماره‌ی 13، با عنوان «حسن و قبح عقلی و قاعده‌ی ملازمه».

یکی از معضلاتی که پیشِ روی توجیه‌گران مصالح و مفاسد عقلانی احکام قرار دارد، «اوامر امتحانیه» است. یعنی در بسیاری از احکام الهی، نمی‌توانند مصالح و مفاسد احکام را با عقل آبی خود دریابند، دست به اختراع مصطلحی زده و اینگونه اوامر را «اوامر امتحانیه» می‌خوانند.
قائل شدن به «اوامر امتحانیه»، فرع بر این است که قائل شده‌اند واجبات و محرمات، تابع مصالح و مفاسد قابل درک با عقل است. پس در برخی اوامر و نواهی حق تعالی، که عقل آبی از درک مصالح و مفاسد آن عاجز است، مجبور شده‌اند آن را «اوامر امتحانیه» بخوانند.
کسانی مانند صاحب فصول1 که «اوامر امتحانیه» را مورد نقض قاعده‌ی ملازمه می‌شمارند، و همچنین امثال شیخ اعظم انصاری2 که به صاحب فصول، جواب می‌دهند، هیچکدام، راهی به رشد نیافته‌اند. سخن صواب، این است که «اوامر امتحانیه» در مقابل «اوامر حقیقه»، توهمی بیش نیست که منجر به اشکالات بسیار شده است.
مرحوم اصفهانی (کمپانی) 3 در توجیه اوامر امتحانیه می‌نویسد: «در باره‌ی اوامر امتحانیه، باید این نکته را مد نظر داشت که امتحان و اختبار از ناحیه‌ی خداوند تعالی، با وجود این که به هیچ امری جاهل نیست، تصویرش بدین گونه است که مراد از ظهور انقیاد عبد نسبت‏ به اوامر خداوند تعالی، که غرض از امر امتحانی است، ظهور علمی در مقام ذات نیست که مساوق با علم در مرتبه‌ی ذات است، بلکه مراد، ظهور مساوق با فعلیت و تحقق است که همان علم فعلی و به تعبیر دیگر، علم در حال ایجاد است. چون وجود هر شیئی در نظام وجود، از مراتب علم فعلی باری تعالی است. زیرا وجود هر شیئی به لحاظ ارتباط بالعرض آن شی‏ء با مبدأ اعلی، همان نحوه‌ی حضور آن شی‏ء است در نزد خدا. و در نتیجه هر موجودی هم علم است و هم معلوم؛ اما به دو اعتبار. و چنین علم فعلی‏ای که عین حضور و ربط و وجود است، مسبوق به عدم است و مساوق تحقق و ثبوت، و به سبق و لحوق زمانی هم متصف می‏گردد؛ همان گونه که در مبحث مشتق بیان کرده‏ایم، بنا بر این حصول چنین علم فعلی‏ای می‏تواند غرض از امر باشد.
از طرف دیگر ظهور انقیاد در خارج، قابل برای امر به همین عنوان انقیاد نیست؛ اولاً به خاطر عدم حصول غرض از امر امتحانی، چون عبد تا متوجه شود که فعل جدّاً از او طلب نشده و غرض، فقط استعلام حال اوست، ولو به این که به مقدمات فعل مشغول شود، در این صورت دیگر ایجاد مقدمات نزد او مهم نخواهد بود. و در نتیجه غرضی که از امر امتحانی مد نظر بود، یعنی استکشاف این که او جدّاً نسبت‏ به ایجاد فعلی که به خاطر صعوبتش مورد امتحان واقع شده بود، منقاد است، حاصل نخواهد شد. و ثانیاً انقیاد نسبت‏ به امری، جز با احراز امر در نظر فاعل، معقول نیست، و حال اگر فرض کنیم که شخص مورد امتحان قطع پیدا کرده که در ایجاد فعل غرضی نیست، و لذا نسبت‏ به ذات فعل، حقیقتاً امری وجود ندارد، دیگر انقیاد نسبت ‏بدان امر معقول نیست.
پس ناگزیر امر امتحانی جز نسبت ‏به انشائی که فی حد ذاته ظهور در بعث‏ حقیقی نسبت‏ به فعل دارد، امکان ندارد. و این انشاء خاص اگرچه همچون انشاء به داعی ارشاد نیست که غرض از آن به نفس حصول انشاء محقق شود، بلکه غرض از آن جز به تمهید عبد نسبت ‏به امتثال و حالت قیام وی نسبت‏ به آنچه بعث و تحریک می‏داند، حاصل نمی‏گردد. لکن مثل بعث ‏حقیقی هم نیست که غرض از آن حصول فعلی باشد که بعث ‏بدان تعلق گرفته، بلکه غرض در این اوامر امتحانی این است که عبد نسبت ‏به امتثال، حالت «قیام به فعل‏» کسب نماید و انقیاد نسبت‏ به مولی را که بالقوه واجد است، به فعلیت‏ برساند؛ ولو به انجام دادن بعضی مقدمات نزدیک به فعل.
پس به این بیان روشن می‏شود که نسبت ‏به ذات فعلی که مشتمل بر غرضی نیست، حقیقتاً بعثی هم وجود ندارد. چون مفروض آن است که امر برای امتحان است، نه تحریک جدی. و نسبت ‏به آنچه مشتمل بر غرض و هدف است، یعنی درآمدن عبد به حالت انقیاد نسبت ‏به مولی و به فعلیت رسیدن آنچه در وی از سعادت یا شقاوت بالقوه موجود است، امر کردن مانعی ندارد. چون لازمه آن عدم تبعیت‏ حکم از مصلحت در متعلق نیست. لکن بعث و امر واقعی نسبت‏ به این گونه امور هم ممکن نیست؛ چون اولاً بعد از ظهور انشاء در بعث‏ حقیقی، داعی در نظر مکلف، تام است و به دنبال آن عقل حکم به لزوم امتثال می‏نماید و به این امر فرض مولوی، یعنی قیام عبد به حالت امتثال، تحقق می‏یابد. و با فرض حصول غرض از بعث در نظر مکلف، دیگر بعث واقعی نسبت‏ به تحصیل انقیاد وجهی ندارد.
ثانیاً انشاء به داعی جعل داعی واقعاً نسبت‏ به انقیاد به غیر این عنوان انقیاد، محال است. زیرا از آنجا که بروز و انقداح داعی نسبت‏ به شیئی که عنوان مورد بعثش مجهول باشد، معقول نیست، پس جعل داعی هم معقول نیست. و از طرف دیگر دیدیم که بعث نسبت‏ به انقیاد، به همین عنوان «انقیاد»، مستلزم دو محذوری است که بیان کردیم»4
اما حقیقت این است که اگر بخواهیم فلسفه‌ی احکام را با عقل آبی بسنجیم، در موارد بسیار بسیار زیادی، تهی‌دست خواهیم ماند و عقل آبی، ناامید خواهد شد.

………………………………………………

1. علاّمه شیخ محمد حسین حائری اصفهانی تهرانی معروف به صاحب فصول از فقیهان و اصولیان معروف در نیمه‌ی دوم قرن دوازدهم است. آثار علمی و تألیفات ارزشمندی از وی به جا مانده است که عبارتند از: «مشارع الاحکام»، «الفقه الاستدلالی»، «الرسالة الصومیّة»، «رسالة فی الطهارة و الصوم»، «حاشیه بر زبدة الاصول» و «الفصول الغرویّة». مهمترین و مشهورترین این آثار، همین اثر اخیر است. کتابی است جامع و عمیق که گرچه ظاهراً درباره‌ی اصول فقه است، ولی در آن، علاوه بر تمام مباحث اصولی، مسایل مختلفی در ادبیات، منطق، فلسفه و کلام که در آن دوره با مسایل اصولی در آمیخته بود، عمیقانه مطرح شده است. غنا، عمق و گستردگی بحث‌ها در این کتاب به خوبی نبوغ، دقت نظر، وسعت اطلاعات و عظمت علمی نویسنده را نمایان می‌سازد. تا چندی پیش این کتاب به عنوان یکی از کتب درسی، مورد پذیرش علما و حوزه‌های علمی بوده است و شرح‌ها، حاشیه‌ها و تلخیص‌های نسبتاً فراوانی بر آن نوشته شده است که خود، مؤید عظمت و ارجمندی آن در نگاه دانشمندان است. اهمیت این کتاب بدان پایه است که شهرت آن، نام مؤلفش را در کناری نهاده و همه، مؤلف بزرگ آن را با نام این اثر عظیم می‌شناسند.
2. شیخ اعظم، آیة الله شیخ مرتضی انصاری شوشتری (۱۲۱۴ ـ ۱۲۸۱هجری قمری) از مفاخر شیعه در قرن سیزدهم هجری است. وی پس از آیت‌الله شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) به مرجعیت عام شیعیان رسید. او دارای کتاب‌های متعددی است که مشهور‌ترینِ آنها کتاب «فرائد الاصول» معروف به رسائل در اصول فقه و کتاب «المکاسب المحرّمة» در خصوص مسائل کسب و تجارت‌های حرام است. این دو کتاب، از دیرزمان تا کنون، متون درسی سطح عالی حوزه‌های علمیه‌ی شیعه است.
3. آیة ‌الله شیخ محمد حسین غروی اصفهانی (۱۲۹۶ ـ ۱۳۶۱ هجری قمری) معروف به «کمپانی» از اصولیین و فقهای معاصر شیعه است. وی را آثار و تألیفات متعددی است همچون: «الاجتهاد و التقلید و العدالة»، «الاصول علی النهج الحدیث»، «الطلب و الارادة عند الامامیّة و المعتزلة و الاشاعرة»، این سه کتاب در یک مجلد بزرگ با نام «بحوث فی الاصول» چاپ شده است. «حاشیه بر رساله قطع شیخ انصاری»، «نهایة الدرایة فی شرح الکفایة»، در چهار جلد؛ «حاشیة کتاب المکاسب»، «حاشیه بر کتاب الطهارة شیخ اعظم انصاری»، «ذخیرة العباد» که توضیح المسائل فارسی ایشان است.
4. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، شیخ محمد حسین اصفهانی، ترجمه و تعلیق: صادق لاریجانی، منتشر شده در فصلنامه‌ی نقد و نظر، شماره‌ی 13، با عنوان «حسن و قبح عقلی و قاعده‌ی ملازمه».

با توجه به آنچه در معنی عقل گذشت، باید جمله‌ی مشهوری که شارع مقدس یعنی استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) و ائمه‌ی طاهرین (علیهم‌السلام) را «رئیس العقلاء» معرفی می‌کند، بازتعریف کرد.
اگر منظور از «عقل» در این عبارت، «عقل سفید» باشد، بدون تردید و به پشتوانه‌ی روایات معتبر، استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) و سپس استادان منهاج فردوسیان و انبیاء الهی (علیهم‌السلام)، رئیس عقلا هستند. یعنی اطاعت و تسلیم‌شان در مقابل اراده‌ی الهی، در بالاترین درجه‌ی خود قرار دارد. هیچ قلبی در بین انسان‌ها، به سلیم بودن قلب آنان و هیچ روحی به مطیع بودن روح آنان نیست.
اما اگر «عقل» در این عبارت را «عقل آبی» یا «عقل زرد» بدانیم، محل اشکال جدّی است. زیرا شارع یعنی استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم)، متکی به «وحی» است نه متکی به «عقل». و در هیچ موردی، نیامده که پیامبر، نابغه‌ی هوشی و نخبه‌ی عقلی است. توجه به نکات زیر، می‌تواند درک این مطلب را آسان‌تر سازد و حجاب‌های فکری را برطرف نماید:
نکته‌ی اول: دین حنیف، وحی است نه نتیجه‌ی تلاش فکری و تیزهوشی استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم):
● محکم 1: «ذلِکَ مِمَّا أَوْحى‏ إِلَیکَ رَبُّکَ مِنَ الْحِکمَةِ»1
● محکم 2: «وَ اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیکَ مِنْ کِتابِ رَبِّکَ»2
● محکم 3: «إِنْ هُوَ إِلاَّ وَحْی یُوحى‏»3
● محکم 4: «قُلْ إِنَّما أُنْذِرُکُمْ بِالْوَحْیِ»4
● محکم 5: «ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیبِ نُوحیهِ إِلَیکَ»5
● محکم 6: «أُوحِیَ إِلَیَ هذَا الْقُرْآنُ لِأُنْذِرَکُمْ بِهِ وَ مَنْ بَلَغَ»6
● محکم 7: «وَ الَّذی أَوْحَینا إِلَیکَ مِنَ الْکِتابِ هُوَ الْحَقُّ مُصَدِّقاً لِما بَینَ یَدَیهِ»7
● محکم 8: «فَأَوْحى‏ إِلى‏ عَبْدِهِ ما أَوْحى‏»8
● محکم 9: «وَ کَذلِکَ أَوْحَینا إِلَیکَ قُرْآناً عَرَبِیا»9
نکته‌ی دوم: نه تنها استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم)، بلکه تمام پیامبران الهی، متکی به وحی بوده‌اند:
● محکم 1: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی‏ إِلَیهِمْ»10
● محکم 2: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی‏ إِلَیهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏»11
● محکم 3: «وَ ما أَرْسَلْنا قَبْلَکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی‏ إِلَیهِمْ»12
● محکم 4: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ إِلاَّ نُوحی‏ إِلَیهِ أَنَّهُ لا إِلهَ إِلاَّ أَنَا فَاعْبُدُون‏»13
● محکم 5: «وَ لَقَدْ أُوحِیَ إِلَیکَ وَ إِلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکَ»14
● محکم 6: «کَذلِکَ یُوحی‏ إِلَیکَ وَ إِلَى الَّذینَ مِنْ قَبْلِکَ»15
● محکم 7: «إِنَّا أَوْحَینا إِلَیکَ کَما أَوْحَینا إِلى‏ نُوحٍ وَ النَّبِیِینَ مِنْ بَعْدِهِ وَ أَوْحَینا إِلى‏ إِبْراهیمَ وَ إِسْماعیلَ وَ إِسْحاقَ وَ یَعْقُوبَ وَ الْأَسْباطِ وَ عیسى‏ وَ أَیُوبَ وَ یُونُسَ وَ هارُونَ وَ سُلَیمانَ وَ آتَینا داوُدَ زَبُوراً»16
نکته‌ی سوم: ارسال پیامبر، برای ابلاغ وحی است نه ابلاغ آنچه به عقل خودش دریافته است:
● محکم 1: «کَذلِکَ أَرْسَلْناکَ فی‏ أُمَّةٍ قَدْ خَلَتْ مِنْ قَبْلِها أُمَمٌ لِتَتْلُوَا عَلَیهِمُ الَّذی أَوْحَینا إِلَیکَ»17
نکته‌ی چهارم: اگر وحی از استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) گرفته شود، هیچ نقطه‌ی اتکایی نخواهند داشت زیرا هر چه دارند از وحی دارند:
● محکم 1: «وَ لَئِنْ شِئْنا لَنَذْهَبَنَّ بِالَّذی أَوْحَینا إِلَیکَ ثُمَّ لا تَجِدُ لَکَ بِهِ عَلَینا وَکیلاً»18
● محکم 2: «قُلْ لا أَقُولُ لَکُمْ عِنْدی خَزائِنُ اللهِ وَ لا أَعْلَمُ الْغَیبَ وَ لا أَقُولُ لَکُمْ إِنِّی مَلَکٌ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحى‏ إِلَیَ»19
● محکم 3: «قُلْ لا أَجِدُ فی‏ ما أُوحِیَ إِلَیَ مُحَرَّماً عَلى‏ طاعِمٍ یَطْعَمُهُ إِلاَّ أَنْ یَکُونَ مَیتَةً أَوْ دَماً مَسْفُوحاً أَوْ لَحْمَ خِنزیرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقاً أُهِلَّ لِغَیرِ اللهِ بِهِ»20
● محکم 4: «وَ إِذا تُتْلى‏ عَلَیهِمْ آیاتُنا بَیِناتٍ قالَ الَّذینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لی‏ أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسی‏ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحى‏ إِلَیَ»21
● محکم 5: «قُلْ إِنْ ضَلَلْتُ فَإِنَّما أَضِلُّ عَلى‏ نَفْسی‏ وَ إِنِ اهْتَدَیتُ فَبِما یُوحی‏ إِلَیَ رَبِّی»22
● محکم 6: «قُلْ ما کُنْتُ بِدْعاً مِنَ الرُّسُلِ وَ ما أَدْری ما یُفْعَلُ بی‏ وَ لا بِکُمْ إِنْ أَتَّبِعُ إِلاَّ ما یُوحى‏ إِلَیَ»23
● محکم 7: «وَ کَذلِکَ أَوْحَینا إِلَیکَ رُوحاً مِنْ أَمْرِنا ما کُنْتَ تَدْری مَا الْکِتابُ وَ لاَ الْإیمانُ وَ لکِنْ جَعَلْناهُ نُوراً نَهْدی بِهِ مَنْ نَشاءُ مِنْ عِبادِنا»24
● محکم 8: «تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیبِ نُوحیها إِلَیکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا»25
● محکم 9: «نَحْنُ نَقُصُّ عَلَیکَ أَحْسَنَ الْقَصَصِ بِما أَوْحَینا إِلَیکَ هذَا الْقُرْآنَ وَ إِنْ کُنْتَ مِنْ قَبْلِهِ لَمِنَ الْغافِلینَ»26
● محکم 10: «ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیبِ نُوحیهِ إِلَیکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ»27
نکته‌ی پنجم: تنها تمایز استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) با سایر انسان‌ها، وحی‌ای است که به ایشان می‌شد و به دیگران نمی‌شد، نه آنچه به عقل ایشان می‌رسید که به عقل دیگران نمی‌رسید:
● محکم 1: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحى‏ إِلَیَ»28
● محکم 2: «قُلْ إِنَّما یُوحى‏ إِلَیَ»29
● محکم 3: «قُلْ إِنَّما أَنَا بَشَرٌ مِثْلُکُمْ یُوحى‏ إِلَیَ»30
نکته‌ی ششم: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) مأمور به پیروی از وحی هستند نه از عقل خود:
● محکم 1: «اتْلُ ما أُوحِیَ إِلَیکَ مِنَ الْکِتابِ»31
● محکم 2: «وَ اتَّبِعْ ما یُوحى‏ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ»32
● محکم 3: «اتَّبِعْ ما أُوحِیَ إِلَیکَ مِنْ رَبِّکَ»33
● محکم 4: «قُلْ إِنَّما أَتَّبِعُ ما یُوحى‏ إِلَیَ مِنْ رَبِّی»34
● محکم 5: «وَ اتَّبِعْ ما یُوحى‏ إِلَیکَ»35
نکته‌ی هفتم: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) مأمور هستند به آنچه بدیشان وحی شده، چنگ بزنند نه به آنچه به عقلشان می‌رسد:
● محکم 1: «فَاسْتَمْسِک بِالَّذی أُوحِیَ إِلَیکَ»36
● محکم 2: «فَلَعَلَّکَ تارِکٌ بَعْضَ ما یُوحى‏ إِلَیکَ»37

…………………………………………..

1. سوره‌ی اسراء، آیه‌ی 39. ترجمه: این [دیدگاه‌ها و احکام] از حکمت‏هایى است که پروردگارت به تو وحى کرده است.‏
2. سوره‌ی کهف، آیه‌ی 27. ترجمه: و آنچه از کتاب پروردگارت به تو وحى شده است، بخوان.
3. سوره‌ی نجم، آیه‌ی 4. ترجمه: گفتار او چیزى جز وحى که به او نازل مى‏شود، نیست.
4. سوره‌ی انبیاء، آیه‌ی 45. ترجمه: بگو: من فقط شما را به وسیله‌ی وحى بیم مى‏دهم‏.
5. سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 44. ترجمه: این [حقایق‏] از خبرهاى غیبى است که به تو وحى مى‏کنیم‏.
6. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 19. ترجمه: و این قرآن به من وحى شده تا به وسیله‌ی آن، شما و هر کس را که این قرآن به او مى‏رسد بیم دهم.
7. سوره‌ی فاطر، آیه‌ی 31. ترجمه: و آنچه از کتاب به تو وحى کرده‏ایم، همان حق است، [و] تصدیق کننده [کتاب‏هایى که‏] پیش از آن بوده است.
8. سوره‌ی نجم، آیه‌ی 10. ترجمه: آن گاه به بنده‏اش آنچه را باید وحى مى‏کرد، وحى کرد.
9. سوره‌ی شورا، آیه‌ی 7. ترجمه: و این‏گونه قرآنى [به زبان‏] عربى [فصیح و گویا] به تو وحى کردیم.
10. سوره‌ی نحل، آیه‌ی 43. ترجمه: و پیش از تو جز مردانى که به آنان وحى مى‏کردیم، نفرستادیم.
11. سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 109. ترجمه: و پیش از تو جز مردانى از اهل آبادى‏ها را که به آنان وحى کردیم [براى هدایت مردم‏] نفرستادیم.
12. سوره‌ی انبیاء، آیه‌ی 7. ترجمه: و پیش از تو [به پیامبرى‏] نفرستادیم مگر مردانى را که به آنان وحى مى‏نمودیم.
13. سوره‌ی انبیاء، آیه‌ی 25. ترجمه: و پیش از تو هیچ پیامبرى نفرستادیم مگر آنکه به او وحى کردیم که: معبودى جز من نیست، پس تنها مرا بپرستید.
14. سوره‌ی زمر، آیه‌ی 65. ترجمه: بى‏تردید به تو و به کسانى که پیش از تو بوده‏اند، وحى شده است‏.
15. سوره‌ی شورا، آیه‌ی 3. ترجمه: این‏گونه به سوى تو و کسانى [از پیامبران‏] که پیش از تو بودند، وحى مى‏کند.
16. سوره‌ی نساء، آیه‌ی 163. ترجمه: ما به تو وحى کردیم، همان گونه که به نوح و پیامبران پس از او وحى کردیم؛ و به ابراهیم و اسماعیل و اسحاق و یعقوب و نوادگان [داراى مقام نبوتشان‏] و عیسى و ایوب و یونس و هارون و سلیمان نیز وحى نمودیم؛ و به داود، زبور دادیم‏.
17. سوره‌ی رعد، آیه‌ی 30. ترجمه: آن گونه [که رسولان گذشته را ارسال کردیم‏] تو را در میان امتى که پیش از آن امت‏هایى روزگار به پایان بردند، فرستادیم، تا آنچه را به تو وحى کردیم بر آنان بخوانى.
18. سوره‌ی اسراء، آیه‌ی 86. ترجمه: و اگر بخواهیم قطعاً آنچه را به تو وحى کرده‏ایم [از یادها و نوشته‏ها] محو مى‏کنیم، آن گاه در برابر ما [براى بازگرفتنش‏] کارسازى براى خود نخواهى یافت.
19. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 50. ترجمه: بگو: من به شما نمى‏گویم که گنجینه‏هاى خدا نزد من است، و نیز غیب هم نمى‏دانم، و نمى‏گویم که فرشته‏ام؛ فقط از آنچه به من وحى شده پیروى مى‏کنم.
20. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 145. ترجمه: بگو: در احکامى که به من وحى شده [خوراک‏] حرامى را بر خورنده‏اى که میل دارد آن را بخورد نمى‏یابم، مگر آنکه مردار یا خون ریخته شده [از رگ‏هاى حیوان‏] یا گوشت خوک باشد که یقیناً همه نجس و پلیدند، یا حیوانى که از روى نافرمانى از دستور خدا [هنگام ذبح‏] نام غیر خدا بر آن برده شده است.
21. سوره‌ی یونس، آیه‌ی 15. ترجمه: و هنگامى که آیات روشن ما بر آنان خوانده شود، کسانى که دیدار [قیامت‏] ما [و محاسبه شدن اعمالشان‏] را امید ندارند، مى‏گویند: قرآنى غیر این بیاور یا آن را [به آیاتى دیگر که خوش‏آیند طبع ما باشد] تغییر ده!! بگو: مرا نرسد که آن را از نزد خود تغییر دهم؛ جز آنچه را به من وحى مى‏شود، پیروى نمى‏کنم.
22. سوره‌ی سبأ، آیه‌ی 50. ترجمه: بگو: اگر من گمراه شده باشم، فقط به زیان خود گمراه شده‏ام، و اگر هدایت شده باشم به سبب آن است که پروردگارم به من وحى مى‏کند.
23. سوره‌ی احقاف، آیه‌ی 9. ترجمه: بگو: از میان فرستادگان خدا فرستاده‏اى نوظهور نیستم [که گفتار و کردارم مخالف گفتار و کردار آنان باشد، بلکه به من هم چون آنان وحى مى‏شود] و نمى‏دانم با من و شما [در دنیا و آخرت‏] چه خواهد شد، من فقط از آنچه به من وحى شده پیروى مى‏کنم‏.
24. سوره‌ی شورا، آیه‌ی 52. ترجمه: و همان گونه [که بر پیامبران پیشین وحى کردیم‏] روحى را [چون قرآن‏] از امر خود به تو وحى کردیم. تو [پیش از این‏] نمى‏دانستى کتاب و ایمان چیست، ولى آن [کتاب‏] را نورى قرار دادیم که هر کس از بندگانمان را بخواهیم به وسیله‌ی آن هدایت مى‏کنیم.
25. سوره‌ی هود، آیه‌ی 49. ترجمه: اینها از خبرهاى غیبى است که آن را به تو وحى مى‏کنیم، نه تو آنها را پیش از این مى‏دانستى و نه قوم تو.
26. سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 3. ترجمه: ما بهترین داستان را با وحى کردن این قرآن بر تو مى‏خوانیم و تو یقیناً پیش از آن از بى‏خبران بودى.
27. سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 102. ترجمه: این از سرگذشت‏هاى پرفایده غیب است که به تو وحى مى‏کنیم، و تو هنگامى که آنان در کارشان تصمیم گرفتند و [براى انجامش‏] نیرنگ مى‏کردند، نزدشان نبودى.
28. سوره‌ی کهف، آیه‌ی 110. ترجمه: بگو: من بشرى مانند شما هستم، [با این فرق که] به من وحى مى‏شود.
29. سوره‌ی انبیاء، آیه‌ی 108. ترجمه: بگو: به من فقط وحى مى‏شود.
30. سوره‌ی فصلت، آیه‌ی 6. ترجمه: من بشرى مانند شما هستم، [با این فرق که] به من وحى مى‏شود.
31. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 45. ترجمه: آنچه را از این کتاب به تو وحى شده است، بخوان.
32. سوره‌ی احزاب، آیه‌ی 2. ترجمه: و آنچه را که از سوى پروردگارت به تو وحى مى‏شود پیروى کن.
33. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 106. ترجمه: از آنچه از سوى پروردگارت به تو وحى شده پیروى کن.
34. سوره‌ی اعراف، آیه‌ی 203. ترجمه: بگو: من فقط از آنچه که از سوى پروردگارم به من وحى مى‏شود، پیروى مى‏کنم.
35. سوره‌ی یونس، آیه‌ی 109. ترجمه: و از آنچه به سویت وحى مى‏شود، پیروى کن‏.
36. سوره‌ی زخرف، آیه‌ی 43. ترجمه: پس به آنچه بر تو وحى شده تمسک بجوى‏.
37. سوره‌ی هود، آیه‌ی 12. ترجمه: پس شاید برخى از آنچه را به تو وحى مى‏شود ترک کنى.

یکی از جزافه‌های اصولی، «قاعده‌ی ملازمه»1 است. قاعده‌ی ملازمه، دو شاخه دارد:
قاعده‌ی ملازمه‌ی اصل: «کُلَّما حَکَمَ بِهِ العَقلُ حَکَمَ بِهِ الشَّرعُ» معنای این قاعده آن است که هر گاه عقل به صورت مستقل، فعلی را حَسَن یا قبیح دانست، یا فعلی را دارای مصلحت و مفسده دانست، کشف می‌کنند که شارع مقدس نیز نسبت به آن فعل، حکم امر یا نهی دارد. یعنی از این حکم عقلی، به آن حکم شرعی منتقل می‌شوند.
قاعدهی ملازمهی فرع: «کُلَّما حَکَمَ بِهِ الشَّرعُ حَکَمَ بِهِ العَقلُ» معنای این قاعده آن است که هر جا امر و نهیی از طرف شارع مقدس رسیده باشد، به حکم عقل منتقل می‌شوند. یعنی می‌فهمند این فعلی که مأمورٌ به یا منهیٌ عنه است، در نفس الامر، داری جهت حُسن یا قُبح است. هر چند عقل به تفصیل، آن جهت را نداند، اما از آنجا که قطع دارد که حکم عقل بر اساس مصالح و مفاسد واقعی صورت گرفته است، به صورت اجمال به آن پی می‌برد.
در صورتی که به تجربه می‌یابیم که عقل آبی، در موارد بسیاری با شرع انور، در تضاد است. شاهد صدق بر جدال عقل آبی با آموزه‌های شرع انور، عملکرد عقلای عالم است. چیزهایی که عقلای عالم به عنوان بهترین راهکارهای زندگی برگزیده‌اند و هر کدام، انبوهی توجیه عقلی به همراه دارد، در تضاد آشکار با تعالیم واضح و مسلّم اسلام و حتی سایر ادیان است.
شایسته است برای روشن شدن بحث، نمونه‌هایی از این تضاد عقل آبی و شرع انور را بیان کنیم:
1. عقل آبی می‌گوید: موسیقی، آرامش‌بخش و تعالی‌دهنده است. همچنین عقلای سراسر جهان غیر اسلام، موسیقی گوش می‌دهند و با موسیقی، خود را آرام می‌کنند.
شرع انور می‌فرماید: خیری در موسیقی نیست. 2
2. عقل آبی می‌گوید: شراب، سرشار از آنتی اکسیدان است و برای قسمت‌هایی از بدن، مفید است. همچنین عقلای سراسر دنیای کفر، شراب می‌نوشند.
شرع انور می‌فرماید: گناهش بیشتر از فایده‌اش است.3
3. عقل آبی می‌گوید: بانکداری ربوی، مایه‌ی رشد اقتصادی جوامع است. همچنین عقلای سراسر دنیای کفر، بانکداری ربوی دارند.
شرع انور می‌فرماید: رباخواری،‌ اعلام جنگ با خدا و فرستاده‌اش است.4
4. عقل آبی می‌گوید: چیزی که از راه شرط بندی به دست می‌آید، نوعی قرارداد عاقلانه و محترم است. همچنین عقلای سراسر جهان کفر، قمار می‌کنند.
شرع انور می‌فرماید: گناهش بیشتر از فایده‌اش است.5
5. عقل آبی می‌گوید: مرد و زنی که با یکدیگر ـ با رضایت دو طرف ـ نزدیکی می‌کنند، هر چند مرد و زن، همسر داشته باشند، اشکال ندارد و این رابطه، محترم است. همچنین عقلای سراسر جهان کفر، قانون رسمی دارند که در صورت رضایت زن و مرد بالغ، کسی حق تعرض به روابطشان را ندارد، حتی شوهر زن!
شرع انور می‌فرماید: زن و مرد نامحرم، اجازه ندارند هیچگونه تماس جسمی با یکدیگر داشته باشند چه رسد به نزدیکی جنسی، هر چند با رضایت دو طرف و رضایت همسرانشان باشد.
6. عقل آبی می‌گوید: مرد و زنی که حریم خانواده را پاس ندارند، باید جریمه شوند. همچنین عقلای برخی نقاط دنیا، برای مرد یا زنی که با غیر همسر خود نزدیکی کرده باشد، جریمه در نظر گرفته‌اند.
شرع انور می‌فرماید: مرد و زن همسردار، در صورت ارتباط جنسی، باید به صورت بسیار تلخ، سنگسار شوند.
7. عقل آبی می‌گوید: کسی که مرتکب قتل شد، باید تمام عمر از جامعه‌ی انسانی دور نگه داشته شود و در زندان باشد و محکوم به حبس ابد است، و تمام جوامع غیر اسلامی، بر طبق حکم عقل، همین طور برخورد می‌کنند.
شرع انور می‌فرماید: قاتل را باید کشت و از ادامه‌ی زندگی محروم کرد؛ زیرا قصاص، مایه‌ی زندگی است.6
8. عقل آبی می‌گوید: هر گاه دیه‌ی بریدنِ یک انگشت زن، ده شتر؛ دیه‌ی دو انگشت، بیست شتر و دیه‌ی سه انگشت، سی شتر باشد، باید دیه‌ی چهار انگشت، چهل شتر باشد.
شرع انور می‌فرماید: دیه‌ی چهار انگشت زن، بیست شتر است.7
9. عقل آبی می‌گوید: گشتن به دور خانه‌ای سنگی، هیچ نقشی در رسیدن به کمال ندارد. و عقلای عالم، هیچ توجهی به انجام حج و عمره ندارند.
شرع انور می‌فرماید: حج از ارکان رسیدن به تکامل است و کسی که بتواند ولی انجامش ندهد، قطعاً در سرای پسین، دچار عذاب‌ها و ناگواری‌های شدید خواهد شد.
10. عقل آبی می‌گوید: استمناء اگر به حد اعتیاد نرسد، در فواصل زیاد مانند ماهی یک بار، اشکال ندارد و باعث تخلیه‌ی فشارهای روانی می‌شود و روانشناسان غیر مسلمان، این نظر عقل را ترویج و توجیه می‌کنند.
شرع انور می‌فرماید: استمناء ممنوع است، حتی در فواصل زیاد و حتی سالی یک بار.
11. عقل آبی می‌گوید: فرزندی که از نطفه‌ی مردی ایجاد می‌شود، فرزند اوست، گر چه ازدواج رسمی‌ای بین آن مرد و مادر آن بچه رخ نداده باشد ولی اسپرم و ژن و دی‌ان‌ای و… در آن مرد و آن بچه مشترک است. و عقلای عالم کفر، فرقی بین حلال‌زاده و حرام‌زاده نمی‌گذارند.
شرع انور می‌فرماید: حلال‌زاده و حرام‌زاده در حقوقی مانند ارث، یکسان نیستند.8
12. عقل آبی می‌گوید: صورت زن از پشت پایش زیباتر، جذاب‌تر و تحریک‌کننده‌تر است. پس اگر قرار به حجاب باشد، باید صورت را بپوشاند نه پشت پا را.
شرع انور می‌فرماید: زن می‌تواند صورتش را از نامحرم نپوشاند، ولی پشت پایش را باید بپوشاند.
13. عقل آبی می‌گوید: انسان بعد از مردن، به صورت حیوان یا انسان دیگری به جهان بر می‌گردد تا ثمره‌ی کارهای زندگی قبلی‌اش را ببیند. و همچنین عقلای جهان کفر، تناسخ را قبول دارند و از ارکان اعتقادی خود می‌شمارند.
شرع انور می‌فرماید: تناسخ، باطل است و هر کسی بعد از یک بار زندگی، هیچگاه به دنیا بر نخواهد گشت و پاداش یا کیفر کارهایش را در عالم دیگری خواهد یافت.
14. عقل آبی می‌گوید: برده‌داری، ظلم آشکار به حقوق بشر است. همچنین عقلای جوامع کفر، سالیان بسیاری است که برده‌داری را محکوم و منسوخ کرده‌اند.
شرع انور، بر نظام برده‌داری، مُهر تأیید می‌زند و هیچگونه محکومیتی نسبت به آن انجام نمی‌دهد.

…………………………………………………

1. البته بعد از تحقیق، معلوم می‌شود عنوان «ملازمه‌ی بین حکم عقل و حکم شرع‏» عنوانی مسامحی است. زیرا این طور اعتقاد ندارند که حکم عقل به حسن و قبح شیئی باشد و حکم شرع، شیئی دیگر، که با آن ملازمه داشته باشد؛ بلکه در واقع، ثبوت حسن و قبح عقلی را نفس ثبوت حکم شرع، بما هو عاقل، می‌دانند. به این ترتیب بین این دو، «عینیت» ‏برقرار است نه تلازم.
2. عَنْ أَبِی الرَّبِیعِ الشَّامِی عَنْ أَبِی عَبْدِ الله (علیه‌السلام) قَالَ سُئِلَ عَنِ الشِّطْرَنْجِ وَ النَّرْدِ قَالَ: «لَا تَقْرَبْهُمَا» قُلْتُ: فَالْغِنَاءُ؟ قَالَ: «لَا خَیرَ فِیهِ لَا تَفْعَلُوا». ترجمه: راوی می‌گوید: از امام صادق (علیه‌السلام) از شطرنج و نرد پرسیده شد، فرمودند: نزدیک آن‌دو مشو. گفتم: موسیقی، فرمودند: خیری در آن نیست، انجامش مده. (خصال، شیخ صدوق، جلد 1، صفحه‌ی 251)
3. «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَآ أَکبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا». ترجمه: درباره‌ی شراب و قمار از تو مى‏پرسند، بگو: در آن دو، گناهى بزرگ و سودهایى براى مردم است و[لى] گناهشان از سودشان بزرگتر است. (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 219)
4. «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُواْ اتَّقُواْ الله وَ ذَرُواْ مَا بَقِی مِنَ الرِّبَا إِن کُنتُم مُؤْمِنِینَ * فَإِن لَّمْ تَفْعَلُواْ فَأْذَنُواْ بِحَرْبٍ مِّنَ اللهِ وَ رَسُولِهِ». ترجمه: اى کسانى که ایمان آورده‏اید، از خدا پروا کنید؛ و اگر مؤمنید، آنچه از ربا باقى مانده است واگذارید. و اگر (چنین‏) نکردید، بدانید به جنگ با خدا و فرستاده وى‏، برخاسته‏اید. (سوره‌ی بقره، آیات 278 و 279)
5. «یَسْأَلُونَکَ عَنِ الْخَمْرِ وَ الْمَیسِرِ قُلْ فِیهِمَا إِثْمٌ کَبِیرٌ وَ مَنَافِعُ لِلنَّاسِ وَ إِثْمُهُمَآ أَکبَرُ مِن نَّفْعِهِمَا». ترجمه: درباره‌ی شراب و قمار از تو مى‏پرسند، بگو: در آن دو، گناهى بزرگ و سودهایى براى مردم است و[لى] گناهشان از سودشان بزرگتر است. (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 219)
6. «وَ لَکُمْ فِی الْقِصَاصِ حَیَاةٌ یَاْ أُولِی الأَلْبَابِ». و برای شما در قصاص، زندگانی است ای صاحبان خرد. (سوره‌ی بقره، آیه‌ی 179)
7. عَنْ أَبَانِ بْنِ تَغْلِبَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ (علیه‌السلام) مَا تَقُولُ فِی رَجُلٍ قَطَعَ إِصْبَعاً مِنْ أَصَابِعِ الْمَرْأَةِ کَمْ فِیهَا؟ قَالَ: «عَشْرٌ مِنَ الْإِبِلِ». قُلْتُ: قَطَعَ اثْنَینِ. قَالَ: «عِشْرُونَ». قُلْتُ: قَطَعَ ثَلَاثاً. قَالَ: «ثَلَاثُونَ». قُلْتُ: «قَطَعَ أَرْبَعاً». قَالَ: «عِشْرُونَ». قُلْتُ: سُبْحَانَ اللَّهِ! یَقْطَعُ ثَلَاثاً فَیَکُونُ عَلَیهِ ثَلَاثُونَ وَ یَقْطَعُ أَرْبَعاً فَیَکُونُ عَلَیهِ عِشْرُونَ إِنَ‏ هَذَا کَانَ یَبْلُغُنَا وَ نَحْنُ بِالْعِرَاقِ فَنَبْرَأُ مِمَّنْ قَالَهُ وَ نَقُولُ الَّذِی جَاءَ بِهِ شَیطَانٌ. فَقَالَ: «مَهْلًا یَا أَبَانُ، هَکَذَا حَکَمَ رَسُولُ اللَّهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) إِنَّ الْمَرْأَةَ تُقَابِلُ الرَّجُلَ إِلَى ثُلُثِ الدِّیَةِ فَإِذَا بَلَغَتِ الثُّلُثَ، رَجَعَتْ إِلَى النِّصْفِ. ترجمه: راوی می‌گوید به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم، چه می‌فرمایید در باره‌ی مردی که انگشتی از انگشتان زنی را قطع کند، چقدر دیه دارد؟ فرمودند: ده شتر. عرض کردم: دو انگشت چقدر؟ فرمودند: بیست شتر. عرض کردم: سه انگشت چقدر؟ فرمودند: سی شتر. عرض کردم: چهار انگشت چقدر؟ فرمودند: بیست شتر. عرض کردم: سبحان الله، سه انگشت را ببرد، سی شتر و چهار انگشت را ببرد، بیست شتر؟! این سخن در حالی که در عراق بودیم به ما رسید، پس از کسی که آن را می‌گفت، بیزاری جستیم و گفتیم کسی که این را آورده، شیطان است. فرمودند: آرام باشد ای ابان، پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) اینگونه حکم کردند. همانا دیه‌ی زن و مرد، تا یک‌سوم دیه، به یک مقدار است. پس چون به یک‌سوم برسد، دیه‌ی زن به نصف بر می‌گردد. (کافی، محدث کلینی، جلد 7، صفحه‌ی 300)
8. قَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام): «الْوَلَدُ لِلْفِرَاشِ وَ لِلْعَاهِرِ الْحَجَرُ». ترجمه: فرزند برای فراش است و برای زانی، سنگ است. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏5، صفحه‌ی 491، باب الرجل یکون لها الجاریة یطؤها فیبیعها…)

هر گاه عقل زرد،‌ بتواند خدای تعالی را بشناسد و به پیامبرش ایمان بیاورد، به حالت اطاعت و صلح می‌رسد. به مناسبت صلح، رنگ سفید را برای این عقل، انتخاب کردیم. پس عقل سفید، نور ویژه‌ای است که موجب مطیع شدن در مقابل فرمان حق تعالی می‌گردد.
محکماتِ عقل سفید:
محکم 1: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»1
محکم 2: «وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ اللّهُ قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَینا عَلَیهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیئاً وَ لا یَهْتَدُونَ»2
محکم 3: «وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکمٌ عُمْی فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ»3
محکم 4: «وَ إِذا نادَیتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ»4
محکم 5: «ما جَعَلَ اللّهُ مِنْ بَحیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصیلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لکِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَى اللهِ الْکَذِبَ وَ أَکثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ»5
محکم 6: «وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»6
محکم 7: «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیکُمْ أَلاَّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیئاً وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی‏ حَرَّمَ اللّهُ إِلاَّ بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»7
محکم 8: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنى‏ وَ یَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنا وَ إِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیهِمْ میثاقُ الْکِتابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَى اللهِ إِلاَّ الْحَقَّ وَ دَرَسُوا ما فیهِ وَ الدَّارُ الْآخِرَةُ خَیرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»8
محکم 9: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللهِ الصُّمُّ الْبُکمُ الَّذینَ لا یَعْقِلُونَ»9
محکم 10: «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ»10
محکم 11: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاَّ بِإِذْنِ اللهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لا یَعْقِلُونَ»11
محکم 12: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی‏ إِلَیهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى‏ أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیرٌ لِلَّذینَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ»12
محکم 13: «أُفٍّ لَکُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»13
محکم 14: «أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتی‏ فِی الصُّدُورِ»14
محکم 15: «لَیسَ عَلَى الْأَعْمى‏ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَریضِ حَرَجٌ وَ لا عَلى‏ أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَواتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خالاتِکُمْ أَوْ ما مَلَکتُمْ مَفاتِحَهُ أَوْ صَدیقِکُمْ لَیسَ عَلَیکُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمیعاً أَوْ أَشْتاتاً فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى‏ أَنْفُسِکُمْ تَحِیَةً مِنْ عِنْدِ اللهِ مُبارَکَةً طَیِبَةً کَذلِکَ یُبَیِنُ اللّهُ لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»15
محکم 16: «أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً»16
محکم 17: «قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ ما بَینَهُما إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ»17
محکم 18: «وَ ما أُوتیتُمْ مِنْ شَی‏ءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ زینَتُها وَ ما عِنْدَ اللهِ خَیرٌ وَ أَبْقى‏ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»18
محکم 19: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ»19
محکم 20: «وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلاًّ کَثیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ»20
محکم 21: «إِنَّ الَّذینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ»21
محکم 22: «لا یُقاتِلُونَکُمْ جَمیعاً إِلاَّ فی‏ قُرىً مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَراءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَینَهُمْ شَدیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمیعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّى ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ»22
محکم 23: «یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فی‏ إِبْراهیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجیلُ إِلاَّ مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»23
اسناد عقل سفید:
سند 1: قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «لِکُلِّ شَی‏ءٍ دِعَامَةٌ وَ دِعَامَةُ الْمُؤْمِنِ عَقْلُهُ فَبِقَدْرِ عَقْلِهِ تَکُونُ عِبَادَتُهُ لِرَبِّهِ»24
سند 2: عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ: مَا الْعَقْلُ؟ قَالَ: «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ»25
سند 3: قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «یَا عَلِیُ الْعَقْلُ مَا اکتُسِبَ بِهِ الْجَنَّةُ وَ طُلِبَ بِهِ رِضَا الرَّحْمَن‏»26
ملاحظاتی بر عقل سفید:
1. این «عقل» در استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) در حد کمال خویش است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «خَلَقَ اللهُ الْعَقْلَ فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ، فَأَدْبَرَ. ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ، فَأَقْبَلَ. ثُمَّ قَالَ: مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْکَ. قَالَ: فَأَعْطَى اللهُ مُحَمَّداً (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ جُزْءاً ثُمَّ قَسَمَ بَینَ الْعِبَادِ جُزْءاً وَاحِداً»27
2. استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) هرگز با نهایتْ درجه‌ی این «عقل» خود با مردم سخن نگفتند:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «مَا کَلَّمَ رَسُولُ اللهِ (صلی‌ الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلم) الْعِبَادَ بِکُنْهِ عَقْلِهِ قَطُّ»28
3. حیا و دین، از پیامدهای این «عقل» است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «هَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَى آدَمَ (علیه‌السلام) فَقَالَ یا آدَمُ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أُخَیرَک بَینَ ثَلَاثَةٍ فَاخْتَرْ وَاحِدَةً وَ دَعِ اثْنَتَینِ فَقَالَ لَهُ آدَمُ یا جَبْرَئِیلُ وَ مَا الثَّلَاثَةُ فَقَالَ الْعَقْلُ وَ الْحَیاءُ وَ الدِّینُ فَقَالَ آدَمُ فَإِنِّی قَدِ اخْتَرْتُ الْعَقْلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِلْحَیاءِ وَ الدِّینِ انْصَرِفَا وَ دَعَاهُ فَقَالا یا جَبْرَئِیلُ إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَکونَ مَعَ الْعَقْلِ حَیثُ کانَ قَالَ فَشَأْنَکمَا وَ عَرَجَ»29
4. این «عقل» مایه‌ی تکمیل صفات حمیده است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَمْ یُقَسِّمِ اللهُ بَینَ النَّاسِ شَیئاً أَقَلَّ مِنْ خَمْسٍ الْیقِینُ وَ الْقَنَاعَةُ وَ الصَّبْرُ وَ الشُّکرُ وَ الَّذِی یُکمِلُ هَذَا کُلَّهُ الْعَقْلُ‏»30
5. تمام پیامبران، بهره‌مند از این «عقل» بوده‌اند:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «مَا بَعَثَ اللهُ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا عَاقِلاً»31
6. بعثت انبیاء، برای تبدیل کردن عقل آبی به این «عقل» بوده است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ مَا بَعَثَ اللهُ أَنْبِیاءَهُ وَ رُسُلَهُ إِلَى عِبَادِهِ إِلَّا لِیعْقِلُوا عَنِ اللهِ فَأَحْسَنُهُمُ اسْتِجَابَةً أَحْسَنُهُمْ مَعْرِفَةً وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللهِ أَحْسَنُهُمْ عَقْلًا وَ أَکمَلُهُمْ عَقْلًا أَرْفَعُهُمْ دَرَجَةً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ»32
7. برترین چیزی که بین بندگان تقسیم شده، این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «مَا قَسَمَ اللهُ لِلْعِبَادِ شَیئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ»33
8. خوابیدن صاحب این «عقل» برتر از بیدار بودن دیگران است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «نَوْمُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْجَاهِلِ»34
9. روزه نگرفتنِ صاحب این «عقل» برتر از روزه گرفتن دیگران است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «إِفْطَارُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ صَوْمِ الْجَاهِلِ»35
10. دست نگه داشتنِ صاحب این «عقل» برتر از اقدام عملی دیگران است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «إِقَامَةُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ شُخُوصِ الْجَاهِلِ»36
11. بعثت پیامبران، برای کامل کردن این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «لَا بَعَثَ اللهُ رَسُولًا وَ لَا نَبِیاً حَتَّى یَسْتَکمِلَ الْعَقْلَ»37
12. این «عقل» در هر پیامبری، برتر از این «عقل» در تمام امتش بوده است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «لَا بَعَثَ اللهُ رَسُولًا وَ لَا نَبِیاً حَتَّى یسْتَکمِلَ الْعَقْلَ وَ یَکُونَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ عُقُولِ جَمِیعِ أُمَّتِهِ»38
13. داشتن این «عقل» مقدمه‌ی لازم برای انجام واجبات است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «مَا أَدَّى الْعَاقِلُ فَرَائِضَ اللهِ حَتَّى عَقَلَ مِنْهُ»39
14. همه‌ی عبادت‌کنندگانِ ادیان گوناگون، به برتری صاحب این «عقل» نمی‌رسند:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «لَا بَلَغَ جَمِیعُ الْعَابِدِینَ فِی فَضْلِ عِبَادَتِهِمْ مَا بَلَغَ الْعَاقِلُ إِنَّ الْعُقَلَاءَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ الَّذِینَ‏ قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَ‏ إِنَّما یتَذَکرُ أُولُوا الْأَلْبابِ‏»40
15. پاداش‌های الهی به اندازه‌ی این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «إِذَا بَلَغَکمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالِهِ فَانْظُرُوا فِی حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا یجَازَى بِعَقْلِهِ»41
16. این «عقل»، فقط در انبیاء، اوصیاء و اصحاب منهاج فردوسیان به کمال خودش می‌رسد:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ لَا تَکمُلُ هَذِهِ الْخِصَالُ‏ کلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِی أَوْ وَصِی نَبِی أَوْ مُؤْمِنٍ امْتَحَنَ اللهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِک مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یخْلُو مِنْ أَنْ یکونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یسْتَکمِلَ وَ یتَّقَى مِنَ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِک یکونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیا مَعَ الْأَنْبِیاءِ وَ الْأَوْصِیاءِ‏»42
17. نقصان این «عقل»، انسان را به راحتی از حق به باطل و از ایمان به کفر می‌افکند:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «مَا بَینَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ إِلَّا قِلَّةُ الْعَقْلِ»‏ قِیلَ: وَ کیفَ ذَلِک یا ابْنَ رَسُولِ اللهِ؟ قَالَ: «إِنَّ الْعَبْدَ یَعْمَلُ الْعَمَلَ الَّذِی هُوَ لِلَّهِ رِضًا فَیُرِیدُ بِهِ غَیرَ اللهِ فَلَوْ أَنَّهُ أَخْلَصَ لِلَّهِ لَجَاءَهُ الَّذِی یُرِیدُ فِی أَسْرَعَ مِنْ ذَلِک»43
همچنین امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَیسَ بَینَ الْإِیمَانِ وَ الْکفْرِ إِلَّا قِلَّةُ الْعَقْلِ»‏ قِیلَ: وَ کیفَ ذَاک یا ابْنَ رَسُولِ اللهِ؟ قَالَ: «إِنَّ الْعَبْدَ یَرْفَعُ رَغْبَتَهُ‏ إِلَى مَخْلُوقٍ فَلَوْ أَخْلَصَ نِیتَهُ لِلَّهِ لَأَتَاهُ‏ الَّذِی یُرِیدُ فِی أَسْرَعَ مِنْ ذَلِک»44
18. خدای تعالی، صاحبان این «عقل» را بشارت داده است:
عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکمِ قَالَ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ اللهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى بَشَّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ‏ وَ الْفَهْمِ فِی کتَابِهِ فَقَالَ‏ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ‏ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ‏ أُولئِک الَّذِینَ هَداهُمُ اللهُ وَ أُولئِک هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ‏»45
19. گاهی اوقات، از این «عقل»، به قلب تعبیر شده است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ اللهَ تَعَالَى یقُولُ فِی کتَابِهِ إِنَّ فِی ذلِک‏ لَذِکرى‏ لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ‏ یعْنِی عَقْلٌ»46
20. گاهی اوقات از این «عقل» به حکمت تعبیر شده است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «قَالَ‏ وَ لَقَدْ آتَینا لُقْمانَ الْحِکمَةَ قَالَ الْفَهْمَ وَ الْعَقْلَ»47
21. هر چه این «عقل» بیشتر شود، تواضع صاحبش در مقابل حق، بیشتر می‌شود:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ لُقْمَانَ قَالَ لِابْنِهِ تَوَاضَعْ لِلْحَقِّ تَکنْ أَعْقَلَ النَّاسِ»48
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «لِکلِّ شَی‏ءٍ مَطِیةً وَ مَطِیةُ الْعَقْلِ التَّوَاضُعُ‏»49
22. آرزوهای بلند، پرحرفی و شهوت‌پرستی، مایه‌ی منهدم شدن این «عقل» است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ مَنْ سَلَّطَ ثَلَاثاً عَلَى ثَلَاثٍ فَکأَنَّمَا أَعَانَ عَلَى هَدْمِ عَقْلِهِ مَنْ أَظْلَمَ نُورَ تَفَکرِهِ بِطُولِ أَمَلِهِ وَ مَحَا طَرَائِفَ حِکمَتِهِ بِفُضُولِ کلَامِهِ‏ وَ أَطْفَأَ نُورَ عِبْرَتِهِ بِشَهَوَاتِ نَفْسِهِ فَکأَنَّمَا أَعَانَ هَوَاهُ عَلَى هَدْمِ عَقْلِهِ وَ مَنْ هَدَمَ عَقْلَهُ أَفْسَدَ عَلَیهِ دِینَهُ وَ دُنْیاهُ یا هِشَامُ کیفَ یزْکو عِنْدَ اللهِ عَمَلُک وَ أَنْتَ قَدْ شَغَلْتَ قَلْبَک عَنْ أَمْرِ رَبِّک وَ أَطَعْتَ هَوَاک عَلَى غَلَبَةِ عَقْلِک»50
23. دوری گزیدن از اهل دنیا، نشانه‌ی داشتنِ این «عقل» است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «فَمَنْ عَقَلَ عَنِ اللهِ‏ اعْتَزَلَ أَهْلَ الدُّنْیا وَ الرَّاغِبِینَ فِیهَا وَ رَغِبَ فِیمَا عِنْدَ اللهِ»51
24. افاضه‌ی این «عقل» را باید با تضرع از خدای تعالی در خواست نمود:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ مَنْ أَرَادَ الْغِنَى بِلَا مَالٍ وَ رَاحَةَ الْقَلْبِ مِنَ الْحَسَدِ وَ السَّلَامَةَ فِی الدِّینِ فَلْیتَضَرَّعْ إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَسْأَلَتِهِ بِأَنْ یکمِّلَ عَقْلَهُ فَمَنْ عَقَلَ قَنِعَ بِمَا یکفِیهِ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا یکفِیهِ اسْتَغْنَى وَ مَنْ لَمْ یقْنَعْ بِمَا یکفِیهِ لَمْ یدْرِک الْغِنَى أَبَداً»52
25. کسی که به این «عقل» نرسیده باشد، به معرفت ثابت و حقیقت معرفت نمی‌رسد:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «مَنْ لَمْ یعْقِلْ عَنِ اللهِ لَمْ یعْقِدْ قَلْبَهُ عَلَى مَعْرِفَةٍ ثَابِتَةٍ یُبْصِرُهَا وَ یَجِدُ حَقِیقَتَهَا فِی قَلْبِهِ»53
26. خدای تعالی به چیزی برتر از این «عقل» پرستیده نشده است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ کانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) یقُولُ مَا عُبِدَ اللهُ بِشَی‏ءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ»54
27. کسی که این «عقل» ندارد، مروت ندارد:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ لَا دِینَ لِمَنْ لَا مُرُوَّةَ لَهُ‏ وَ لَا مُرُوَّةَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ»55
28. همنشین شدن با عالمان راستین، موجب زیاد شدن این «عقل» است:
امام سجاد (علیه‌السلام) فرمودند: «مُجَالَسَةُ الصَّالِحِینَ دَاعِیةٌ إِلَى الصَّلَاحِ وَ آدَابُ الْعُلَمَاءِ زِیادَةٌ فِی الْعَقْلِ»56
29. کسی که با کمک این «عقل» به جنگ خواسته‌های نفسش برود، مودت و محبت خواهد یافت:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ غِطَاءٌ سَتِیرٌ وَ الْفَضْلُ جَمَالٌ ظَاهِرٌ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِک بِفَضْلِک‏ وَ قَاتِلْ هَوَاک بِعَقْلِک تَسْلَمْ لَک الْمَوَدَّةُ وَ تَظْهَرْ لَک الْمَحَبَّةُ»57
30. کسی که این «عقل» را ندارد (یعنی مطیع ولی الله نیست)، عبادت‌هایش ظاهری بوده و ارزشی نخواهد داشت:
عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاک إِنَّ لِی جَاراً کَثِیرَ الصَّلَاةِ کَثِیرَ الصَّدَقَةِ کَثِیرَ الْحَجِّ لَا بَأْسَ بِهِ.‏ قَالَ فَقَالَ: «یا إِسْحَاقُ کَیفَ عَقْلُهُ؟» قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، لَیسَ لَهُ عَقْلٌ. قَالَ: فَقَالَ: «لَا یَرْتَفِعُ بِذَلِکَ مِنْهُ»58
31. از کرامات استاد حاضر (ارواحنا فداه) در زمان ظهور، عنایت آن حضرت در تکمیل این «عقل» مردم است:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «إِذَا قَامَ قَائِمُنَا وَضَعَ اللهُ یدَهُ عَلَى رُءُوسِ الْعِبَادِ فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ»59
32. عقل آبی هر گاه تأییدی از نور بگیرد، به این «عقل» تبدیل می‌شود:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «دِعَامَةُ الْإِنْسَانِ الْعَقْلُ وَ الْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَةُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُ وَ بِالْعَقْلِ یکمُلُ وَ هُوَ دَلِیلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتَاحُ أَمْرِهِ فَإِذَا کانَ تَأْییدُ عَقْلِهِ مِنَ النُّورِ کانَ عَالِماً حَافِظاً ذَاکراً فَطِناً فَهِماً فَعَلِمَ بِذَلِک کیفَ وَ لِمَ وَ حَیثُ وَ عَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ وَ مَنْ غَشَّهُ فَإِذَا عَرَفَ ذَلِک عَرَفَ مَجْرَاهُ وَ مَوْصُولَهُ وَ مَفْصُولَهُ وَ أَخْلَصَ الْوَحْدَانِیةَ لِلَّهِ وَ الْإِقْرَارَ بِالطَّاعَةِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِک کانَ مُسْتَدْرِکاً لِمَا فَاتَ وَ وَارِداً عَلَى مَا هُوَ آتٍ یَعْرِفُ مَا هُوَ فِیهِ وَ لِأَی شَی‏ءٍ هُوَ هَاهُنَا وَ مِنْ أَینَ یأْتِیهِ وَ إِلَى مَا هُوَ صَائِرٌ وَ ذَلِک کُلُّهُ مِنْ تَأْییدِ الْعَقْلِ»60
33. این «عقل» راهنمای صاحب خویش است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ دَلِیلُ الْمُؤْمِنِ»61
34. نماز و روزه به تنهایی،‌ نمی‌تواند نشانه‌ای برای وجود این «عقل» در صاحبش باشد:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «إِذَا رَأَیتُمُ الرَّجُلَ کثِیرَ الصَّلَاةِ کثِیرَ الصِّیامِ فَلَا تُبَاهُوا بِهِ حَتَّى تَنْظُرُوا کیفَ عَقْلُهُ»62
35. کسی که نتواند به مرتبه‌ی این «عقل» برسد، به رستگاری نخواهد رسید:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «یا مُفَضَّلُ لَا یُفْلِحُ مَنْ لَا یَعْقِلُ وَ لَا یَعْقِلُ مَنْ لَا یَعْلَمُ»63
36. با عقل زرد،‌ می‌توان به حکمت رسید و با حکمت می‌توان به نهایت این «عقل» دست یافت:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «بِالْعَقْلِ اسْتُخْرِجَ غَوْرُ الْحِکمَةِ وَ بِالْحِکمَةِ اسْتُخْرِجَ غَوْرُ الْعَقْلِ»64
37. هر گاه عقل در کنار علم بیاید، این «عقل» منظور است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «طَلَبَةُ الْعِلْمِ ثَلَاثَةٌ فَاعْرِفْهُمْ بِأَعْیانِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ صِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلْجَهْلِ وَ الْمِرَاءِ وَ صِنْفٌ یطْلُبُهُ لِلِاسْتِطَالَةِ وَ الْخَتْلِ وَ صِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلْفِقْهِ وَ الْعَقْلِ»65
38. این «عقل» باید همراه با صبر باشد:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «قَامَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ وَ کانَ عَابِداً نَاسِکاً مُجْتَهِداً إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) وَ هُوَ یَخْطُبُ فَقَالَ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِفْ لَنَا صِفَةَ الْمُؤْمِنِ کأَنَّنَا نَنْظُرُ إِلَیهِ فَقَالَ یا هَمَّامُ الْمُؤْمِنُ… یَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ وَ الْعَقْلَ‏ بِالصَّبْرِ»66
39. هر گاه عقل به همراه دین بیاید، به معنی این «عقل» است:
عَنْ عُتَیبَةَ بْنِ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَجْلَانَ السَّکونِی قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) إِنِّی رُبَّمَا قَسَمْتُ الشَّی‏ءَ بَینَ أَصْحَابِی أَصِلُهُمْ بِهِ فَکیفَ أُعْطِیهِمْ؟ فَقَالَ: «أَعْطِهِمْ عَلَى الْهِجْرَةِ فِی الدِّینِ وَ الْعَقْلِ‏ وَ الْفِقْهِ»67
40. کسی که اهل مراعات نباشد، به این «عقل» نخواهد رسید:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «مَنْ لَا یَرْتَدِعْ لَا یَعْقِلْ»68
41. این «عقل»، جایگاهش در قلب است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ‏ مَسْکَنُهُ فِی الْقَلْبِ»69
42. هر گاه عقل، همراه با تقوا بیاید، منظور، این «عقل» است:
عَنْ جُوَیرِیةَ بْنِ مُسْهِرٍ قَالَ: اشْتَدَدْتُ خَلْفَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) فَقَالَ لِی: «یا جُوَیرِیةُ إِنَّهُ لَمْ یَهْلِک هَؤُلَاءِ الْحَمْقَى إِلَّا بِخَفْقِ النِّعَالِ خَلْفَهُمْ، مَا جَاءَ بِک؟» قُلْتُ: جِئْتُ أَسْأَلُک عَنْ ثَلَاثٍ عَنِ الشَّرَفِ وَ عَنِ الْمُرُوءَةِ وَ عَنِ الْعَقْلِ.‏ قَالَ: «… أَمَّا الْعَقْلُ‏ فَمَنِ اتَّقَى اللهَ عَقَلَ»70
43. این «عقل»، راهنمای روح است:
امام سجاد (علیه‌السلام) فرمودند: «یا بُنَیَّ، إِنَّ الْعَقْلَ‏ رَائِدُ الرُّوحِ»71
44. این «عقل»، زانوبند نفس و خباثت‌های آن است:
شمعون راهب به استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) عرض کرد: أَخْبِرْنِی عَنِ الْعَقْلِ‏ مَا هُوَ وَ کیفَ هُوَ وَ مَا یتَشَعَّبُ مِنْهُ وَ مَا لَا یتَشَعَّبُ وَ صِفْ لِی طَوَائِفَهُ کلَّهَا. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «إِنَّ الْعَقْلَ‏ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ وَ النَّفْسَ مِثْلُ أَخْبَثِ الدَّوَابِّ فَإِنْ لَمْ تُعْقَلْ حَارَتْ فَالْعَقْلُ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ»72
45. بردباری از این «عقل» منشعب می‌شود:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «فَتَشَعَّبَ مِنَ الْعَقْلِ‏ الْحِلْمُ»73
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «فَأَمَّا الْحِلْمُ فَمِنْهُ … وَ الْمَعْرُوفُ وَ الصَّمْتُ فَهَذَا مَا یتَشَعَّبُ لِلْعَاقِلِ بِحِلْمِهِ‏»74
46. این «عقل» از عنایات خداوند بر خوشبخت‌هاست:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «الْعَقْلُ یُلْهِمُهُ اللهُ السُّعَدَاءَ وَ یُحْرِمُهُ الْأَشْقِیاءَ»75
47. صاحب این «عقل»،‌ صفات خاصی دارد:
ـ با کسی که با او نادانی کرده باشد، بردباری می‌کند.76
ـ برای کسی که پایین‌تر از اوست، تواضع می‌کند.77
ـ با کسی که بالاتر از او قرار دارد، در طلب نیکی، مسابقه می‌گذارد.78
ـ هر گاه بخواهد سخن بگوید، تدبّر می‌کند، پس اگر خیر باشد، می‌گوید تا غنیمت ببرد و اگر شر باشد، ساکت می‌شود تا سالم بماند.79
ـ هر گاه آزمایشی برای او پیش آید، به خدا پناه می‌برد و دست و زبانش را نگه می‌دارد.80
ـ هر گاه فضیلتی ببیند، به سوی آن به حرکت می‌آید.81
ـ هیچوقت حیا از او جدا نمی‌شود.82
ـ حرص از او آشکار نمی‌شود.83
48. حیائی که از این «عقل» سرچشمه گرفته باشد، حیاء خوب است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «الْحَیاءُ حَیاءَانِ حَیاءُ عَقْلٍ وَ حَیاءُ حُمْقٍ فَحَیاءُ الْعَقْلِ‏ الْعِلْمُ وَ حَیاءُ الْحُمْقِ الْجَهْلُ»84
49. این «عقل»، سه رکن دارد:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «قَسَمَ اللهُ الْعَقْلَ‏ ثَلَاثَةَ أَجْزَاءٍ فَمَنْ کُنَّ فِیهِ کَمَلَ عَقْلُهُ وَ مَنْ لَمْ یَکُنَّ فَلَا عَقَلَ لَهُ حُسْنُ الْمَعْرِفَةِ بِاللهِ وَ حُسْنُ الطَّاعَةِ لِلَّهِ وَ حُسْنُ الصَّبْرِ عَلَى أَمْرِ اللهِ»85
50. هیچ زیبایی‌ای نیکوتر از این «عقل» نیست:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا جَمَالَ أَحْسَنُ مِنَ الْعَقْلِ»86
51. آرزوهای دور و دراز، این «عقل» را از بین می‌برد:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللهِ أَنَّ الْأَمَلَ یذْهِبُ الْعَقْلَ‏»87
52. این «عقل»، از ارکان هفتگانه‌ی اسلام است:
قَالَ کمَیلُ بْنُ زِیادٍ سَأَلْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) عَنْ قَوَاعِدِ الْإِسْلَامِ مَا هِی؟ فَقَالَ: «قَوَاعِدُ الْإِسْلَامِ سَبْعَةٌ فَأَوَّلُهَا الْعَقْلُ‏ وَ عَلَیهِ بُنِی الصَّبْرُ وَ الثَّانِی صَوْنُ الْعِرْضِ وَ صِدْقُ اللَّهْجَةِ وَ الثَّالِثَةُ تِلَاوَةُ الْقُرْآنِ عَلَى جِهَتِهِ وَ الرَّابِعَةُ الْحُبُّ فِی اللهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللهِ»88
53. جوانمردی انسان، به اندازه‌ی این «عقل»اش است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «مُرُوَّةُ الرَّجُلِ عَلَى‏ قَدْرِ عَقْلِهِ»89
54. این «عقل»، راهنمای خودداری از خواهش‌های نفسانی است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ تَوَقَّ مُجَازَفَةَ الْهَوَى بِدَلَالَةِ الْعَقْلِ‏»90
55. هیچ چیزی برای مخالفت با خواهش‌های نفسانی، مانند این «عقل» نیست:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا عَقَلَ کمُخَالَفَةِ الْهَوَى»91
56. هیچ مصیبتی مانند نداشتن این «عقل» نیست:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا مُصِیبَةَ کعَدَمِ الْعَقْلِ‏»92
57. کم بودن یقین، مایه‌ی از بین رفتن این «عقل» می‌شود:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا عَدَمَ عَقْلٍ کقِلَّةِ الْیقِینِ»93
58. این «عقل» در هیچ کسی کامل نیست:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «ثَلَاثَةُ أَشْیاءَ لَا تُرَى کامِلَةً فِی وَاحِدٍ قَطُّ الْإِیمَانُ وَ الْعَقْلُ‏ وَ الِاجْتِهَادُ»94
59. جان اصحاب منهاج، نوری است که با این «عقل» یاری می‌شود، ولی جان کافر، آتشی است که با نیرنگ و حیله‌گری، یاری می‌شود:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «فَمَا کَانَ مِنْ نَفْسِ الْمُؤْمِنِ فَهُوَ نُورٌ مُؤَیَّدٌ بِالْعَقْلِ وَ مَا کَانَ مِنْ نَفْسِ الْکَافِرِ فَهُوَ نَارٌ مُؤَیَّدٌ بِالنَّکرَاءِ فَهَذَا مِنْ صُورَةِ نَارِهِ وَ هَذَا مِنْ صُورَةِ نُورِهِ»95
60. کسی که این «عقل» نداشته باشد، به صلاح نمی‌رسد:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا یَصْلُحُ مَنْ لَا یَعْقِلُ‏»96
61. کسی که دانش لازم (یعنی آگاهی از قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان) نداشته باشد، به این «عقل» نمی‌رسد:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا یَعْقِلُ مَنْ لَا یَعْلَمُ»97
62. بسیار نگریستن در حکمت، موجب بارور شدن این «عقل» است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «کَثْرَةُ النَّظَرِ فِی الْحِکمَةِ تَلْقَحُ الْعَقْلَ‏»98
63. تمام خوبی‌ها در سایه‌ی داشتن این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «إِنَّمَا یُدْرَکُ الْخَیرُ کُلُّهُ‏ بِالْعَقْلِ»99
64. کسی که این «عقل» را ندارد، دین ندارد:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «لَا دِینَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ»100
65. هر گاه عقل در ارتباط با مؤمن بیاید،‌ این «عقل»، منظور است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ الْعِلْمَ خَلِیلُ الْمُؤْمِنِ وَ الْحِلْمَ وَزِیرُهُ وَ الْعَقْلَ‏ أَمِیرُ جُنُودِهِ»101
66. برترین کارها در دنیا و آخرت، این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «سَیِدُ الْأَعْمَالِ فِی الدَّارَینِ الْعَقْلُ»102
67. استوانه‌ی اصلی مؤمن، این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «لِکُلِّ شَی‏ءٍ دِعَامَةٌ وَ دِعَامَةُ الْمُؤْمِنِ عَقْلُهُ»103
68. اگر این «عقل» بر اهل دنیا غلبه کند، دست از آباد کردن دنیا بر می‌دارند:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «لَوْ عَقَلَ أَهْلُ الدُّنْیَا لَخَرِبَتِ‏ الدُّنْیَا»104
69. صاحب عقل سفید، نشانه‌هایی دارد که برخی از آنها چنین است:
ـ حلال، او را از شکرگزاری، مشغول نمی‌کند.105
ـ حرام، بر صبرش غالب نمی‌گردد.106
ـ اضافات دنیا را ترک می‌کند.107
ـ به جای طلب دنیا، آخرت را طلب می‌کند.108
ـ زهد در دنیا و رغبت در امور اخروی دارد.109
ـ قانع است.110
ـ از خدای تعالی ترسان است.111
ـ دروغ نمی‌گوید.112
ـ بخشنده است.113
ـ هیچ کس را خوار نمی‌شمارد. 114
70. هر گاه این «عقل» در کسی تمام شود (کامل گردد)، چند نشانه خواهد داشت:
ـ کفر و شر از او سر نمی‌زند.115
ـ هدایت و خیر از او امید می‌رود.116
ـ اضافه‌ی مالش را می‌بخشد.117
ـ زیاد سخن نمی‌گوید.118
ـ بهره‌اش از دنیا به اندازه‌ی استفاده‌اش است.119
ـ تمام روزگار از علم‌آموزی سیر نمی‌گردد.120
ـ خوار بودن، همراه با رضایت خدا را از عزیز بودن بدون رضایت او، بیشتر دوست دارد.121
ـ تواضع، دوست‌داشتنی‌تر از شرف در نزد اوست.122
ـ کارهای خوب دیگران، هر چند کم باشد، را بزرگ می‌شمارد.123
ـ کارهای خوب خود را، هر چند زیاد باشد، کوچک می‌شمارد.124
ـ همه‌ی مردم را از خودش بهتر می‌شمارد و خودش را بدترین مردم می‌پندارد.125
ـ از آزار رساندن به دیگران خودداری می‌کند.126
ـ نیکوترین مردم از لحاظ اخلاق است.127
71. چند چیز بر صاحب این «عقل» شایسته است:
ـ در هیچ حالی، فنای دنیا را فراموش نکند.128
ـ در هیچ حالی، دگرگون شدن حالات را فراموش نکند. 129
ـ در هیچ حالی، آفت‌هایی که امانی از آن نیست را فراموش نکند.130

……………………………………………..

1. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 44. ترجمه: آیا مردم را به نیکى فرمان مى‏دهید و خود را [در ارتباط با نیکى‏] فراموش مى‏کنید؟ در حالى که کتاب [تورات را که با شدت به نیکى دعوتتان کرده‏] مى‏خوانید. آیا [به وضع زیان‏بار و خطرناک خود] نمى‏اندیشید؟
2. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 170. ترجمه: و هنگامى که به آنان [که آلوده به شرک و کفرند] گویند: از آنچه خدا نازل کرده پیروى کنید، پاسخ دهند: نه، بلکه از آیینى که پدرانمان را بر آن یافتیم، پیروى مى‏کنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزى نمى‏فهمیدند و راه نمى‏یافته‏اند [باز کورکورانه از آنان پیروى خواهند کرد؟!]
3. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 171. ترجمه: داستان [دعوت کننده‏] کافران [به ایمان‏]، مانند کسى است که به حیوانى [براى رهاندنش از خطر] بانگ مى‏زند، ولى آن حیوان جز آوا و صدا [آن هم آوا و صدایى که مفهومش را درک نمى‏کند] نمى‏شنود. [کافران، در حقیقت‏] کر و لال و کورند به همین سبب [درباره حقایق‏] اندیشه نمى‏کنند.
4. سوره‌ی مائده، آیه‌ی 58. ترجمه: و چون براى نمازْ ندا در مى‏دهید، آن را به مسخره و بازى مى‏گیرند؛ این کار زشتشان به سبب این است که آنان گروهى هستند که [در حقایق و معارف‏] اندیشه نمى‏کنند.
5. سوره‌ی مائده، سوره‌ی 103. ترجمه: خدا هیچ حیوانى را به عنوان بحیره [ماده شترى که پنجمین حمل مادر خود باشد] و سائبه [شترى که ده ماده زاییده‏] و وصیله [گوسفند ماده‏اى که همزاد با بره نر است‏] و حام [شتر نرى که ده شتر از او پدید آمده‏]، مقدس و ممنوع از تصرّف قرار نداده است. ولى کسانى که کفر ورزیده‏اند [این امور را] بر خدا دروغ مى‏بندند و بیشترشان اندیشه نمى‏کنند.
6. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 32. ترجمه: و زندگى دنیا [بدون ایمان و عمل صالح‏] بازى و سرگرمى است، و یقیناً سراى آخرت براى آنان که همواره پرهیزکارى مى‏کنند، بهتر است. آیا نمى‏اندیشید؟
7. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 151. ترجمه: بگو: بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده بخوانم: اینکه چیزى را شریک او قرار مدهید، و به پدر و مادر نیکى کنید، و فرزندانتان را از [ترسِ‏] تنگدستى نکشید، ما شما و آنان را روزى مى‏دهیم، و به کارهاى زشت چه آشکار و چه پنهانش نزدیک نشوید، و انسانى را که خدا محترم شمرده جز به حق نکشید؛ خدا این [گونه‏] به شما سفارش کرده تا بیندیشید.
8. سوره‌ی اعراف، آیه‌ی 169. ترجمه: پس بعد از آنان جانشینانى [ناشایسته وگناهکار] که کتاب [تورات‏] را به ارث بردند به جاى ایشان قرار گرفتند، [آنان‏] متاع پست و از دست رفتنى این دنیا [ىِ زودگذر] را [از هر راه نامشروعى‏] به چنگ مى‏زنند و [به ناحق‏] مى‏گویند: به زودى آمرزیده خواهیم شد. و [به سبب دنیاگرایى وغفلت از حقایق‏] اگر متاع نامشروعى دیگر همانند متاع اول به آنان برسد [باز هم‏] آن را به چنگ مى‏زنند؛ آیا از آنان در کتاب [تورات‏] در حالى که آنچه را در آن است مکرر خوانده و فهمیده‏اند، پیمان [محکم و استوار] گرفته نشده است که نسبت به خدا جز حق نگویند؟! [پس چرا آمرزشى که بدون توبه از حرام‏خوارى و زشت‏کارى به آنان تعلق نمى‏گیرد به خدا نسبت مى‏دهند؟] و سراى آخرت براى کسانى که [همواره از مال نامشروع و نسبت ناروا] مى‏پرهیزند، بهتر است؛ آیا نمى‏اندیشید؟
9. سوره‌ی انفال، آیه‌ی 22. ترجمه: قطعاً بدترین جُنبندگان نزد خدا، کرانِ [از شنیدن حق‏] و لالانِ [از گفتن حق‏] هستند که [کلام حق را] نمى‏اندیشند!
10. سوره‌ی یونس، آیه‌ی 42. ترجمه: و برخى از آنان به تو گوش مى‏دهند [ولى گویا نمى‏شنوند] آیا تو مى‏توانى کران را گرچه اندیشه نمى‏کنند، بشنوانى؟
11. سوره‌ی یونس، آیه‌ی 100. ترجمه: هیچ کس را نسزد [و قدرت نباشد] که ایمان بیاورد مگر به اذن و توفیق خدا، و خدا پلیدى [ضلالت‏] را [پس از بیان حقایق‏] بر کسانى قرار مى‏دهد که [در حقایق‏] نمى‏اندیشند.
12. سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 109. ترجمه: و پیش از تو جز مردانى از اهل آبادى‏ها را که به آنان وحى کردیم [براى هدایت مردم‏] نفرستادیم. آیا [مخالفان حق‏] در زمین گردش نکردند تا با تأمل بنگرند که عاقبت کسانى که پیش از آنان بودند، چگونه بود؟ و مسلماً سراى آخرت براى کسانى که پرهیزکارى کردند، بهتر است؛ آیا نمى‏اندیشید؟
13. سوره‌ی انبیاء، آیه‌ی 67. ترجمه: اف بر شما و بر آنچه به جاى خدا مى‏پرستید؛ پس آیا نمى‏اندیشید؟
14. سوره‌ی حج، آیه‌ی 46. ترجمه: آیا در زمین گردش نکرده‏اند تا براى آنان دل‏هایى [بیدار و بینا] پیدا شود که با آن بیندیشند یا گوش‏هایى که با آن [اندرزها را] بشنوند؟ حقیقت این است که دیده‏ها کور نیست بلکه دل‏هایى که در سینه‏هاست، کور است!
15. سوره‌ی نور، آیه‌ی 61. ترجمه: بر نابینا و لنگ و بیمار و خود شما گناهى نیست که [بدون هیچ اجازه‏اى از خانه‏هایى که ذکر مى‏شود، غذا] بخورید: از خانه‏هاى خودتان، یا خانه‏هاى پدرانتان، یا خانه‏هاى مادرانتان یا خانه‏هاى برادرانتان، یا خانه‏هاى خواهرانتان، یا خانه‏هاى عموهایتان، یا خانه‏هاى عمّه‏هایتان، یا خانه‏هاى دایى‏هایتان، یا خانه‏هاى خاله‏هایتان، یا خانه‏هایى که کلیدهایشان در اختیار شماست، یا خانه‏هاى دوستانتان؛ بر شما گناهى نیست که [با دیگر اعضاى خانواده خود] دسته‏جمعى یا جدا جدا غذا بخورید. پس هرگاه به خانه‏هایى [که ذکر شد] وارد شدید، بر خودتان سلام کنید که درودى است از سوى خدا [درودى‏] پربرکت و پاکیزه، خدا این‏گونه آیات را براى شما بیان مى‏کند تا بیندیشید.
16. سوره‌ی فرقان، آیه‌ی 44. ترجمه: آیا گمان مى‏کنى بیشتر آنان [سخن حق را] مى‏شنوند، یا [در حقایق‏] مى‏اندیشند؟ آنان جز مانند چهارپایان نیستند بلکه آنان گمراه‏ترند!
17. سوره‌ی شعراء، آیه‌ی 28. ترجمه: [موسى‏] گفت: پروردگار مشرق و مغرب و آنچه میان آنهاست، اگر مى‏اندیشید.
18. سوره‌ی قصص، آیه‌ی 60. ترجمه: آنچه به شما داده شده کالا و ابزار زندگى دنیا و زینت آن است، و آنچه نزد خداست بهتر و پایدارتر است؛ آیا نمى‏اندیشید؟
19. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 63. ترجمه: و اگر از آنان بپرسى: چه کسى از آسمان آبى نازل کرد و به وسیله آن زمین را پس از مردگى‏اش زنده ساخت؟ بى‏تردید خواهند گفت: خدا. بگو: همه ستایش‏ها ویژه خداست [و مشرکان دور از حقیقت‏اند]، بلکه بیشترشان تعقّل نمى‏کنند.
20. سوره‌ی یس، آیه‌ی 62. ترجمه: و همانا شیطان گروه بسیارى از شما را گمراه کرد، آیا تعقّل نمى‏کردید [که پیروانش به چه سرنوشت شومى دچار شدند؟]
21. سوره‌ی حجرات، آیه‌ی 4. ترجمه: بى تردید کسانى که تو را از پشت اطاق ها صدا مى‏کنند، بیشترشان معرفت و آگاهى [به حرمت و عظمت تو] ندارند.
22. سوره‌ی حشر، آیه‌ی 14. ترجمه: همه آنان [به صورت متحد و یک‏پارچه‏] با شما نمى‏جنگند مگر در آبادى‏هایى که داراى حصار و قلعه و دژ هستند، یا از پشت دیوارها، دلاورى آنان میان خودشان شدید است [ولى از رویارویى با شما مى‏ترسند]، آنان را متحد و هم‏دست مى‏پندارى در حالى که دل‏هایشان پراکنده است؛ زیرا آنان گروهى هستند که تعقّل نمى‏کنند.
23. سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 65. ترجمه: اى اهل کتاب! چرا درباره ابراهیم مجادله و ستیز مى‏کنید [شما قوم یهود، او را یهودى مى‏دانید، و شما گروه نصارى، او را نصرانى مى‏شمارید] در حالى که تورات و انجیل بعد از او نازل شد؛ آیا نمى‏اندیشید؟!
24. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: برای هر چیزی ستونی است و ستون مؤمن، عقلش است. پس عبادتش برای پروردگارش، به اندازه‌ی عقلش می‌باشد.
25. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: راوی می‌گوید از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم عقل چیست؟ فرمودند: آنچه خدای رحمان با آن پرستیده شود و بهشت کسب گردد.
26. مجموعه‌ی ورام، ورام بن ابی‌فراس، جلد 1، صفحه‌ی 1. ترجمه: ای علی، عقل آن چیزی است که بهشت با آن کسب شود و رضایت خدای رحمان، طلبیده گردد.
27. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 192، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی عقل را آفرید، پس به او فرمود: پشت کن. پس پشت کرد. سپس به او فرمود: رو کن، پس رو کرد. سپس فرمود: هیچ آفریده‌ای محبوب‌تر از تو در نزد خودم نیافریدم. پس خدای تعالی به استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) نود و نه جزء از آن را داد و یک جزء دیگر را بین تمام بندگان تقسیم کرد.
28. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 23، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: پیامبر خدا هرگز با نهایت عقل خود با مردم سخن نگفتند. [یعنی هرگز با نهایت درجه‌ی تعبد و تسلیمی که در مقابل خدای تعالی داشتند، با مردم عادی آن زمان سخن نگفتند]
29. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 191، باب العقل. ترجمه: جبرئیل (علیه‌السلام) به نزد حضرت آدم (علیه‌السلام) فرود آمد، پس گفت: ای آدم من امر شده‌ام که تو را مخیّر کنم بین سه چیز، پس یکی را برگزین و دو تای دیگر را رها کن. پس آدم (علیه‌السلام) فرمود: ای جبرئیل، آن سه چیز چیست؟ گفت: عقل و حیا و دین. آدم (علیه‌السلام) فرمود: من عقل را برگزیدم. پس جبرئیل به حیا و دین گفت: برگردید و رهایش کنید. آن‌دو گفتند: ای جبرئیل ما امر شده‌ایم که با عقل باشیم، هر جا که باشد. جبرئیل گفت: خود دانید، و بالا رفت.
30. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 192، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی چیزی کمتر از پنج چیز ـ یقین، قناعت، صبر و شکر ـ در بین بندگانش تقسیم نکرده است و آن چیزی که تمام اینها را کامل می‌کند، عقل است.
31. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر این که عاقل بود. [یعنی مطیع و تسلیم امر او بود]
32. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، خدای تعالی پیامبران و فرستادگانش را به سوی بندگانش مبعوث نکرد مگر برای این که مطیع خدا شوند. پس نیکوترین‌شان در جواب دادن به این خواهش، بهترین‌شان از لحاظ معرفت است و داناترین‌شان به امر خدا، مطیع‌ترین‌شان است و آن کسی که کامل‌ترین اطاعت را دارد، بالاترین درجه را در دنیا و آخرت داراست.
33. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی هیچ چیزی برتر از عقل را در بین بندگانش تقسیم نکرده است.
34. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خواب عاقل، برتر از شب‌بیداری جاهل است. [یعنی کسی که در راه اطاعت خدای تعالی می‌خوابد، برتر از کسی است که در راه خواهش‌های نفسانی خودش شب را بیدار می‌ماند].
35. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: روزه نگرفتن عاقل،‌ برتر از روزه گرفتن جاهل است. [یعنی کسی که در راه اطاعت خدا، روزه نمی‌گیرد ـ مثل روزهای عید فطر و قربان و عاشورا ـ برتر از کسی است که در اینگونه روزها روزه بگیرد].
36. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: ایستادن و اقدام نکردن عاقل، برتر از اقدام جاهل است. یا: در خانه ماندن عاقل، برتر از مسافرت جاهل است. [یعنی کسی که در جایی که حکمش مشخص نیست، توقف می‌کند و اقدامی انجام نمی‌دهد تا مبادا ناخواسته به معصیت الهی دچار گردد، برتر از کسی است که بر اثر تعصبات جاهلی یا تحریکات محیط، دست به اقدام عملی‌ای می‌زند که رضای خدای تعالی در آن نیست. و بر طبق معنی دوم، یعنی کسی که در طلب رضای الهی در خانه می‌ماند از کسی که با انگیزه‌های غیر الهی مانند ریا، اقدام به سفرهایی مانند حج و جهاد می‌کند یا به قصد افزونی ثروت، به سفر تجاری می‌رود، برتر است].
37. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی فرستاده و پیامبری مبعوث نکرد مگر برای کامل کردن عقل.
38. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی هیچ فرستاده و هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر برای کامل کردن عقل [یا بعد از کامل کردن عقلش] و عقلش برتر از عقل‌های همه‌ی امتش بوده است.
39. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: عاقل، واجبات الهی را بجا نمی‌آورد تا این که آن را تعقل کند. [یعنی در مقابل انجامش، مطیع و تسلیم باشد]
40. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: همه‌ی عبادت‌کنندگان در برتری عبادتشان به آنچه عاقل می‌رسد، نمی‌رسند. همانا عقلا، صاحبان خرد هستند. کسانی که خدای تعالی [در باره‌ی آنان] می‌فرماید: همانا صاحبان خرد، یادآور می‌شوند. [یعنی بهره‌ی کسانی که تسلیم حق هستند، بالاتر از بهره‌ی تمام کسانی است که به اغراض غیر صحیح، عبادت می‌کنند]
41. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: هر گاه از مردی، نیکو بودن حالش به شما رسید، بنگرید به نیکو بودن عقلش [یعنی میزان تسلیمش در مقابل امر و نهی الهی] پس همانا پاداش داده می‌شود به عقلش. [یعنی به مقدار تسلیم بودنش، پاداش می‌گیرد]
42. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 198، باب العقل. ترجمه: و این سربازان عقل کامل نمی‌شود جز در پیامبر یا جانشین پیامبر یا مؤمنی که خدای تعالی قلبش را برای ایمان آزموده باشد و اما سایر دوستان ما، هیچکدامشان از این سربازان خالی نیستند تا این که کامل شوند و از جهل بپرهیزند. آن گاه در درجه‌ی برتر، با پیامبران و جانشینان خواهد بود.
43. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 254، باب الإخلاص. ترجمه: بین حق و باطل، جز کمی عقل نیست. گفته شد: چگونه ای پسر پیامبر خدا؟ فرمودند: همانا بنده، عملی انجام می‌دهد که خدا راضی است، ولی اراده‌ی غیر خدا می‌کند. پس او اگر [عبادتش را] برای خدا خالص می‌کرد، همانا آنچه می‌خواست، با شتاب‌تر از آن به دستش می‌آمد.
44. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 28، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: بین ایمان و کفر، جز کمی عقل نیست. همانا بنده، امیدش را به مخلوق می‌بندد، پس اگر نیتش را برای خدای تعالی خالص می‌کرد، هر آینه آنچه می‌خواست، در زمانی سریع‌تر از آن به دستش می‌آمد.
45. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 13، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: راوی می‌گوید: امام کاظم (علیه‌السلام) به من فرمودند: ای هشام، همانا خدای تبارک و تعالی، اهل عقل و فهم را در کتابش بشارت داده است، پس فرموده: پس بشارت بده بندگان را، آنان که سخنان را می‌شنوند و بهترینش را پیروی می‌کنند. آنان کسانی هستند که خدا آنان را هدایت کرده است و آنان، صاحبان خرد هستند.
46. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا خدای تعالی در کتابش می‌فرماید: همانا در آن، یادآوری‌ای است برای کسی که قلب دارد، یعنی عقل دارد.
47. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: خدای تعالی می‌فرماید: به لقمان حکمت دادیم، فرمودند: فهم و عقل.
48. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا لقمان به پسرش گفت: برای حق تواضع کن تا عاقل‌ترینِ مردم باشی.
49. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: برای هر چیزی مرکبی است و مرکب عقل، تواضع است.
50. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، کسی که سه چیز را بر سه چیز مسلط سازد، گویا بر منهدم کردن عقلش یاری کرده است؛ کسی که نور تفکرش را به آرزوهای طولانی خاموش کند و لطایف حکمتش را با سخنان زیادش محو سازد و نور عبرتش را به شهوت‌های نفسانی‌اش خاموش گرداند، پس گویا خواهشش را بر منهدم کردن عقلش یاری رسانده و هر کس عقلش را منهدم کند، دین و دنیایش را تباه کرده است. ای هشام، چگونه کارهایت را در نزد خدای تعالی پاک خواهی کرد در حالی که قلبت را از امر پروردگارت مشغول کرده‌ای و خواهشت را برای غلبه بر عقلت، اطاعت نموده‌ای؟!
51. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: هر کس از خدا اطاعت کند،‌ از اهل دنیا و رغبت‌کنندگان در آن، کناره بگیرد و در آنچه نزد خداست، رغبت نماید.
52. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، هر کس بخواهد بی‌نیازی بدون مال و راحت قلب از حسد و سلامتی در دین داشته باشد، باید با تضرع از خدای عز و جل بخواهد که عقلش را کامل سازد. پس کسی که تعقل کند، به آنچه کفایتش کند، قانع شود و کسی که به آنچه کفایتش می‌کند قانع باشد، بی‌نیاز می‌گردد و کسی که به آنچه کفایتش می‌کند قناعت نکند، هرگز بی‌نیازی را درک نخواهد کرد.
53. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: کسی که اطاعت از خدا نکند، قلبش بر معرفتی ثابتی که او را بینا سازد، گره نخواهد خورد و حقیقتش را در قلبش نخواهد یافت.
54. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام،‌ امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمودند: خدای تعالی به چیزی برتر از عقل، پرستیده نشده است.
55. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، کسی که جوانمردی ندارد، دین ندارد و کسی که عقل ندارد، جوانمردی ندارد.
56. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: همنشینی با نیکان، دعوت‌کننده به صلاح و آداب علما، موجب زیادی در عقل است.
57. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: عقل، پوششی غلیظ و برتری، زیبایی‌ای هویداست، پس نقص‌های اخلاقت را به برتری‌ات بپوشان و با خواسته‌هایت به وسیله‌ی عقلت بجنگ تا مودت، تسلیم تو شود و محبت برای تو ظاهر گردد.
58. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 24، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: راوی می‌گوید به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: فدایتان شوم، برای من همسایه‌ای است که بسیار نماز می‌خواند و بسیار صدقه می‌دهد و بسیار حج می‌رود، اشکالی در او نیست؟ فرمودند: ای اسحاق، عقلش چگونه است؟ عرض کردم: فدایتان شوم، عقل ندارد [یعنی از حق، پیروی نمی‌کند و بر مذهب عامه است] فرمودند: به واسطه‌ی این اعمال، رفعت پیدا نمی‌کند.
59. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: آنگاه که قائم ما قیام کند، خدای تعالی دستش را بر سر بندگان خواهد گذاشت، پس عقل‌هایشان را جمع خواهد نمود.
60. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ستون اصلی انسان، عقل اوست و زیرکی و فهم و حفظ و علم از عقل است و با عقل، کامل می‌شود و عقل، راهنمای آن و بیناکننده‌ی آن و کلید امر آن است. پس هر گاه تأیید عقل از نور باشد، دانشمند و حافظ و یادآور و زیرک و فهمیده خواهد بود و چگونگی و چرایی و کجایی را خواهد دانست و کسی که خیرخواه اوست را از کسی که به او خیانت می‌کند، باز خواهد شناخت. پس چون آن را بشناسد، مجرا و پیوستگی و گسستگی آن را خواهد شناخت و یگانگی را مخصوص خدای تعالی می‌کند و به اطاعت او اقرار می‌نماید. پس چون چنین کند، آنچه از او فوت شده را درک کند و بر آنچه پیش می‌آید، ورود نماید و آن را بشناسد و بداند که چرا آنجاست و از کجا آمده و به کجا می‌رود و همه‌ی اینها از همراهی عقل است.
61. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: عقل، راهنمای مؤمن است.
62. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 26، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: هر گاه مردی را دیدید که زیاد نماز می‌خواند و زیاد روزه می‌‌گیرد، به او افتخار نکنید تا این که میزان عقلش [عقل سفیدش] را بنگرید.
63. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 26، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای مفضل، کسی که عقل نورزد [یعنی مطیع حق تعالی نباش]، رستگار نمی‌شود و کسی که نداند، عقل نمی‌ورزد.
64. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 28، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: با عقل [زرد]، نهایت حکمت استخراج می‌شود و با حکمت، نهایت عقل [سفید] استخراج می‌شود.
65. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 49، باب النوادر. ترجمه: جویندگان دانش، سه گروه‌اند، آنان را با صفاتشان بشناس؛ گروهی دانش را برای جهل [هواپرستی] و بگومگو می‌جویند و گروهی، آن را برای بزرگ‌نمایی و فخرفروشی می‌جویند و گروهی آن را برای فقه و عقل [اطاعت از حق] می‌جویند.
66. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 226، باب المؤمن و علاماته و صفاته. ترجمه: مردی که به او همّام می‌گفتند و عابدی کوشا بود، در حالی که امیر المؤمنین (علیه‌السلام) خطبه می‌خواندند، ایستاد و عرض کرد: ای امیر المؤمنین، صفت مؤمن را برای ما بیان فرما، چنان که گویا به او نگاه می‌کنیم. حضرت فرمودند: ای همام، مؤمن … بردباری را با علم و عقل را با صبر آمیخته است.
67. کافی، محدث کلینی، جلد ‏3، صفحه‌ی 549، باب تفضیل أهل الزکاة بعضهم على بعض. ترجمه: راوی می‌گوید به امام باقر (علیه‌السلام) عرض کردم من گاهی چیزی را بین یارانم تقسیم می‌کنم، پس چگونه تقسیم کنم؟ فرمودند: بر میزان هجرت در دین و عقل و فقه به آنان بده.
68. کافی، محدث کلینی، جلد ‏8، صفحه‌ی 20، خطبة لأمیر المؤمنین (علیه‌السلام) و هی خطبة الوسیلة. ترجمه: کسی که خود را باز ندارد، به عقل [اطاعت از حق] نمی‌رسد.
69. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 190، حدیث قوم صالح (علیه‌السلام). ترجمه: مسکن عقل در قلب است.
70. کافی، محدث کلینی، جلد ‏8، صفحه‌ی 241، حدیث القباب. ترجمه: پشت سر امیر المؤمنین (علیه‌السلام) به راه افتادم، پس به من فرمودند: ای جویره، این احمق‌ها هلاک نشدند جز به خاطر صدای کفش‌هایی که پشت سرشان شنیدند. چه چیزی تو را به دنبال من می‌کشاند؟ عرض کردم: آمدم تا از شما از سه چیز بپرسم؛ از شرف و از مروت و از عقل. فرمودند: … اما عقل، پس کسی که تقوای الهی پیشه کند، عقل ورزیده است.
71. کفایة الأثر فی النص على الأئمة الإثنی عشر، خزاز رازی، صفحه‌ی 240، باب ما جاء عن علی بن الحسین (علیه‌السلام) ما یوافق هذه الأخبار. ترجمه: ای پسرکم، همانا عقل، پیشرو و راهنمای روح است.
72. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 15، و من حکمه (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) و کلامه. ترجمه: همانا عقل، پابندی از جهل است و نفس، مانند مرکب پلیدی است که اگر در بند نشود، رم می‌کند. پس عقل، زانوبند جهل است.
73. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 15، و من حکمه (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) و کلامه. ترجمه: از عقل، بردباری منشعب می‌شود.
74. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 15، و من حکمه (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) و کلامه. ترجمه: اما بردباری، پس از آن … و معروف و سکوت، پس اینها آن چیزی است که برای عاقل از حلمش منشعب می‌شود.
75. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل. ترجمه: عقل [سفید] را خدا به نیک‌بختان الهام می‌نماید و بدبختان را از آن محروم می‌سازد.
76. قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ أَنْ یحْلُمَ عَمَّنْ جَهِلَ عَلَیهِ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل)
77. قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ … وَ یتَوَاضَعَ لِمَنْ هُوَ دُونَهُ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل)
78. قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ … وَ یُسَابِقَ مَنْ فَوْقَهُ فِی طَلَبِ الْبِرِّ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل)
79. قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ … إِذَا أَرَادَ أَنْ یتَکلَّمَ تَدَبَّرَ فَإِنْ کانَ خَیراً تَکلَّمَ فَغَنِمَ وَ إِنْ کانَ شَرّاً سَکتَ فَسَلِمَ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل)
80. قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ … إِذَا عَرَضَتْ لَهُ فِتْنَةٌ اسْتَعْصَمَ بِاللَّهِ وَ أَمْسَک یدَهُ وَ لِسَانَهُ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل)
81. قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ … إِذَا رَأَى فَضِیلَةً انْتَهَزَ بِهَا». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل)
82. قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ … لَا یفَارِقُهُ الْحَیاءُ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل)
83. قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ … لَا یبْدُو مِنْهُ الْحِرْصُ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل)
84. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 45، و روی عنه (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: حیاء دو جور است، حیای عقل و حیای حماقت. پس حیای عقل، علم است و حیای حماقت، جهل است.
85. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 54، و روی عنه (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: خدای تعالی عقل را سه جزء قرار داده است، پس کسی که هر سه جزء در او باشد، عقلش کامل است و کسی که در او نباشد، عقلی در او نیست؛ معرفت نیکو به خداوند، اطاعت نیکو از خداوند و صبر نیکو بر امر خدا.
86. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 93، خطبته المعروفة بالوسیلة. ترجمه: هیچ زیبایی‌ای نیکوتر از عقل نیست.
87. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 152، خطبته (علیه‌السلام) المعروفة بالدیباج. ترجمه: بدانید بندگان خدا که آرزو، عقل را از بین می‌برد.
88. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 196، کلامه (علیه‌السلام) فی قواعد الإسلام. ترجمه: راوی می‌گوید از امیر المؤمنین (علیه‌السلام) از پایه‌های اسلام پرسیدم، فرمودند: پایه‌های اسلام، هفت چیز است، اولش عقل و بر آن صبر بنا می‌شود و دومش نگهداری آبرو و راستگویی و سوم، تلاوت قرآن بر جهتش و چهارم، محبت در راه خدا و دشمنی در راه خدا.
89. غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، صفحه‌ی 705؛ عیون الحکم و المواعظ، لیثی، صفحه‌ی 489، الفصل الرابع باللفظ المطلق. ترجمه: جوانمردی مرد، به اندازه‌ی عقلش است.
90. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 285، وصیته (علیه‌السلام) لجابر بن یزید الجعفی. ترجمه: از خواهش‌های بیهوده به راهنمایی عقلت بپرهیز.
91. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 286، وصیته (علیه‌السلام) لجابر بن یزید الجعفی. ترجمه: هیچ عقلی مانند مخالفت با هوا نیست.
92. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 286، وصیته (علیه‌السلام) لجابر بن یزید الجعفی. ترجمه: هیچ مصیبتی مانند نبودنِ عقل نیست.
93. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 286، وصیته (علیه‌السلام) لجابر بن یزید الجعفی. ترجمه: هیچ بی‌عقلی‌ای مانند کم بودن یقین نیست.
94. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 324، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدرر. سه چیز است که هرگز در هیچ کس، کامل دیده نمی‌شود؛ ایمان، عقل و اجتهاد.
95. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 355، کلامه (علیه‌السلام) فی خلق الإنسان و ترکیبه. ترجمه: آنچه از نفس مؤمن می‌باشد،‌ پس آن نوری است تأییدشده با عقل و آنچه از نفس کافر می‌باشد، پس آن آتشی است تأییدشده با شیطنت؛ پس این از صورت آتشش و آن از صورت نورش است.
96. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 356، و من حکمه (علیه‌السلام). کسی که عقل نورزد [مطیع حق نباشد] اصلاح نمی‌شود.
97. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 26، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: کسی که نیاموزد، عاقل نمی‌شود.
98. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 364، و روی عنه (علیه‌السلام) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: زیاد نگاه کردن در حکمت، عقل را بارور می‌کند.
99. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 54، و روی عنه (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: همانا تمام خیر،‌ با عقل درک می‌شود.
100. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 54، و روی عنه (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فی قصار هذه المعانی؛ کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: دینی برای کسی که عقل ندارد، نیست.
101. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 47، باب خصال المؤمن. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: همانا دانایی، دوست مؤمن و بردباری، وزیرش و عقل، امیر لشکرش است.
102. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: آقای کارها در دو سرا، عقل [سفید یعنی فرمانبرداری از حق تعالی] است.
103. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: برای هر چیزی، پایه و تکیه‌گاهی است و تکیه‌گاه مؤمن، عقلش است.
104. غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، صفحه‌ی 566. ترجمه: اگر اهل دنیا عاقل شوند، هر آینه دنیا خراب می‌شد.
105. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ الَّذِی لَا یَشْغَلُ الْحَلَالُ شُکرَهُ». ترجمه: ای هشام، همانا عاقل کسی است که حلال او را از شکر، مشغول نکند. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل)
106. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ الَّذِی … لَا یَغْلِبُ الْحَرَامُ صَبْرَهُ». ترجمه: ای هشام، همانا عاقل کسی است که حرام، بر صبرش غالب نیاید. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل)
107. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعُقَلَاءَ تَرَکوا فُضُولَ الدُّنْیا فَکیفَ الذُّنُوبَ وَ تَرْک الدُّنْیا مِنَ‏ الْفَضْلِ وَ تَرْک الذُّنُوبِ مِنَ الْفَرْضِ». ترجمه: ای هشام، همانا عقلا زیادی دنیا را ترک کردند پس چگونه است گناهان در حالی که ترک دنیا از فضیلت است ولی ترک گناهان، واجب است. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل)
108. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ نَظَرَ إِلَى الدُّنْیا وَ إِلَى أَهْلِهَا فَعَلِمَ أَنَّهَا لَا تُنَالُ إِلَّا بِالْمَشَقَّةِ وَ نَظَرَ إِلَى الْآخِرَةِ فَعَلِمَ أَنَّهَا لَا تُنَالُ إِلَّا بِالْمَشَقَّةِ فَطَلَبَ بِالْمَشَقَّةِ أَبْقَاهُمَا». ترجمه: ای هشام، عاقل به دنیا و اهل آن نگریست، پس دانست که به دست نمی‌آید جز با سختی و به آخرت نگریست، پس دانست که به دست نمی‌آید جز با سختی، پس با سختی، آن یک که پایندگیِ بیشتری داشت را برگزید. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل)
109. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعُقَلَاءَ زَهِدُوا فِی الدُّنْیا وَ رَغِبُوا فِی الْآخِرَةِ لِأَنَّهُمْ عَلِمُوا أَنَّ الدُّنْیا طَالِبَةٌ مَطْلُوبَةٌ وَ الْآخِرَةَ طَالِبَةٌ وَ مَطْلُوبَةٌ فَمَنْ طَلَبَ الْآخِرَةَ طَلَبَتْهُ الدُّنْیا حَتَّى یسْتَوْفِی مِنْهَا رِزْقَهُ وَ مَنْ طَلَبَ الدُّنْیا طَلَبَتْهُ الْآخِرَةُ فَیأْتِیهِ الْمَوْتُ فَیفْسِدُ عَلَیهِ دُنْیاهُ وَ آخِرَتَهُ». ترجمه: ای هشام، همانا عقلا، در دنیا بی‌رغبت شدند و در آخرت رغبت کردند برای این که دانستند که دنیا، طلب‌کننده‌ی طلب‌شده و آخرت [نیز]، طلب‌کننده‌ی طلب‌شده است. پس کسی که آخرت را طلب کند، دنیا او را می‌طلبد تا روزی‌اش را به طور کامل به او بدهد، و هر کس دنیا را بطلبد، آخرت او را می‌طلبد، پس مرگ به سراغش می‌آید و دنیا و آخرتش را فاسد می‌سازد. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
110. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ مَنْ أَرَادَ الْغِنَى بِلَا مَالٍ وَ رَاحَةَ الْقَلْبِ مِنَ الْحَسَدِ وَ السَّلَامَةَ فِی الدِّینِ فَلْیتَضَرَّعْ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَسْأَلَتِهِ بِأَنْ یکمِّلَ عَقْلَهُ فَمَنْ عَقَلَ قَنِعَ بِمَا یکفِیهِ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا یکفِیهِ اسْتَغْنَى وَ مَنْ لَمْ یَقْنَعْ بِمَا یَکفِیهِ لَمْ یدْرِک الْغِنَى أَبَداً». ترجمه: ای هشام، هر کس بخواهد بی‌نیازی بدون مال و راحت قلب از حسد و سلامتی در دین داشته باشد، باید با تضرع از خدای عز و جل بخواهد که عقلش را کامل سازد. پس کسی که تعقل کند، به آنچه کفایتش کند، قانع شود و کسی که به آنچه کفایتش می‌کند قانع باشد، بی‌نیاز می‌گردد و کسی که به آنچه کفایتش می‌کند قناعت نکند، هرگز بی‌نیازی را درک نخواهد کرد. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
111. قال الکاظم (علیه‌السلام): «إِنَّهُ لَمْ یَخَفِ اللهَ مَنْ لَمْ یَعْقِلْ عَنِ اللهِ». ترجمه: هر کس از خدا نترسد، از او اطاعت نکند. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
112. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ لَا یَکذِبُ وَ إِنْ کانَ فِیهِ هَوَاهُ». ترجمه: ای هشام، همانا عاقل دروغ نمی‌گوید، هر چند خواسته‌اش در آن باشد. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل)
113. قال الکاظم (علیه‌السلام): «وَ الْعَاقِلُ غَفُورٌ وَ الْجَاهِلُ خَتُورٌ». ترجمه: و عاقل، بخشنده است و جاهل، خبیث و فاسدکننده. (کافی، محدث کلینی، جلد ‏1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل)
114. قال الصادق (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یَسْتَخِفُّ بِأَحَدٍ». ترجمه: عاقل هیچ کس را خفیف نمی‌کند. (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 320، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدُرر)
115. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى الْکُفْرُ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونَانِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛ کفر و شر از او ایمن است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
116. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… الرُّشْدُ وَ الْخَیرُ مِنْهُ مَأْمُولَانِ». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… هدایت و خیر از او امید برود. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
117. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… فَضْلُ مَالِهِ مَبْذُولٌ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… اضافه‌ی مالش بخشیده‌شده است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
118. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… فَضْلُ قَوْلِهِ مَکفُوفٌ…». ترجمه: اضافه‌ی سخنش بازداشته‌شده است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
119. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… نَصِیبُهُ مِنَ الدُّنْیا الْقُوتُ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… بهره‌اش از دنیا، قوت است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
120. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… لَا یَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… روزگارش از دانش سیر نمی‌شود. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
121. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… الذُّلُّ أَحَبُّ إِلَیهِ مَعَ اللهِ مِنَ الْعِزِّ مَعَ غَیرِهِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… ذلت محبوب‌تر است با خدا از عزت با غیر خدا. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
122. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… التَّوَاضُعُ أَحَبُّ إِلَیهِ مِنَ الشَّرَفِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… تواضع محبوب‌تر است در نزد او از شرف. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
123. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… یسْتَکثِرُ قَلِیلَ الْمَعْرُوفِ مِنْ غَیرِهِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… خوبی کم از غیرش را زیاد می‌شمارد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
124. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… یَسْتَقِلُّ کَثِیرَ الْمَعْرُوفِ مِنْ نَفْسِهِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… خوبی زیاد خودش را کم می‌شمارد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
125. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… یَرَى النَّاسَ کُلَّهُمْ خَیراً مِنْهُ وَ أَنَّهُ شَرُّهُمْ فِی نَفْسِهِ وَ هُوَ تَمَامُ الْأَمْرِ». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… همه‌ی مردم را بهتر از خودش می‌بیند و او بدترین ایشان در جانش است و این، تمام کار است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
126. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «کفُّ الْأَذَى مِنْ کمَالِ الْعَقْلِ وَ فِیهِ رَاحَةُ الْبَدَنِ عَاجِلًا وَ آجِلًا». آزار نرساندن، از کمال عقل است و در آن، راحتی بدن در نزدیک و دور است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل)
127. قال الصادق (علیه‌السلام): «أَکمَلُ النَّاسِ عَقْلًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً» (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 23، کتاب العقل و الجهل)
128. قال الصادق (علیه‌السلام): «ثَلَاثَةُ أَشْیاءَ لَا یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَنْسَاهُنَّ عَلَى کُلِّ حَالٍ فَنَاءُ الدُّنْیا وَ تَصَرُّفُ الْأَحْوَالِ وَ الْآفَاتُ الَّتِی لَا أَمَانَ لَهَا». ترجمه: سه چیز است که برای عاقل شایسته نیست در هیچ حالی فراموش کند؛ فنای دنیا و گردش حالات و آفاتی که امانی از آن نیست. (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 324، و من کلامه (علیه‌السلام) سماه بعض الشیعة نثر الدرر)
129. قال الصادق (علیه‌السلام): «ثَلَاثَةُ أَشْیاءَ لَا یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَنْسَاهُنَّ عَلَى کُلِّ حَالٍ فَنَاءُ الدُّنْیا وَ تَصَرُّفُ الْأَحْوَالِ وَ الْآفَاتُ الَّتِی لَا أَمَانَ لَهَا». ترجمه: سه چیز است که برای عاقل شایسته نیست در هیچ حالی فراموش کند؛ فنای دنیا و گردش حالات و آفاتی که امانی از آن نیست. (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 324، و من کلامه (علیه‌السلام) سماه بعض الشیعة نثر الدرر)
130. قال الصادق (علیه‌السلام): «ثَلَاثَةُ أَشْیاءَ لَا یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَنْسَاهُنَّ عَلَى کُلِّ حَالٍ فَنَاءُ الدُّنْیا وَ تَصَرُّفُ الْأَحْوَالِ وَ الْآفَاتُ الَّتِی لَا أَمَانَ لَهَا». ترجمه: سه چیز است که برای عاقل شایسته نیست در هیچ حالی فراموش کند؛ فنای دنیا و گردش حالات و آفاتی که امانی از آن نیست. (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 324، و من کلامه (علیه‌السلام) سماه بعض الشیعة نثر الدرر)

«عقل آبی»، اگر به تکاپو برای رسیدن به حقیقت و اطاعت حق تعالی بیافتد، از حالت آبی خارج شده و به حالت زرد در می‌آید. حالت زرد را بدین مناسبت به عقل کمال‌یاب اطلاق می‌کنیم که نورانیت اجمالی‌ای یافته و به سوی صاف و پاک شدن حرکت کرده است. این عقل، مقدمه‌ای برای شناخت خدای تعالی و ایمان به او و همچنین شناخت پیامبر و ایمان به آموزه‌های اوست.
ماده‌ی «عقل» در برخی آیات قرآن کریم و برخی روایات استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) به این معنی استفاده شده است. یعنی در برخی آیات و روایات، منظور از «عقل»، همان تکاپوی عقل برای ایمان آوردن به خدای تعالی و پیامبر اوست.
عقل زرد،‌ همان عقل آبی است که در صورت تکاپو برای یافتن حقیقت، بهره‌ای از نورانیت می‌یابد، پس گروه‌هایی که عقل آبی ندارند، مانند حیوانات و دیوانگان، از رسیدن به عقل زرد، محروم هستند.
و گروه‌هایی که عقل آبی آنان ضعیف است،‌ مانند زنان و کودکان، وارد شدن عقلشان به مرحله‌ی عقل زرد، بعید و سخت است. از باب مثال عرض می‌کنیم: این طور نیست که هر کسی که اسب داشته باشد، در مسابقه شرکت کند ولی اگر کسی اسب لنگ و پیری داشته باشد، شرکت کردنش در مسابقه، بسیار بعید است و اگر شرکت کند، کارش نسبت به دیگران، سخت‌تر خواهد بود. اینطور نیست که هر کسی که «عقل آبی» داشته باشد، آن را به جستجوی حقیقت بفرستد و در رسیدن به ایمان، به مسابقه وادار نماید ولی کسانی که «عقل آبی» ضعیفی دارند، بسیار بعید است که وارد چنین مسابقه‌ای شوند و اگر وارد شدند، بسیار سخت است که به نتیجه‌ی مطلوب برسند.
محکماتِ عقل زرد:
محکم 1: «فَقُلْنا اضْرِبُوهُ بِبَعْضِها کَذلِکَ یُحْیِ اللّهُ الْمَوْتى‏ وَ یُریکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»1
محکم 2: «إِنَّ فی‏ خَلْقِ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ وَ الْفُلْکِ الَّتی‏ تَجْری فِی الْبَحْرِ بِما یَنْفَعُ النَّاسَ وَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ ماءٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ بَثَّ فیها مِنْ کُلِّ دابَّةٍ وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ وَ السَّحابِ الْمُسَخَّرِ بَینَ السَّماءِ وَ الْأَرْضِ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»2
محکم 3: «کَذلِکَ یُبَیِنُ اللّهُ لَکُمْ آیاتِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»3
محکم 4: «یا أَیُهَا الَّذینَ آمَنُوا لا تَتَّخِذُوا بِطانَةً مِنْ دُونِکُمْ لا یَأْلُونَکُمْ خَبالاً وَدُّوا ما عَنِتُّمْ قَدْ بَدَتِ الْبَغْضاءُ مِنْ أَفْواهِهِمْ وَ ما تُخْفی‏ صُدُورُهُمْ أَکبَرُ قَدْ بَیَنَّا لَکُمُ الْآیاتِ إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ»4
محکم 5: «وَ فِی الْأَرْضِ قِطَعٌ مُتَجاوِراتٌ وَ جَنَّاتٌ مِنْ أَعْنابٍ وَ زَرْعٌ وَ نَخیلٌ صِنْوانٌ وَ غَیرُ صِنْوانٍ یُسْقى‏ بِماءٍ واحِدٍ وَ نُفَضِّلُ بَعْضَها عَلى‏ بَعْضٍ فِی الْأُکُلِ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»5
محکم 6: «وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیلَ وَ النَّهارَ وَ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ وَ النُّجُومُ مُسَخَّراتٌ بِأَمْرِهِ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»6
محکم 7: «وَ مِنْ ثَمَراتِ النَّخیلِ وَ الْأَعْنابِ تَتَّخِذُونَ مِنْهُ سَکَراً وَ رِزْقاً حَسَناً إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»7
محکم 8: «وَ هُوَ الَّذی یُحْیی‏ وَ یُمیتُ وَ لَهُ اخْتِلافُ اللَّیلِ وَ النَّهارِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»8
محکم 9: «وَ مِنْ آیاتِهِ یُریکُمُ الْبَرْقَ خَوْفاً وَ طَمَعاً وَ یُنَزِّلُ مِنَ السَّماءِ ماءً فَیُحْیی‏ بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیاتٍ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»9
محکم 10: «ضَرَبَ لَکُمْ مَثَلاً مِنْ أَنْفُسِکُمْ هَلْ لَکُمْ مِنْ ما مَلَکَتْ أَیمانُکُمْ مِنْ شُرَکاءَ فِی‏ مَا رَزَقْناکُمْ فَأَنْتُمْ فیهِ سَواءٌ تَخافُونَهُمْ کَخِیفَتِکُمْ أَنْفُسَکُمْ کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»10
محکم 11: «وَ مَنْ نُعَمِّرْهُ نُنَکِسْهُ فِی الْخَلْقِ أَ فَلا یَعْقِلُونَ»11
محکم 12: «هُوَ الَّذی خَلَقَکُمْ مِنْ تُرابٍ ثُمَّ مِنْ نُطْفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ یُخْرِجُکُمْ طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّکُمْ ثُمَّ لِتَکُونُوا شُیُوخاً وَ مِنْکُمْ مَنْ یُتَوَفَّى مِنْ قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُسَمًّى وَ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»12
محکم 13: «وَ اخْتِلافِ اللَّیلِ وَ النَّهارِ وَ ما أَنْزَلَ اللّهُ مِنَ السَّماءِ مِنْ رِزْقٍ فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها وَ تَصْریفِ الرِّیاحِ آیاتٌ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»13
محکم 14: «اعْلَمُوا أَنَّ اللهَ یُحْیِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِها قَدْ بَیَنَّا لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»14
محکم 23: «وَ قالُوا لَوْ کُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ ما کُنَّا فی‏ أَصْحابِ السَّعیرِ»15
محکم 24: «إِنَّا أَنْزَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیا لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»16
محکم 25: «لَقَدْ أَنْزَلْنا إِلَیکُمْ کِتاباً فیهِ ذِکرُکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»17
محکم 26: «وَ لَقَدْ تَرَکنا مِنْها آیَةً بَیِنَةً لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ»18
محکم 27: «وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلاَّ الْعالِمُونَ»19
محکم 28: «وَ إِنَّ لُوطًا لَّمِنَ الْمُرْسَلِینَ * إِذْ نجَّینَاهُ وَ أَهْلَهُ أَجْمَعِینَ * إِلَّا عَجُوزًا فىِ الْغَابرِینَ * ثُمَّ دَمَّرْنَا الآخَرِینَ * وَ إِنَّکُمْ لَتَمُرُّونَ عَلَیهِم مُصْبِحِینَ * وَ بِالَّیلِ أَ فَلَا تَعْقِلُونَ»20
محکم 29: «إِنَّا جَعَلْناهُ قُرْآناً عَرَبِیّاً لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ»21
اسناد عقل زرد:
سند 1: قال رسول الله (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «اسْتَرْشِدُوا الْعَقْلَ تُرْشَدُوا وَ لَا تَعْصُوهُ فَتَنْدَمُوا»22
سند 2: قال علی (علیه‌السلام): «بِالْعُقُولِ‏ تُعْتَقَدُ مَعْرِفَتُهُ»23
سند 3: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) قَالَ: «فَبِالْعَقْلِ عَرَفَ الْعِبَادُ خَالِقَهُمْ وَ أَنَّهُمْ مَخْلُوقُونَ وَ أَنَّهُ الْمُدَبِّرُ لَهُمْ وَ أَنَّهُمُ الْمُدَبَّرُونَ وَ أَنَّهُ الْبَاقِی وَ هُمُ الْفَانُونَ وَ اسْتَدَلُّوا بِعُقُولِهِمْ عَلَى مَا رَأَوْا مِنْ خَلْقِهِ مِنْ سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ وَ شَمْسِهِ وَ قَمَرِهِ وَ لَیلِهِ وَ نَهَارِهِ وَ بِأَنَّ لَهُ وَ لَهُمْ خَالِقاً وَ مُدَبِّراً لَمْ یزَلْ وَ لَا یزُولُ …» قِیلَ لَهُ فَهَلْ یَکتَفِی الْعِبَادُ بِالْعَقْلِ دُونَ غَیرِهِ؟ قَالَ: «إِنَّ الْعَاقِلَ لِدَلَالَةِ عَقْلِهِ الَّذِی جَعَلَهُ اللهُ قِوَامَهُ وَ زِینَتَهُ وَ هِدَایتَهُ عَلِمَ أَنَّ اللهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّهُ هُوَ رَبُّهُ وَ عَلِمَ أَنَّ لِخَالِقِهِ مَحَبَّةً وَ أَنَّ لَهُ کرَاهِیةً وَ أَنَّ لَهُ طَاعَةً وَ أَنَّ لَهُ مَعْصِیةً فَلَمْ یجِدْ عَقْلَهُ یدُلُّهُ عَلَى ذَلِک‏ وَ عَلِمَ أَنَّهُ لَا یوصَلُ إِلَیهِ إِلَّا بِالْعِلْمِ وَ طَلَبِهِ وَ أَنَّهُ لَا یَنْتَفِعُ بِعَقْلِهِ إِنْ لَمْ یصِبْ ذَلِک بِعِلْمِهِ فَوَجَبَ عَلَى الْعَاقِلِ طَلَبُ الْعِلْمِ وَ الْأَدَبِ الَّذِی لَا قِوَامَ لَهُ إِلَّا بِهِ»24

…………………………………………

1. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 73. ترجمه: پس گفتیم: پاره‏اى از آن [گاو ذبح شده‏] را به مقتول بزنید [تا زنده شود و قاتل را معرفى کند]. خدا مردگان را این گونه زنده مى‏کند و نشانه‏هاىِ [قدرت و ربوبیت‏] خود را به شما نشان مى‏دهد، تا بیندیشید.
2. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 164. ترجمه: بى‏تردید در آفرینش آسمان‏ها و زمین و رفت و آمد شب و روز و کشتى‏هایى که در دریاها [با جابجا کردن مسافر و کالا] به سود مردم روانند و بارانى که خدا از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگى‏اش زنده ساخته و در آن از هر نوع جنبنده‏اى پراکنده کرده و گرداندن بادها و ابرِ مسخّر میان آسمان و زمین، نشانه‏هایى است [از توحید، ربوبیت و قدرت خدا] براى گروهى که مى‏اندیشند.
3. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 242. ترجمه: این گونه خدا آیاتش را براى شما بیان مى‏کند، باشد که بیندیشید.
4. سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 118. ترجمه: اى اهل ایمان! از غیر خودتان براى خود محرم راز نگیرید؛ آنان از هیچ توطئه و فسادى درباره شما کوتاهى نمى‏کنند؛ شدت گرفتارى و رنج و زیان شما را دوست دارند؛ تحقیقاً دشمنى [با اسلام و مسلمانان‏] از لابلاى سخنانشان پدیدار است و آنچه سینه‏هایشان [از کینه و نفرت‏] پنهان مى‏دارد بزرگ‏تر است. ما نشانه‏ها [ىِ دشمنى و کینه آنان‏] را اگر مى‏اندیشید براى شما روشن ساختیم.
5. سوره‌ی رعد، آیه‌ی 4. ترجمه: در زمین قطعه‏هایى مختلف و گوناگون، و باغ‏هایى از انگور و کشتزار و درختان خرمایى است که بر یک ریشه و غیر یک ریشه [مى‏رویند]. ما برخى از آنان را در میوه و محصول با آنکه از یک آب سیراب مى‏شوند بر برخى دیگر برترى مى‏دهیم. بى‏تردید در این امور براى مردمى که تعقّل مى‏کنند، نشانه‏هایى [بر توحید، ربوبیت و قدرت خدا] است.
6. سوره‌ی نحل، آیه‌ی 12. ترجمه: و شب و روز و خورشید و ماه را نیز رام و مسخّر شما قرار داد، وستارگان هم به فرمانش رام و مسخّر شده‏اند؛ قطعاً در این [حقایق‏] نشانه‏هایى است [بر توحید، ربوبیت و قدرت خدا] براى گروهى که تعقّل مى‏کنند.
7. سوره‌ی نحل، آیه‌ی 67. ترجمه: و از محصولات درختان خرما و انگور [گاهى بر خلاف خواسته خدا] نوشابه‏اى مست کننده و [زمانى دیگر] رزقى پاکیزه و نیکو مى‏گیرید؛ در این [حقیقت‏] نشانه‏اى [بر توحید، ربوبیت و قدرت خدا] ست براى گروهى که تعقّل مى‏کنند.
8. سوره‌ی مؤمنون، آیه‌ی 80. ترجمه: و اوست که حیات مى‏دهد و مى‏میراند و رفت و آمد شب و روز در سیطره خواست اوست، آیا نمى‏اندیشید؟
9. سوره‌ی روم، آیه‌ی 24. ترجمه: و از نشانه‏هاى [قدرت و ربوبیت‏] او است که برق را مایه ترس [از صاعقه‏] و امید [به باران‏] به شما مى‏نمایاند، و از آسمان آبى نازل مى‏کند که زمین را پس از مردگى‏اش به وسیله آن زنده مى‏کند؛ قطعاً در این [شگفتى‏هاى آفرینش‏] نشانه‏هایى است براى مردمى که تعقّل مى‏کنند.
10. سوره‌ی روم، آیه‌ی 28. ترجمه: خدا از [وضع و حال‏] خودتان براى شما مثلى زده است، آیا از بردگانتان در آنچه [از نعمت ها و ثروت‏ها] به شما روزى داده‏ایم، شریکانى دارید که شما در آن [نعمت ها و ثروت‏ها] با هم برابر و یکسان باشید، و همان گونه که از یکدیگر مى‏ترسید [که یکى از شما نعمت و ثروت مشترک را ویژه خود کند] از بردگانتان هم بترسید؟ [بى‏تردید در میان آزاد و برده و مولا و عبد و مالک و مملوک چنین شرکتى وجود ندارد، پس چگونه ممکن است مملوک خدا در خدایى، ربوبیت، خالقیت و مالکیت شریک او باشد؟!] این‏گونه آیات خود را براى مردمى که تعقّل مى‏کنند، بیان مى‏کنیم.
11. سوره‌ی یس، آیه‌ی 68. ترجمه: و به هر کس عمر طولانى دهیم، او را در عرصه آفرینش [به سوى حالت ضعف، سستى، نقصان و فراموشى‏] واژگونش مى‏کنیم؛ پس آیا تعقّل نمى‏کنند؟
12. سوره‌ی غافر، آیه‌ی 67. ترجمه: اوست که شما را از خاک آفرید، سپس از نطفه، آن گاه از علقه، سپس به صورت طفلى [از رحم مادران‏] بیرون مى‏فرستد، تا به کمال نیرومندى و قوت خود برسید، آن گاه پیر و سالخورده شوید، و برخى از شما پیش از رسیدن به این مراحل قبض روح مى‏شوید، و [برخى زنده مى‏مانید] تا به آن مدتى که معین و مقرّر است برسید، و براى اینکه شما [درباره حق‏] تعقّل کنید.
13. سوره‌ی جاثیه، آیه‌ی 5. ترجمه: و در رفت و آمد شب و روز و آنچه را از رزق و روزى [چون باران و برف‏] از آسمان نازل کرده و به وسیله آن زمین را پس از مردگى‏اش زنده کرده است، و در گرداندن بادها [از سویى به سویى‏] براى مردمى که تعقّل مى‏کنند، نشانه‏هایى است.
14. سوره‌ی حدید، آیه‌ی 17. ترجمه: بدانید که خدا زمین را پس از مردگى‏اش زنده مى‏کند. همانا ما نشانه‏ها [ى ربوبیت و قدرت خود] را براى شما بیان کردیم تا بیندیشید.
15. سوره‌ی ملک، آیه‌ی 10. ترجمه: و مى‏گویند: اگر ما [دعوت سعادت‏بخش آنان را] شنیده بودیم، یا [در حقایقى که براى ما آوردند] تعقّل کرده بودیم، در میان [آتش‏] اهل آتش سوزان نبودیم.
16. سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 2. ترجمه: ما آن را قرآنى به زبان عربى نازل کردیم تا شما [درباره حقایق، مفاهیم، اشارات و لطایفش‏] تعقّل کنید.
17. سوره‌ی انبیاء، آیه‌ی 10. ترجمه: بى‏تردید کتابى به سوى شما نازل کردیم که [شرف، بزرگوارى، رشد و سعادت شما] در آن است؛ آیا نمى‏اندیشید.
18. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 35. ترجمه: [پس با عذاب آسمانى، شهر و اهلش را در هم کوبیدیم‏] و از آن شهر نشانه‏اى روشن [از سنگ‏هایى که بر سر اهلش فرو باریدیم‏] براى مردمى که مى‏اندیشند، بر جاى گذاشتیم.
19. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 43. ترجمه: و این مثل‏ها را براى مردم مى‏زنیم، ولى جز اهل معرفت و دانش در آنها تعقّل نمى‏کنند.
20. سوره‌ی صافات، آیات 133 تا 138. ترجمه: و بى‏تردید لوط از پیامبران بود. [یاد کن‏] هنگامى را که او و همه اهلش را نجات دادیم، مگر پیرزنى را که در میان باقى‏ماندگان [در شهر] بود. سپس دیگران را هلاک کردیم، و شما همواره صبحگاهان [در مسیر سفرهایتان از کنار ویرانه‏هاى شهر] آنان گذر مى‏کنید، و نیز شبانگاهان، آیا تعقّل نمى‏کنید؟
21. سوره‌ی زخرف، آیه‌ی 3. ترجمه: که ما آن را [به زبان‏] عربى [فصیح و گویا] قرار دادیم تا [در آن‏] تعقّل کنند.
22. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 32، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: از عقل، راهنمایی بخواهید تا راهنمایی شوید و نافرمانی‌اش مکنید که پشیمان می‌شوید.
23. تحف العقول، ابن شعبه حرّانی، صفحه‌ی 62، خطبته (علیه‌السلام) فی إخلاص التوحید. ترجمه: با عقل‌ها [یعنی اندیشیدن] اعتقاد به معرفتش حاصل می‌شود.
24. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 29، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: پس بندگان با اندیشیدن، آفریننده‌ی خود را می‌شناسند و این که آفریده‌شده هستند و این که او تدبیرکننده‌ی ایشان است و ایشان، تدبیرشده هستند و این که او باقی است و ایشان فانی هستند و با اندیشیدن، استدلال می‌کنند بر آفرینشش از آسمانش و زمینش و خورشیدش و ماهش و شبش و روزش و به این که برای ایشان، آفریدگاری و تدبیرکننده‌ای است که پیوسته بوده و هست. گفته شد: آیا بندگان می‌توانند بر عقلشان اکتفا کنند؟ [یعنی بدون مراجعه به وحی] فرمودند: همانا عاقل به راهنمایی عقلش که خدای تعالی آن را قوام و زینت و هدایت او قرارش داد، می‌داند که خدای تعالی حق است و او پروردگارش است و می‌داند که آفریننده‌اش، محبت و کراهت دارد و برایش فرمان‌بری و نافرمانی است، ولی نمی‌یابد که عقلش او را به سوی آن راهنمایی کند و می‌فهمد که به آن نمی‌رسد جز با علم و جستجوی علم. و این که از عقلش بهره‌ای نخواهد برد اگر آن را به دانش نرساند. پس بر عاقل واجب است طلب علم و ادبی که قوامی جز به آن ندارد.

قدرت تشخیصی است که هر انسان معمولی در خودش احساس می‌کند. یعنی قدرتی که می‌تواند خوبی و بدی را از یکدیگر تشخیص دهد. قدرتی که جلب منفعت و دفع ضرر را برای انسان به ارمغان می‌آورد. این عقل را «عقل آبی» می‌نامیم. آبی در زبان عربی، به معنی ابا کننده و نپذیرنده است و در فارسی، به رنگ خاصی اطلاق می‌شود. نامیدن این نوع عقل به «عقل آبی»، علاوه بر این که رنگ آبی را منظور دارد، سر باز زدن از پذیرش امر حق تعالی را نیز در نظر می‌آورد. این نوع عقل، بین مؤمن و کافر، مشترک است. حتی گاهی کافر، در داشتن این عقل، جلوتر از مؤمن است. کسی را می‌بینیم که اهل ایمان و عمل صالح است ولی هوش بالایی ندارد و قدرت حیله‌گری و چاره‌جویی‌اش ضعیف است. در مقابل، کسی را می‌بینیم که ملحد، دهری و کافر است ولی ضریب هوشی بالایی دارد و راهکارهای بسیار خوبی در مقابل مشکلات ارائه می‌دهد.
کلمه‌ی «عقل» در برخی آیات قرآن کریم و برخی روایات استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) به این قوّه‌ی ادراکی اشاره دارد. یعنی در برخی آیات و روایات، منظور از «عقل»، همین قدرت فهم و درک است.
محکماتِ عقل آبی:
محکم 1: «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَریقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»1
محکم 2: «وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى‏ بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللهُ عَلَیکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»2
محکم 3: «قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»3
محکم 4: «یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَى الَّذی فَطَرَنی‏ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»4
محکم 5: «أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیئاً وَ لا یَعْقِلُونَ»5
اسناد عقل آبی:
سند 1: قال الصادق (علیه‌السلام): «تَأَمَّلْ یا مُفَضَّلُ هَذِهِ الْقُوَى الَّتِی فِی النَّفْسِ وَ مَوْقِعَهَا مِنَ الْإِنْسَانِ أَعْنِی الْفِکرَ وَ الْوَهْمَ وَ الْعَقْلَ‏ وَ الْحِفْظَ وَ غَیرَ ذَلِک»6
سند 2: عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ وَ لِأَبِی عَبْدِ اللهِ (علیهما‌السلام) مَا ینْقُضُ الْوُضُوءَ؟ فَقَالا: «مَا یَخْرُجُ مِنْ طَرَفَیکَ الْأَسْفَلَینِ مِنَ الدُّبُرِ وَ الذَّکرِ، غَائِطٌ أَوْ بَوْلٌ أَوْ مَنِی أَوْ رِیحٌ وَ النَّوْمُ حَتَّى یَذْهِبَ الْعَقْلَ»7
سند 3: عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ رَفَعَهُ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) قَالَ: أَتَاهُ رَجُلٌ بِالْکوفَةِ فَقَالَ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی زَنَیتُ فَطَهِّرْنِی… قَالَ حَتَّى نَسْأَلَ عَنْک فَبَعَثَ إِلَى قَوْمِهِ فَسَأَلَ عَنْ خَبَرِهِ فَقَالُوا یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَحِیحُ الْعَقْلِ‏…»8
سند 4: عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ قَالَ: عَرَضْتُ الْکتَابَ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ (علیه‌السلام) فَقَالَ: «هُوَ صَحِیحٌ قَضَى أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) فِی دِیةِ جِرَاحَاتِ الْأَعْضَاءِ کلِّهَا فِی الرَّأْسِ وَ الْوَجْهِ وَ سَائِرِ الْجَسَدِ مِنَ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الصَّوْتِ وَ الْعَقْلِ‏ وَ الْیدَینِ وَ الرِّجْلَینِ فِی الْقَطْعِ وَ الْکسْرِ وَ…»9
سند 5: عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیبِ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِی بْنَ الْحُسَینِ (علیه‌السلام) عَنْ رَجُلٍ ضَرَبَ امْرَأَةً حَامِلًا بِرِجْلِهِ فَطَرَحَتْ مَا فِی بَطْنِهَا مَیتاً فَقَالَ: «إِنْ کانَ نُطْفَةً فَإِنَّ عَلَیهِ عِشْرِینَ دِینَاراً… وَ إِنْ طَرَحَتْهُ وَ هُوَ نَسَمَةٌ مُخَلَّقَةٌ لَهُ عَظْمٌ وَ لَحْمٌ مُزَیلَ الْجَوَارِحِ‏ قَدْ نُفِخَ فِیهِ رُوحُ الْعَقْلِ‏ فَإِنَّ عَلَیهِ دِیةً کامِلَةً»10
ملاحظاتی بر عقل آبی:
1. استواری انسان به عقل آبی‌اش است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «قِوَامُ‏ الْمَرْءِ عَقْلُهُ‏»11
2. این «عقل» در حیوانات نیست.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ فَکِّرْ یا مُفَضَّلُ بَعْدَ هَذَا فِی أَجْسَادِ الْأَنْعَامِ‏ فَإِنَّهَا حِینَ خُلِقَتْ عَلَى أَبْدَانِ الْإِنْسِ مِنَ اللَّحْمِ وَ الْعَظْمِ وَ الْعَصَبِ أُعْطِیتْ أَیضاً السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ… ثُمَّ مُنِعَتِ الذِّهْنَ وَ الْعَقْلَ‏ لِتَذِلَّ لِلْإِنْسَانِ»12
همچنین امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: أَ مَا تَرَى الْحِمَارَ کیفَ یُذِلُّ لِلطَّحْنِ وَ الْحَمُولَةِ وَ هُوَ یرَى الْفَرَسَ مُودَعاً مُنَعَّماً وَ الْبَعِیرَ لَا یطِیقُهُ عِدَّةُ رِجَالٍ لَوِ اسْتَعْصَى کیفَ کانَ ینْقَادُ لِلصَّبِی وَ الثَّوْرَ الشَّدِیدَ کیفَ کانَ یذْعِنُ لِصَاحِبِهِ حَتَّى یضَعَ النِّیرَ عَلَى عُنُقِهِ وَ یحْرِثَ بِهِ وَ الْفَرَسَ الْکرِیمَ یرْکبُ‏ السُّیوفَ وَ الْأَسِنَّةَ بِالْمُوَاتَاةِ لِفَارِسِهِ وَ الْقَطِیعَ مِنَ الْغَنَمِ یرْعَاهُ وَاحِدٌ وَ لَوْ تَفَرَّقَتِ الْغَنَمُ فَأَخَذَ کلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا فِی‏ نَاحِیةٍ لَمْ یلْحَقْهَا وَ کذَلِک جَمِیعُ الْأَصْنَافِ الْمُسَخَّرَةِ لِلْإِنْسَانِ کانَتْ کذَلِک إِلَّا بِأَنَّهَا عُدِمَتِ الْعَقْلَ‏ وَ الرَّوِیةَ فَإِنَّهَا لَوْ کانَتْ تَعْقِلُ وَ تَتَرَوَّى فِی الْأُمُورِ… یَمْتَنِعَ الْجَمَلُ عَلَى قَائِدِهِ وَ الثَّوْرُ عَلَى صَاحِبِهِ وَ تَتَفَرَّقُ الْغَنَمُ عَنْ رَاعِیهَا وَ أَشْبَاهُ هَذَا مِنَ الْأُمُور»13
همچنین می‌فرمایند: «تَأَمَّلْ خِلْقَةَ الْقِرْدِ وَ شِبْهَهُ بِالْإِنْسَانِ فِی کثِیرٍ مِنْ أَعْضَائِهِ أَعْنِی الرَّأْسَ وَ الْوَجْهَ وَ الْمَنْکبَینِ وَ الصَّدْرَ وَ کذَلِک أَحْشَاؤُهُ شَبِیهَةٌ أَیضاً بِأَحْشَاءِ الْإِنْسَانِ وَ خُصَّ مَعَ ذَلِک بِالذِّهْنِ وَ الْفِطْنَةِ الَّتِی بِهَا یفْهَمُ عَنْ سَائِسِهِ مَا یومِئُ إِلَیهِ وَ یحْکی‏ کثِیراً مِمَّا یرَى الْإِنْسَانَ یفْعَلُهُ حَتَّى إِنَّهُ یقْرُبُ مِنْ خَلْقِ الْإِنْسَانِ وَ شَمَائِلِهِ فِی التَّدْبِیرِ فِی خِلْقَتِهِ عَلَى مَا هِی عَلَیهِ أَنْ یکونَ عِبْرَةً لِلْإِنْسَانِ فِی نَفْسِهِ فَیعْلَمُ أَنَّهُ مِنْ طِینَةِ الْبَهَائِمِ وَ سِنْخِهَا إِذْ کانَ یقْرُبُ مِنْ خَلْقِهَا هَذَا الْقُرْبَ وَ أَنَّهُ لَوْ لَا فَضِیلَةٌ فَضَّلَهُ بِهَا فِی الذِّهْنِ وَ الْعَقْلِ‏ وَ النُّطْقِ کانَ کبَعْضِ الْبَهَائِمِ عَلَى أَنَّ فِی جِسْمِ الْقِرْدِ فُضُولًا أُخْرَى تَفْرُقُ بَینَهُ وَ بَینَ الْإِنْسَانِ کالْخَطْمِ‏ وَ الذَّنَبِ الْمُسَدَّلِ وَ الشَّعْرِ الْمُجَلِّلِ لِلْجِسْمِ کلِّهِ وَ هَذَا لَمْ یکنْ مَانِعاً لِلْقِرْدِ أَنْ یلْحَقَ بِالْإِنْسَانِ لَوْ أُعْطِی مِثْلَ ذِهْنِ الْإِنْسَانِ وَ عَقْلِهِ وَ نُطْقِهِ وَ الْفَصْلُ الْفَاصِلُ بَینَهُ وَ بَینَ الْإِنْسَانِ فِی الْحَقِیقَةِ هُوَ النَّقْصُ فِی الْعَقْلِ‏ وَ الذِّهْنِ وَ النُّطْق‏»14
3. این «عقل» در نوزاد انسان نیست.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَوْ کانَ الْمَوْلُودُ یُولَدُ فَهِماً عَاقِلًا لَأَنْکرَ الْعَالَمَ عِنْدَ وِلَادَتِهِ وَ لَبَقِی حَیرَانَ تَائِهَ الْعَقْلِ‏ إِذَا رَأَى مَا لَمْ یَعْرِفْ»15
4. این «عقل» در زنان، ناقص و ضعیف است.
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) می‌فرمایند: «مَا رَأَیتُ مِنْ ضَعِیفَاتِ الدِّینِ وَ نَاقِصَاتِ‏ الْعُقُولِ أَسْلَبَ لِذِی لُبٍّ مِنْکُنَّ»16
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) در هنگام آماده کردن سپاهیانشان در جنگ صفین فرمودند: «وَ لَا تُهَیِجُوا امْرَأَةً بِأَذًى وَ إِنْ شَتَمْنَ أَعْرَاضَکُمْ وَ سَبَبْنَ أُمَرَاءَکُمْ وَ صُلَحَاءَکُمْ فَإِنَّهُنَّ نَاقِصَاتُ‏ الْقُوَى وَ الْأَنْفُسِ وَ الْعُقُولِ وَ قَدْ کُنَّا نُؤْمَرُ بِالْکَفِّ عَنْهُن»17
همچنین (علیه‌السلام) فرمودند: «مَعَاشِرَ النِّسَاءِ خُلِقْتُنَّ نَاقِصَاتِ‏ الْعُقُولِ فَاحْتَرِزْنَ مِنَ الْغَلَطِ فِی الشَّهَادَاتِ»18
امام حسن عسکری (علیه‌السلام) در بیانی منسوب به ایشان می‌فرمایند: «أَتَتِ امْرَأَةٌ إِلَى النَّبِیِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فَقَالَتْ مَا بَالُ الْمَرْأَتَینِ بِرَجُلٍ فِی الشَّهَادَةِ وَ الْمِیرَاثِ فَقَالَ لِأَنَّکُنَّ نَاقِصَاتُ‏ الدِّینِ وَ الْعَقْلِ»19
همچنین فرمودند: «جَاءَتِ امْرَأَةٌ إِلَى رَسُولِ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فَقَالَتْ مَا بَالُ الإمْرَأَتَینِ بِرَجُلٍ فِی الشَّهَادَةِ وَ فِی الْمِیرَاثِ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) إِنَّ ذَلِکَ قَضَاءٌ مِنْ مَلِکٍ عَدْلٍ حَکِیمٍ لَا یَجُورُ وَ لَا یَحِیفُ أَیَتُهَا الْمَرْأَةُ لِأَنَّکُنَّ نَاقِصَاتُ‏ الدِّینِ وَ الْعَقْل‏»20
5. این «عقل» در اسیری که به سرزمین جدید بُرده می‌شود، حیران و سرگردان است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «مَنْ سُبِی مِنْ بَلَدٍ وَ هُوَ عَاقِلٌ یَکُونُ کالْوَالِهِ الْحَیرَانِ فَلَا یُسْرِعُ إِلَى تَعَلُّمِ الْکلَامِ وَ قَبُولِ الْأَدَبِ کمَا یُسْرِعُ الَّذِی سُبِی صَغِیراً غَیرَ عَاقِلٍ»21
6. از نامه‌ی افراد می‌توان بر مقدار عقل آبی آنان استدلال کرد:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «یُسْتَدَلُّ بِکِتَابِ الرَّجُلِ عَلَى عَقْلِهِ وَ مَوْضِعِ بَصِیرَتِهِ وَ بِرَسُولِهِ عَلَى فَهْمِهِ وَ فِطْنَتِهِ»22
7. می‌توان با صاحب عقل آبی ـ هر چند کریم نباشد ـ برای استفاده از عقلش همراه شد:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا عَلَیک أَنْ تَصْحَبَ ذَا الْعَقْلِ‏ وَ إِنْ لَمْ تَحْمَدْ کرَمَهُ وَ لَکنِ انْتَفِعْ بِعَقْلِهِ وَ احْتَرِسْ مِنْ سَیئِ أَخْلَاقِهِ»23
8. عقل آبی، فروتر از عقل سفید است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «رَأْسُ الْعَقْلِ‏ بَعْدَ الدِّینِ التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ وَ اصْطِنَاعُ الْخَیرِ إِلَى کلِّ بَرٍّ وَ فَاجِرٍ»24
9. عقل آبی، به لحاظ این که مستعد رسیدن به عقل سفید است، نیکوترین آفریده است:
امام باقر یا امام صادق (علیهما‌السلام) فرمودند: «لَمَّا خَلَقَ اللهُ الْعَقْلَ‏ قَالَ لَهُ: أَدْبِرْ، فَأَدْبَرَ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ، فَأَقْبَلَ، فَقَالَ: فَوَ عِزَّتِی! مَا خَلَقْتُ ‏خَلْقاً هُوَ أَحْسَنُ مِنْکَ، إِیّاکَ آمِرُ وَ إِیّاکَ أَنْهَى، وَ إِیّاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیّاکَ أُثِیبُ»25
10. عقل آبی، به لحاظ این که مستعد رسیدن به عقل سفید است، محبوب‌ترین آفریده در نزد خدای تعالی است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ اللهَ خَلَقَ الْعَقْلَ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ شَیئاً أَحَبَّ إِلَی مِنْک لَک الثَّوَابُ وَ عَلَیک الْعِقَابُ‏»26
همچنین امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَمَّا خَلَقَ اللهُ الْعَقْلَ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ بِکَ آخُذُ وَ بِکَ أُعْطِی وَ عَلَیکَ أُثِیبُ»27
11. خدای تعالی، عقل آبی کسانی که دوستشان داشته باشد را به عقل سفید ارتقا می‌دهد:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «لَمَّا خَلَقَ اللهُ الْعَقْلَ اسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَی مِنْک وَ لَا أُکمِلُک إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ»28
12. عقل آبی، مایه‌ی برتری انسان بر حیوان است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ أَنَّهُ لَوْ لَا فَضِیلَةٌ فَضَّلَهُ بِهَا فِی الذِّهْنِ وَ الْعَقْلِ‏ وَ النُّطْقِ کانَ کبَعْضِ الْبَهَائِمِ»29
13. هر گاه عقل، قسیم دین معرفی شود، منظور، عقل آبی است:
راوی می‌گوید: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «خَمْسٌ مَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ لَمْ یَکُنْ فِیهِ کثِیرُ مُسْتَمْتَعٍ». قُلْتُ: وَ مَا هِی جُعِلْتُ فِدَاک؟ قَالَ: «الْعَقْلُ وَ الدِّینُ وَ الْأَدَبُ وَ الْجُودُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ»‏30
14. خدای تعالی، صاحب عقل آبی ضعیف را به شدت صاحبان عقل آبی قوی، مؤاخذه نمی‌کند:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «کانَ یرَى مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ (علیه‌السلام) رَجُلًا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَطُولُ سُجُودُهُ وَ یَطُولُ سُکوتُهُ فَلَا یَکادُ یذْهَبُ إِلَى مَوْضِعٍ إِلَّا وَ هُوَ مَعَهُ فَبَینَا هُوَ یوْماً مِنَ الْأَیامِ فِی بَعْضِ حَوَائِجِهِ إِذْ مَرَّ عَلَى أَرْضٍ مُعْشِبَةٍ تَزْهُو وَ تَهْتَزُّ. قَالَ: فَتَأَوَّهَ الرَّجُلُ. فَقَالَ لَهُ مُوسَى: عَلَى مَا ذَا تَأَوَّهْتَ؟ قَالَ: تَمَنَّیتُ أَنْ یَکونَ لِرَبِّی حِمَارٌ أَرْعَاهُ هَاهُنَا. قَالَ: فَأَکبَّ مُوسَى (علیه‌السلام) طَوِیلًا بِبَصَرِهِ عَلَى الْأَرْضِ اغْتِمَاماً بِمَا سَمِعَ مِنْهُ. قَالَ: فَانْحَطَّ عَلَیهِ الْوَحْی. فَقَالَ لَهُ: مَا الَّذِی أَکبَرْتَ مِنْ مَقَالَةِ عَبْدِی؟ أَنَا أُؤَاخِذُ عِبَادِی عَلَى قَدْرِ مَا أَعْطَیتُهُمْ مِنَ الْعَقْلِ»31
15. سختی یا آسانی حسابرسی در قیامت، رابطه‌ی مستقیم با عقل آبی دارد:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّمَا یُدَاقُّ اللهُ الْعِبَادَ فِی الْحِسَابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِی الدُّنْیا»32
16. عقل آبی، شبیه عقل سفید است:
کسی از امام صادق (علیه‌السلام) پرسید: عقل چیست؟ فرمودند: «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ» قَالَ قُلْتُ: فَالَّذِی کانَ فِی مُعَاوِیةَ؟ قَالَ: «تِلْک النَّکرَاءُ وَ تِلْک الشَّیطَنَةُ وَ هِی شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَیسَتْ بِعَقْلٍ‏»33
17. پیامبران،‌ باید به میزان عقل آبی مخاطبانشان توجه کنند:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیاءِ نُکلِّمُ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ»34
یا در حدیث دیگری فرمودند: «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکلِّمَ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ»35
18. عقل آبی اگر از مرحله‌ی زرد، عبور نکرده و تبدیل به عقل سفید نشود، «جهل» خوانده می‌شود:
راوی می‌گوید: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) وَ عِنْدَهُ عِدَّةٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَجَرَى ذِکرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ فَقَالَ (علیه‌السلام) اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ اعْرِفُوا الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا قَالَ سَمَاعَةُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاک لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) إِنَّ اللهَ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ خَلَقَهُ مِنَ الرُّوحَانِیینَ عَنْ یمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ خَلَقْتُک خَلْقاً عَظِیماً وَ أَکرَمْتُک عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ الظُّلْمَانِی فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یقْبِلْ فَقَالَ اللهُ لَهُ اسْتَکبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکرَمَ اللهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کرَّمْتَهُ وَ قَوَّیتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیتَهُ فَقَالَ نَعَمْ فَإِنْ عَصَیتَ بَعْدَ ذَلِک أَخْرَجْتُک وَ جُنْدَک مِنْ رَحْمَتِی قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکانَ مِمَّا أَعْطَى اللهُ الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ الْجُنْدَ الْخَیرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ وَ الْإِیمَانُ‏ وَ ضِدَّهُ الْکفْرَ…»36
همچنین امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «کفَى بِکَ جَهْلًا أَنْ تَرْکَبَ مَا نُهِیتَ عَنْهُ»37
19. برخی خوراکی‌ها، عقل آبی را تقویت می‌کند، که عبارتند از:
ـ سِرکه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «الْخَلُّ یشُدُّ الْعَقْلَ»38
ـ سُداب: امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «السَّدَابُ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ‏»39
ـ خُرفه: استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «عَلَیکمْ بِالْفَرْفَخِ فَهِی الْمِکیسَةُ فَإِنَّهُ إِنْ کانَ شَی‏ءٌ یزِیدُ فِی الْعَقْلِ‏ فَهِی»40
ـ کدو: امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «الدُّبَّاءُ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ»41
همچنین فرمودند: «کانَ فِیمَا أَوْصَى بِهِ رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) عَلِیاً (علیه‌السلام) أَنَّهُ قَالَ لَهُ یا عَلِی عَلَیک بِالدُّبَّاءِ فَکُلْهُ فَإِنَّهُ یَزِیدُ فِی الدِّمَاغِ وَ الْعَقْلِ»42
20. توانایی تفکر، دلیل داشتنِ عقل آبی است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ لِکُلِّ شَی‏ءٍ دَلِیلًا وَ دَلِیلُ الْعَقْلِ التَّفَکرُ وَ دَلِیلُ التَّفَکرِ الصَّمْتُ»43
21. عقل آبی، حجت درونی خدای تعالی علیه انسان است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَینِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیاءُ وَ الْأَئِمَّةُ (علیهم‌‌السلام) وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ»44
راوی به امام کاظم (علیه‌السلام) عرض کرد:… فَمَا الْحُجَّةُ عَلَى الْخَلْقِ الْیوْمَ؟ قَالَ فَقَالَ (علیه‌السلام): «الْعَقْلُ یُعْرَفُ بِهِ الصَّادِقُ عَلَى اللهِ فَیُصَدِّقُهُ وَ الْکاذِبُ عَلَى اللهِ فَیُکَذِّبُهُ»45
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «حُجَّةُ اللهِ عَلَى الْعِبَادِ النَّبِی وَ الْحُجَّةُ فِیمَا بَینَ الْعِبَادِ وَ بَینَ اللهِ الْعَقْلُ»46
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یَا هِشَامُ إِنَّ اللهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَکمَلَ لِلنَّاسِ الْحُجَجَ بِالْعُقُولِ»47
22. طاقت بر تنهایی، نشانه‌ی قوّت عقل آبی است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ الصَّبْرُ عَلَى الْوَحْدَةِ عَلَامَةُ قُوَّةِ الْعَقْلِ»48
23. آموختن با عقل آبی انجام می‌گیرد:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ نَصْبُ الْحَقِّ لِطَاعَةِ اللهِ وَ لَا نَجَاةَ إِلَّا بِالطَّاعَةِ وَ الطَّاعَةُ بِالْعِلْمِ وَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ وَ التَّعَلُّمُ بِالْعَقْلِ»49
همچنین آن حضرت می‌فرمایند: «مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ بِالْعَقْلِ»50
24. کسی که عقل آبی ندارد، احمق است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) کانَ یقُولُ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یکونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ یجِیبُ إِذَا سُئِلَ وَ ینْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْکلَامِ وَ یشِیرُ بِالرَّأْی الَّذِی یکونُ فِیهِ صَلَاحُ أَهْلِهِ فَمَنْ لَمْ یکنْ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثِ شَی‏ءٌ فَهُوَ أَحْمَقُ»51
25. خواسته‌ها را باید از صاحب عقل آبی خواست:
امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) فرمودند: «إِذَا طَلَبْتُمُ الْحَوَائِجَ فَاطْلُبُوهَا مِنْ أَهْلِهَا» قِیلَ‏ یا ابْنَ رَسُولِ اللهِ وَ مَنْ أَهْلُهَا؟ قَالَ: «الَّذِینَ قَصَّ اللهُ فِی کتَابِهِ وَ ذَکرَهُمْ فَقَالَ إِنَّما یَتَذَکرُ أُولُوا الْأَلْبابِ،‏ قَالَ هُمْ أُولُو الْعُقُولِ»52
26. عقل آبی،‌ پوشش ضخیمی برای صاحبش ایجاد می‌کند:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ غِطَاءٌ سَتِیرٌ»53
27. هر گاه عقل، با مال همراه شود، اشاره به عقل آبی دارد:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «یا عَلِی لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ‏»54
و امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا غِنَى مِثْلُ الْعَقْلِ‏ وَ لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ»55
و امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا غِنَى أَخْصَبُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا فَقْرَ أَحَطُّ مِنَ الْحُمْقِ»56
28. مهم‌ترین مرتبه‌ی تکامل عقل آبی، مربوط به دوران جنینی است:
راوی می‌گوید به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: «الرَّجُلُ آتِیهِ وَ أُکلِّمُهُ بِبَعْضِ کلَامِی فَیعْرِفُهُ کلَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکلِّمُهُ بِالْکلَامِ فَیسْتَوْفِی کلَامِی کلَّهُ ثُمَّ یرُدُّهُ عَلَی کمَا کلَّمْتُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکلِّمُهُ فَیقُولُ أَعِدْ عَلَی. فَقَالَ: «یا إِسْحَاقُ وَ مَا تَدْرِی لِمَ هَذَا؟» قُلْتُ: لَا. قَالَ: «الَّذِی تُکلِّمُهُ بِبَعْضِ کلَامِک فَیعْرِفُهُ کلَّهُ فَذَاک مَنْ عُجِنَتْ نُطْفَتُهُ بِعَقْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِی تُکلِّمُهُ فَیسْتَوْفِی کلَامَک ثُمَّ یجِیبُک عَلَى کلَامِک فَذَاک الَّذِی رُکبَ عَقْلُهُ فِیهِ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ أَمَّا الَّذِی تُکلِّمُهُ بِالْکلَامِ فَیقُولُ أَعِدْ عَلَی فَذَاک الَّذِی رُکبَ عَقْلُهُ فِیهِ بَعْدَ مَا کبِرَ فَهُوَ یقُولُ لَک أَعِدْ عَلَی»57
29. نبودن عقل آبی، مساوی با نبودن زندگی است و کسی که عقل آبی ندارد، با مردگان مقایسه می‌شود:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «فَقْدُ الْعَقْلِ فَقْدُ الْحَیاةِ وَ لَا یُقَاسُ إِلَّا بِالْأَمْوَاتِ»58
30. خودپسندی، نشانه‌ی ضعف عقل آبی است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ دَلِیلٌ عَلَى ضَعْفِ عَقْلِهِ»59
31. آغاز هر کاری ـ از کارهای دنیا ـ مبتنی بر عقل آبی است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ أَوَّلَ الْأُمُورِ وَ مَبْدَأَهَا وَ قُوَّتَهَا وَ عِمَارَتَهَا الَّتِی لَا ینْتَفَعُ بِشَی‏ءٍ إِلَّا بِهِ الْعَقْلُ الَّذِی جَعَلَهُ اللهُ زِینَةً لِخَلْقِهِ وَ نُوراً لَهُمْ»60
32. تجارت، عقل آبی را زیاد می‌کند:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «التِّجَارَةُ تَزِیدُ فِی الْعَقْلِ»61
33. ترک تجارت، عقل آبی را دچار نقصان می‌کند:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «تَرْک التِّجَارَةِ یَنْقُصُ الْعَقْلَ»‏62
34. کسی که عقل آبی ندارد، نمی‌تواند طلاق بدهد و معامله‌هایش باطل است:
راوی می‌گوید به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: «الرَّجُلُ الْأَحْمَقُ الذَّاهِبُ الْعَقْلِ‏ یجُوزُ طَلَاقُ وَلِیهِ عَلَیهِ قَالَ وَ لِمَ لَا یطَلِّقُ هُوَ قُلْتُ لَا یؤْمَنُ إِنْ طَلَّقَ هُوَ أَنْ یقُولَ غَداً لَمْ أُطَلِّقْ أَوْ لَا یحْسِنُ أَنْ یطَلِّقَ قَالَ مَا أَرَى وَلِیهُ إِلَّا بِمَنْزِلَةِ السُّلْطَانِ»63
همچنین راوی می‌گوید: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) عَنْ طَلَاقِ الْمَعْتُوهِ الذَّاهِبِ الْعَقْلِ‏ أَ یَجُوزُ طَلَاقُهُ؟ قَالَ: «لَا»64
همچنین راوی می‌گوید از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ الْمَعْتُوهَةِ الذَّاهِبَةِ الْعَقْلِ‏ أَ یَجُوزُ بَیعُهَا وَ صَدَقَتُهَا؟ قَالَ: «لَا»65
35. زیباترین زینت انسان، عقل آبی است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لَا جَمَالَ أَزْینُ مِنَ الْعَقْلِ‏»66
36. حکومت بر مردم، به کسی که عقل آبی بهتری داشته باشد می‌رسد:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لِکُلِّ شَی‏ءٍ دَوْلَةٌ حَتَّى إِنَّهُ یُدَالُ الْأَحَقُّ مِنَ الْعَقْلِ»67
37. علم،‌ راهنمای عقل آبی و عقل آبی، بازگو کننده و پردازشگر علم است:
امام سجاد (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعِلْمَ رَائِدُ الْعَقْلِ‏ وَ الْعَقْلَ‏ تَرْجُمَانُ الْعِلْمِ»68
38. دانش، پیشوای عقل آبی است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَقْلِ»69
39. حفظ تجربه‌ها از نشانه‌های عقل آبی است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ‏ حِفْظُ التَّجَارِبِ»70
40. کسی که به عقل آبی خود بسنده کند، می‌لغزد:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «مَنِ اسْتَغْنَى بِعَقْلِهِ زَلَّ»71
41. حجامت، عقل آبی را تشدید می‌کند:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْحِجَامَةُ تُصِحُّ الْبَدَنَ وَ تَشُدُّ الْعَقْلَ‏»72
42. روغن‌مالی، عقل آبی را زیاد می‌کند:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الدُّهْنُ یُلَیِّنُ الْبَشَرَةَ وَ یَزِیدُ فِی الدِّمَاغِ وَ الْعَقْلِ‏»73
43. عقل آبی، زبان را برتر می‌کند:
استاد (علیه‌السلام) فرمودند: «اللِّسَانُ مِعْیارٌ أَطَاشَهُ الْجَهْلُ وَ أَرْجَحَهُ الْعَقْلُ‏»74
44. سخن، گواه عقل آبی است:
امام سجاد (علیه‌السلام) در رساله‌ی حقوق فرمودند: «وَ أَمَّا حَقُّ اللِّسَانِ فَإِکرَامُهُ عَنِ الْخَنَاء… وَ یُعَدُّ شَاهِدَ الْعَقْلِ‏ وَ الدَّلِیلَ عَلَیهِ»75
45. کسی که بخواهد خودش را با عقل آبی بیاراید، نیکو سخن می‌گوید:
امام سجاد (علیه‌السلام) در رساله‌ی حقوق فرمودند: «تَزَیُّنُ الْعَاقِلِ بِعَقْلِهِ حُسْنُ سِیرَتِهِ فِی لِسَانِهِ»76
46. کسی که عقل آبی، زیبایی و فصاحت داشته باشد، در دنیا کامل شمرده می‌شود:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «ثَلَاثُ خِصَالٍ مَنْ رُزِقَهَا کانَ کامِلًا، الْعَقْلُ‏ وَ الْجَمَالُ وَ الْفَصَاحَةُ»77
47. برخی چیزها، عقل آبی را پریشان می‌سازد:
«ثَلَاثٌ مَنِ ابْتُلِی بِوَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ کانَ طَائِحَ الْعَقْلِ‏ نِعْمَةٌ مُوَلِّیةٌ وَ زَوْجَةٌ فَاسِدَةٌ وَ فَجِیعَةٌ بِحَبِیبٍ»78
48. صاحب عقل آبی برای دنیا و صاحب عقل سفید، برای آخرت کار می‌کند:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «النَّاسُ ثَلَاثَةٌ جَاهِلٌ یأْبَى أَنْ یتَعَلَّمَ وَ عَالِمٌ قَدْ شَفَّهُ عِلْمُهُ وَ عَاقِلٌ یعْمَلُ لِدُنْیاهُ وَ آخِرَتِهِ»79
49. خوردن و آشامیدن اندکی از چیزی که زیادش موجب تغییر عقل آبی شود، ممنوع است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «فَمَا لَا یُغَیِّرُ الْعَقْلَ‏ کثِیرُهُ فَلَا بَأْسَ بِشُرْبِهِ وَ کُلُّ شَی‏ءٍ مِنْهَا یُغَیِّرَ الْعَقْلَ‏ کَثِیرُهُ فَالْقَلِیلُ مِنْهُ حَرَامٌ»80
50. اگر نور در بدنی نباشد، دیدن و عقل آبی در آن بدن نخواهد بود:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ لَوْ لَا النُّورُ مَا أَبْصَرَ وَ لَا عَقَلَ»81
51. جایگاه عقل آبی، مغز است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «مَوْضِعُ الْعَقْلِ‏ الدِّمَاغُ»82
52. عقل آبی (خدا دادی) نمی‌تواند معیاری برای مدح و ذم صاحبش باشد:
وقتی از امیر المؤمنین (علیه‌السلام) پرسیده شد: بِمَا ذَا عَرَفْتَ رَبَّک؟ قَالَ (علیه‌السلام): «بِالتَّمْییزِ الَّذِی خَوَّلَنِی وَ الْعَقْلِ‏ الَّذِی دَلَّنِی». قَالَ: أَ فَمَجْبُولٌ أَنْتَ عَلَیهِ؟ قَالَ: «لَوْ کُنْتُ مَجْبُولًا مَا کُنْتُ مَحْمُوداً عَلَى إِحْسَانٍ وَ لَا مَذْمُوماً عَلَى إِسَاءَةٍ وَ کانَ الْمُحْسِنُ أَوْلَى بِاللَّائِمَةِ مِنَ الْمُسِی‏ءِ»83
53. حضرت داوود (علیه‌السلام) قبل از این که حضرت سلیمان (علیه‌السلام) را به جانشینی خود برگزیند، میزان عقل آبی‌اش را آزمود:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «مَا اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیمَانَ حَتَّى اخْتَبَرَ عَقْلَهُ»84
54. خدای تعالی این عقل را مایه‌ی زینت آفریدگانش قرار داده است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ أَوَّلَ الْأُمُورِ وَ مَبْدَأَهَا وَ قُوَّتَهَا وَ عِمَارَتَهَا الَّتِی لَا ینْتَفَعُ بِشَی‏ءٍ إِلَّا بِهِ الْعَقْلُ الَّذِی جَعَلَهُ اللهُ زِینَةً لِخَلْقِهِ وَ نُوراً لَهُمْ»85
55. عقل آبی، ستون وجودی انسان است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «دِعَامَةُ الْإِنْسَانِ الْعَقْلُ»86
56. قدرت حدس انسان، به اندازه‌ی قدرت عقل آبی اوست:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «ظَنُّ الرَّجُلِ عَلَى‏ قَدْرِ عَقْلِهِ»87
57. تدبیر زندگی، به اندازه‌ی عقل آبی است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیر»88
58. عقل آبی، مایه‌ی استراحت صاحبش در تنهایی است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعَاقِلُ یَسْتَرِیحُ فِی وَحْدَتِهِ إِلَى عَقْلِهِ»89
59. عقل آبی، ذخیره است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعُقُولُ ذَخَائِرُ»90
60. این «عقل» دوست هر کسی است:
استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: «صَدِیقُ کُلِّ امْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ»‏91
61. صاحب عقل آبی، نشانه‌هایی دارد که برخی از آنها چنین است:
ـ با کسی که می‌ترسد او را دروغ‌گو بخواند، سخن نمی‌گوید.92
ـ از کسی که می‌ترسد به او ندهد، تقاضا نمی‌کند.93
ـ کاری که بترسد موجب عذرخواهی شود را انجام نمی‌دهد.94
ـ به کسی که نمی‌توان به امیدش اعتماد کرد، امید نمی‌بندد.95
ـ غصه‌هایش را فرو می‌خورد. 96
ـ با دشمنانش مدارا می‌کند. 97
ـ هر گاه پرسیده شود، جواب می‌دهد.98
ـ هر گاه دیگران ناتوان از کلام شوند، سخن می‌گوید. 99
ـ نظراتی می‌دهد که صلاح خانواده‌اش در آن باشد. 100
ـ چیزی که نتواند انجام دهد را وعده نمی‌دهد.101
ـ اقدام به کاری که بترسد از روی ناتوانی از او فوت شود، نمی‌کند.102
ـ با مردم با چرب‌زبانی سخن می‌گوید.103
ـ با مردم دوستی می‌کند.104

……………………………………………

1. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 75. ترجمه: آیا [شما مردم مؤمن‏] امید دارید که [آن سخت دلان‏] به [دین‏] شما ایمان بیاورند؟! در حالى که گروهى از آنان کلام خدا را همواره مى‏شنیدند، سپس بعد از آنکه [معنا و مفهومش را] درک مى‏کردند، [به سبب دنیاطلبى و امور مادى‏] به دلخواه خود تغییرش مى‏دادند، در صورتى که مى‏دانستند [به کلام خدا و به مردم جویاى حق خیانت مى‏کنند]
2. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 76. ترجمه: و هنگامى که با مؤمنان دیدار کنند، مى‏گویند: ما ایمان آوردیم. و چون با هم خلوت مى‏کنند [از روى اعتراض و ایراد] به یکدیگر مى‏گویند: چرا حقایقى را که خدا [در تورات درباره پیامبر اسلام‏] براى شما بیان کرده به مؤمنان مى‏گویید تا [روز قیامت با این حقایق‏] در پیشگاه پروردگارتان بر ضد شما استدلال کنند؟ آیا تعقّل نمى‏کنید [که نباید زمینه استدلال بر ضد خود را در اختیار مؤمنان گذارید؟!]
3. سوره‌ی یونس، آیه‌ی 16. ترجمه: بگو: اگر خدا مى‏خواست آن را بر شما نمى‏خواندم، و او هم شما را به آن آگاه نمى‏کرد؛ همانا مدت‏ها پیش از نزول قرآن در میان شما بودم، [و ادعاى پیامبرى نداشتم، اکنون صدق پیامبرى خود را با این قرآن اثبات مى‏کنم‏] آیا نمى‏اندیشید؟
4. سوره‌ی هود، آیه‌ی 51. ترجمه: اى قوم من! از شما [در برابر ابلاغ رسالتم‏] هیچ پاداشى نمى‏خواهم، پاداشم فقط بر عهده کسى است که مرا آفریده؛ آیا نمى‏اندیشید؟
5. سوره‌ی زمر، آیه‌ی 43. ترجمه: [نه اینکه بى‏خبران، درباره قدرت خدا نمى‏اندیشند] بلکه به جاى خدا [از بتان‏] شفیعانى براى خود گرفته‏اند. بگو: آیا [از آنها شفاعت مى‏خواهید] هر چند مالک چیزى [و اختیاردار شفاعتى‏] نباشند و علم و عقلى نداشته باشند [و پرستندگان خود را نشناسند؟]
6. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 77، قوى النفس و موقعها من الإنسان؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، جلد 58، صفحه‌ی 256، باب 46: قوى النفس و مشاعرها من الحواس الظاهرة و الباطنة و سائر القوى البدنیة. ترجمه: ای مفضل، در این قوای نفس و جایگاه هر کدام در انسان، یعنی فکر، وهم، عقل و حفظ و غیر آن، تأمل کن.
7. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 36، باب ما ینقض الوضوء و ما لا ینقضه. ترجمه: راوی می‌گوید: به امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) عرض کردم چه چیزی وضو را باطل می‌کند؟ فرمودند: آنچه از دو طرف پایینت خارج می‌شود از مقعد و آلت مردی، مدفوع یا ادرار یا منی یا باد و همچنین خواب تا جایی که عقل را ببرد.
8. کافی، محدث کلینی، جلد 7، صفحه‌ی 188، باب آخر منه. ترجمه: مردی در کوفه به نزد امیر المؤمنین (علیه‌السلام) آمد و عرض کرد من زنا کرده‌ام، پاکم کن… فرمودند: تا این که از تو بپرسیم. پس کسی را به سوی قومش فرستادند. پس از حالش پرسیدند. گفتند: ای امیر مؤمنان، عقلش صحیح است…
9. کافی، محدث کلینی، جلد 7، صفحه‌ی 327، باب دیة الجراحات و الشجاج. ترجمه: راوی می‌گوید: کتاب را بر امام کاظم (علیه‌السلام) عرضه کردم، فرمودند: صحیح است. امیر المؤمنین (علیه‌السلام) در دیه‌ی زخم‌های تمام اعضاء در سر و صورت و بقیه‌ی بدن از شنوایی و بینایی و صدا و عقل و دو دست و دو پا در بریدن و شکستن و… حکم کرده‌اند.
10. کافی، محدث کلینی، جلد 7، صفحه‌ی 347، باب دیة الجنین. ترجمه: راوی می‌گوید: از امام سجاد (علیه‌السلام) از مردی پرسیدم که زن حامله‌ای را با پایش بزند که آنچه در شکم دارد، مرده بیافتد. فرمودند: اگر نطفه بیافتد، باید بیست دینار دیه بدهد… و اگر جنینی باشد که استخوان و گوشت داشته باشد و اعضایش کامل باشد و روح عقل در او دمیده شده باشد، باید دیه‌ی کامل بپردازد.
11. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: قوام مرد، عقلش است.
12. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 95،‌ أجساد الأنعام و ما أعطیت و ما منعت و سبب ذلک. ترجمه: ای مفضل بعد از این فکر کن در بدن‌های چهارپایان که چون بر بدن‌های انسان‌ها از گوشت، استخوان و عصب آفریده شدند، شنوایی و بینایی نیز به آنان داده شد… سپس از ذهن و عقل، منع شدند تا برای انسان، خوار و رام باشند.
13. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 99، انقیاد الحیوانات المسخرة للإنسان و سببه. ترجمه: آیا خر را نمی‌بینی که چگونه خوار شده است برای آسیاب کردن و بار بردن، در حالی که می‌بیند اسب در نعمت است؛ و شتر که اگر سرکش شود، جمعی از مردان نمی‌توانند حریفش شوند، چگونه رام کودکی می‌شود؛ و گاو نر بزرگ، چگونه رام صاحبش می‌شود تا جایی که گاوآهن بر گردنش می‌گذارد و زمین را شخم می‌زند و اسب نجیب، شمشیر و نیزه را برای همراهی با سوارکارش تحمل می‌کند و گلّه‌ی گوسفندان را یک نفر می‌چراند و اگر گوسفندان متفرق شوند و هر کدامشان به جانبی بروند، به آنان نخواهد رسید و همچنین است تمام گروه‌های تسخیر شده برای انسان به خاطر این است که عقل و روش ندارند که اگر عقل و روش در کارها می‌داشتند… شتر از ساربانش مانع می‌شد و گاو نر بر صاحبش منع می‌کرد و گوسفندان از چوپانشان پراکنده می‌شدند و نظیر این امور.
14. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 106، القرد و خلقته و الفرق بینه و بین الإنسان. ترجمه: [ای مفضّل] تأمّل و تفکر کن در آفرینش بوزینه و شباهت او با انسان در بسیاری از اعضای وی که مراد من، سر، صورت، دو شانه و سینه‌ی اوست. و همچنین روده‌های او شبیه به روده‌های آدمی است. و علاوه بر اینها، خداوند به او چنان هوش و زیرکی‌ای عنایت نموده است که هر اشاره‌ای را که صاحبش و تربیت‌کننده‌اش کند، می‌فهمد و بسیاری از کارهایی که انسان بجا می‌آورد را انجام می‌دهد، تا جایی که به خلقت انسان و شمائلش نزدیک است. تا عبرت برای انسان باشد و بداند که خداوند او را نیز از طینت و سنخ بهائم خلق فرموده است. چرا که با خلقت بهائم، تا این درجه خلقتش نزدیک است. و اگر فضیلتی که خداوند به انسان در ذهن و عقل و منطق داده است و آنرا موجب افضلیت وی قرار داده است نبود، انسان هم مثل بعضی از بهائم بود. علاوه بر این، در بوزینگان بعضی از زیادی‌های دیگری است که موجب فرق میان آنها و آدمیان شده است، مانند پوزه، دُم آویزان و مویی که سراپای بدنشان را پوشانیده است. ولی اینها مانع از الحاق بوزینگان به بنی‌آدم نمی‌شد، اگر به آنها ذهن انسان و عقل و نطق او داده شده بود. و در حقیقت و به درستی، آنچه موجب جدایی و فرق میان انسان و آنهاست، نقصان در عقل و ذهن و سخن گفتن آنان است.
15. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 51، حال المولود لو ولد فهما عاقلا و تعلیل ذلک. ترجمه: اگر نوزاد، فهیم و عاقل متولد می‌شد، جهان را در هنگام تولد، نمی‌شناخت و سرگردان و پریشان‌عقل می‌ماند چون می‌دید آنچه نمی‌شناخت.
16. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 322، باب غلبة النساء. ترجمه: ندیدم از کسانی که دین کم‌توان و عقل ناقصی دارند، هوش‌رباتر برای صاحبان عقل، از شما زن‌ها.
17. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 39، باب ما کان یوصی أمیر المؤمنین (علیه‌السلام) به عند القتال. ترجمه: و زنی را با آزردن، به هیجان نیاورید و اگر به آبرویتان فحش دادند و امیران و نیکانتان را ناسزا گفتند، آنان توانایی و جان و عقل ناقص دارند و امر شده‌ایم که از آنان دست بکشیم.
18. وسائل الشیعة، محدث عاملی، جلد 27، صفحه‌ی 335، باب أن المرأة إذا نسیت الشهادة فذکرتها أخرى فذکرت وجب علیها إقامتها و قبلت. ترجمه: ای زنان، شما با عقل ناقص آفریده شده‌اید، پس از اشتباه در گواهی دادن بپرهیزید.
19. التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری (علیه‌السلام)، صفحه‌ی 657. ترجمه: زنی به نزد استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) آمد و عرض کرد: چرا در گواهی دادن و میراث، دو زن در مقابل یک مرد است؟ فرمودند: چون شما دین و عقل ناقصی دارید.
20. وسائل الشیعة، محدث عاملی، جلد 27، صفحه‌ی 272، باب ثبوت الدعوى المالیة بشهادة رجل و امرأتین و بشهادة امرأتین و یمین. ترجمه: زنی به نزد استاد اعظم (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) آمد و عرض کرد: چرا در گواهی دادن و میراث، دو زن در مقابل یک مرد است؟ حضرت فرمودند: این، حکم از پادشاهی عادل و حکیم است که ستم و جفا نمی‌کند. ای زن، به خاطر این است که شما، دین و عقل ناقصی دارید.
21. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 51، حال المولود لو ولد فهما عاقلا و تعلیل ذلک. ترجمه: کسی که از شهری اسیر شود در حالی که عاقل است، مانند سرگشته‌ی سرگردان می‌باشد پس به سرعت نمی‌تواند لغت آنان را فرا بگیرد و آداب آنان را قبول کند، به سرعتی کسی که در کودکی که عاقل نیست، اسیر شده باشد.
22. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: به نامه‌ی مرد، بر عقل و جایگاه بصیرتش؛ و به فرستاده‌اش بر فهم و زیرکی‌اش، استدلال می‌شود.
23. کافی، کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 638، باب من یجب مصادقته و مصاحبته. ترجمه: اشکالی ندارد با صاحب عقل همراه شوی هر چند کرمش را نستایی ولی از عقلش بهره‌مند شو و از اخلاق بدش بپرهیز.
24. صحیفة الإمام الرضا (علیه‌السلام)، صفحه‌ی 52. ترجمه: سرِ عقل [آبی] بعد از دین [عقل سفید]، دوستی با مردم، و خوبی کردن به هر نیکوکار و بدکار است.
25. مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، طبرسی، صفحه‌ی 252، الفصل الثانی فی صفة العقل. ترجمه: چون خدای تعالی عقل را آفرید، به او گفت: پشت کن. پس پشت کرد. سپس به او گفت: رو کن. پس رو کرد. پس فرمود: به عزت قسم، هیچ آفریده‌ای را نیکوتر از تو نیافریده‌ام. فقط به تو امر می‌کنم و فقط تو را نهی می‌نمایم و فقط تو را کیفر می‌کنم و فقط تو را پاداش می‌دهم.
26. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 192، باب العقل. ترجمه: همانا خدای تعالی عقل را آفرید. پس به او گفت: رو کن، پس رو کرد. سپس به او گفت، پشت کن، پس پشت کرد. سپس به او فرمود: به عزت و جلالم قسم می‌خورم، چیزی محبوب‌تر از تو به نزد خودم نیافریدم. پاداش برای تو و کیفر بر تو است.
27. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: چون خدای تعالی عقل را آفرید، فرمود رو کن، پس رو کرد. سپس به او فرمود: پشت کن، پس پشت کرد. سپس به او فرمود: به عزت و جلالم قسم، هیچ آفریده‌ای محبوب‌تر از تو به نزد خودم نیافریدم، به واسطه‌ی تو می‌گیرم و به واسطه‌ی تو عطا می‌کنم و بر تو پاداش می‌دهم.
28. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: چون خدای تعالی عقل را آفرید، او را به حرف گرفت. پس به او فرمود: رو کن، پس رو کرد. سپس به او فرمود: پشت کن، پس پشت کرد. سپس به او فرمود: به عزت و جلالم قسم، هیچ آفریده‌ای محبوب‌تر از تو به نزد خودم نیافریدم، و تو را جز در کسی که او را دوست داشته باشم، به کمال نمی‌رسانم. [به عقل سفید تبدیل نمی‌کنم]
29. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 106، القرد و خلقته و الفرق بینه و بین الإنسان. ترجمه: و اگر برتری‌ای که انسان را به آن برتری داده است نبود در ذهن و عقل و سخن گفتن، مانند بعضی بهائم می‌بود.
30. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 191، باب العقل. ترجمه: پنج چیز است که در هر کس نباشد، استفاده‌کنندگانش زیاد نخواهند بود. گفتم: آنها چیست، فدایتان شوم؟ فرمودند: عقل، دین، ادب، جود و خوش اخلاقی.
31. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: حضرت موسی (علیه‌السلام) مردی را دید که سجده‌ها و سکوت طولانی‌ای داشت. پس همواره به هر جا می‌رفت، او را با خود می‌برد. روزی از روزها در بعضی حوائجش می‌رفت که به زمینی پر علف رسید. پس آن مرد، آهی کشید. حضرت موسی (علیه‌السلام) پرسید: بر چه آه کشیدی؟ گفت: آرزو کردم پروردگارم خری می‌داشت که اینجا می‌چراندمش! پس حضرت موسی (علیه‌السلام) مدت زیادی از غصه‌ی سخنی که شنیده بود، چشم بر زمین دوخت. پس وحی بر او نازل شد، فرمود: چه چیزی از سخن بنده‌ام را بزرگ شمردی؟ من بندگانم را بر مقدار آنچه از عقل که به آنان عطا کرده‌ام، مؤاخذه می‌کنم.
32. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: همانا دقت محاسبه‌ی خداوند برای بندگان در روز قیامت، به اندازه‌ی آنچه از عقل در دنیا به آنان داده است، می‌باشد.
33. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: عقل [سفید] آن چیزی است که خدای رحمان با آن پرستیده شود و بهشت با آن کسب گردد. گفتم: پس آن چیزی که در معاویه بود، چه بود؟ فرمودند: آن زیرکی و شیطنت بود و آن، شبیه عقل [سفید] است، ولی عقل [سفید] نیست.
34. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: همانا ما جماعت پیامبران، با مردم به اندازه‌ی عقلشان سخن می‌گوییم.
35. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 23، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: همانا ما جماعت پیامبران، امر شده‌ایم که با مردم به اندازه‌ی عقلشان سخن بگوییم.
36. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 196، باب العقل. ترجمه: راوی می‌گوید: در نزد امام صادق (علیه‌السلام) بودم و جمعی از شیعیان در نزدشان بودند، پس سخن به ذکر عقل و جهل رسید. حضرت فرمودند: عقل و سربازانش و جهل و سربازانش را بشناسید تا هدایت شوید. عرض کردم: فدایتان شوم، نمی‌شناسیم جز آنچه شما به ما بشناسانید. پس امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: همانا خدای تعالی عقل را آفرید و آن، اولین چیزی از روحانیون است که از نورش از راست عرش آفرید. پس به او فرمود: پشت کن، پس پشت کرد. پس فرمود: رو کن، پس رو کرد. پس خدای عز و جل به او فرمود: تو را آفریده‌ی بزرگی آفریدم و تو را بر تمام آفریده‌هایم کرامت دادم. پس جهل را از دریای تلخ تاریک آفرید. پس به او فرمود: پشت کن، پس پشت کرد. سپس فرمود: رو کن. ولی رو نکرد. پس خدای تعالی به او فرمود: استکبار نمودی. پس لعنتش کرد. سپس برای عقل، هفتاد و پنج سرباز قرار داد. چون جهل، کرامت خدای تعالی به عقل را دید، دشمنی‌اش را به دل گرفت. سپس عرض کرد: ای پروردگار، این، آفریده‌ای است مانند من، او را آفریدی و کرامتش دادی و تقویتش کردی و من ضد او هستم ولی قدرتی ندارم. پس به نیز سربازانی بده مانند آنچه به او دادی. پس فرمود: بله، اگر بعد از آن از من نافرمانی کنی، تو و سربازانت را از رحمت [رحمانیه‌ی] خودم اخراج خواهم کرد. جهل گفت: راضی شدم. پس او را هفتاد و پنج سرباز داد. پس آنچه خدای تعالی از سربازان که به عقل داده است، عبارتند از: «خیر» و آن وزیر عقل است، و ضدش را «شر» قرار داد و او وزیر جهل است. و ایمان و ضدش کفر است…
37. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: برای جهل، همین که آنچه از آن نهی شده‌ای را انجام دهی، کافی است.
38. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 329، باب الخل. ترجمه: سرکه، عقل را تشدید می‌کند.
39. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 515، باب السداب. ترجمه: سداب، در عقل می‌افزاید.
40. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 517، باب الفرفخ. ترجمه: بر شما باد به خرفه که زیرک‌کننده است. همانا اگر چیزی عقل را زیاد کند، همان است.
41. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 520، باب القرع. ترجمه: کدو، در عقل می‌افزاید.
42. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 371، باب القرع. ترجمه: در آنچه پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) به امیر المؤمنین (علیه‌السلام) سفارش نمودند این بود: ای علی بر تو باد به کدو، پس بخورش که آن، مغز و عقل را زیاد می‌کند.
43. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا برای هر چیزی دلیلی است و دلیل عقل، تفکر و دلیل تفکر، سکوت است.
44. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا برای خدا بر مردم، دو حجت است؛ حجت ظاهر و حجت باطن. اما ظاهر، فرستادگان و پیامبران و امامان هستند، و اما باطن، عقل‌ها»
45. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: امروز حجت بر مردم چیست؟ فرمودند: عقل که با آن راستگو بر خدای تعالی شناخته می‌شود، پس تصدیق می‌گردد و دروغ‌گو بر خدای تعالی شناخته می‌شود، پس تکذیب می‌گردد.
46. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: حجت خدا بر بندگانش، پیامبر و حجت بین بندگان و خدا، عقل است.
47. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 13، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا خدای تبارک و تعالی حجت‌ها را بر مردم کامل کرد با عقل‌ها.
48. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، صبر کردن بر تنهایی، نشانه‌ی توانایی عقل است.
49. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، نصب شدن حق برای اطاعت خداست و نجاتی نیست جز با طاعت و طاعتی نیست جز با علم و علمی نیست جز با فراگیری و فراگیری با عقل است.
50. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: شناختن علم با عقل است.
51. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، امیر مؤمنان (علیه‌السلام) همواره می‌فرمودند: از علامت‌های عاقل این است که در او سه خصلت است؛ هر گاه پرسیده شود، جواب می‌دهد و هر گاه قوم از کلام عاجز می‌شوند، سخن می‌گوید و اشاره می‌کند به نظری که صلاح اهلش در آن باشد. پس کسی که چیزی از این صفات سه‌گانه در او نباشد، احمق است.
52. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: هر گاه حاجتی دارید از اهلش بخواهید. پرسیده شد: ای پسر پیامبر خدا، اهلش چه کسی است؟ فرمودند: کسانی که خدا در کتابش داستان آنان را آورده، پس گفته: همانا صاحبان خردها، متذکر می‌شوند. فرمود: ایشان، صاحبان عقل هستند.
53. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: عقل، پوششی بسیار پوشنده است.
54. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، جلد 4، صفحه‌ی 372، باب النوادر و هو آخر أبواب الکتاب. ترجمه: ای علی، هیچ ناداری‌ای شدیدتر از نادانی و هیچ مالی یاری‌گرتر از عقل نیست.
55. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 201، و روی عنه (علیه‌السلام) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: هیچ بی‌نیازی‌ای مانند عقل و هیچ ناداری‌ای شدیدتر از جهل نیست.
56. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 29، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: هیچ بی‌نیازی‌ای فراخ‌تر از عقل و هیچ فقری فروافتاده‌تر از حماقت نیست.
57. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 26، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: به نزد مردی می‌روم و با او قسمتی از سخنم را می‌گویم، ولی او تمام سخنم را می‌فهمد و کسی هست که با او سخن می‌گویم و تمام سخنم را می‌گیرد، سپس همانطور که گفته‌ام بر من برمی‌گرداند. و کسی هست که وقتی با او صحبت می‌کنم، می‌گوید: دو باره بگو. فرمودند: ای اسحاق، آیا می‌دانی چرا چنین است؟ گفتم: نه. فرمودند: کسی که بعض کلام را به او می‌گویی و او تمام کلام را می‌گیرد، کسی است که نطفه‌اش با عقلش آمیخته شده است و اما کسی که کلامت را می‌گیرد، سپس بر طبق کلام خودت جوابت را می‌دهد، کسی است که عقلش در شکم مادر بر او سوار شده است و اما کسی که با او سخن می‌گویی، می‌گوید دو باره بگو، کسی است که عقلش بعد از بزرگی بر او سوار شده است، او به تو می‌گوید: دو باره بگو.
58. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: نبودن عقل، نبودن زندگی است و [کسی که عقل ندارد] جز با مردگان قیاس نمی‌شود.
59. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: خودپسندی مرد، دلیل بر ضعف عقلش است.
60. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: همانا اول کارها و آغاز و توانایی و آبادی آنها که جز به آن به چیزی نمی‌توان فایده برد، عقلی است که خدا، زینت برای آفریدگانش و نوری برای آنان قرار داده است.
61. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 148، باب فضل التجارة و المواظبة علیها. ترجمه: تجارت، عقل را زیاد می‌کند.
62. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 148، باب فضل التجارة و المواظبة علیها. ترجمه: ترک کردن تجارت، عقل را ناقص می‌کند.
63. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 125، باب طلاق المعتوه و المجنون و طلاق ولیه عنه. ترجمه: مرد احمقی که عقلش رفته است، جایز است ولی‌اش برایش طلاق بدهد؟ فرمودند: چرا خودش طلاق ندهد؟ عرض کردم: اطمینانی نیست که اگر طلاق بدهد، فردا بگوید طلاق ندادم یا نتواند به نیکویی طلاق بدهد. فرمودند: ولی‌اش به منزله‌ی حاکم است.
64. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 125، باب طلاق المعتوه و المجنون و طلاق ولیه عنه. ترجمه: از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم از طلاق سرگشته و بی‌عقل آیا جایز است؟ فرمودند: نه.
65. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 191، باب عتق السکران و المجنون و المکره. ترجمه: پرسیدم از زنی سرگشته و بی‌عقل، آیا فروختن و صدقه دادنش جایز است؟ فرمودند: نه.
66. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 19، خطبة لأمیر المؤمنین (علیه‌السلام) و هی خطبة الوسیلة. ترجمه: هیچ زیبایی‌ای زینتی‌تر از عقل نیست.
67. ‏جعفریات (الأشعثیات)، محمد بن اشعث، صفحه‌ی 242، باب البر و سخاء النفس و طیب الکلام. ترجمه: هر چیزی دولتی دارد تا این که سزاوارتر از نظر عقل، به دولت برسد.
68. کفایة الأثر فی النص على الأئمة الإثنی عشر، خزاز رازی، صفحه‌ی 240، باب ما جاء عن علی بن الحسین (علیه‌السلام). ترجمه: علم، راهنمای عقل و عقل، ترجمان علم است.
69. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) العلم و العقل و الجهل. ترجمه: علم، پیشوای عقل است.
70. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 80، کتابه إلى ابنه الحسن (علیه‌السلام). ترجمه: عقل، حفظ تجربه‌هاست.
71. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 19، خطبة لأمیر المؤمنین (علیه‌السلام) و هی خطبة الوسیلة. ترجمه: هر کس به عقلش بی‌نیاز شود، بلغزد.
72. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 100، آدابه (علیه‌السلام) لأصحابه و هی أربعمائة باب للدین و الدنیا. حجامت، بدن را سالم و عقل را تشدید می‌کنند.
73. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 100، آدابه (علیه‌السلام) لأصحابه و هی أربعمائة باب للدین و الدنیا. روغن، پوست را نرم و مغز و عقل را زیاد می‌کند.
74. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 207، و روی عنه (علیه‌السلام) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: زبان، معیاری است که جهل، آن را سبک می‌کند و عقل، آن را برتر می‌سازد.
75. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 257، رسالته (علیه‌السلام) المعروفة برسالة الحقوق. ترجمه: و اما حق زبان، پس اکرامش از دشنام… و شاهد عقل و دلیل بر آن شمرده می‌شود.
76. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 257، رسالته (علیه‌السلام) المعروفة برسالة الحقوق. ترجمه: آرایش عاقل به عقلش، نیکو روشی در زبانش است.
77. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 320، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدرر. ترجمه: سه چیز است که هر کس روزی‌اش شده باشد، کامل شمرده می‌شود؛ عقل و زیبایی و فصاحت.
78. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 322، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدرر. ترجمه: سه چیز است که هر کس به یکی گرفتار شود، عقلش سرگشته می‌شود؛ نعمتی پشت کرده، زن فاسد و حادثه‌ی ناگوار در مورد دوست.
79. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 322، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدرر. ترجمه: مردم سه دسته‌اند؛ جاهلی که از آموختن سر باز می‌زند و عالمی که علمش او را فضل و فزونی داده است و عاقلی که برای دنیا و آخرتش کار می‌کند.
80. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 338، ما یجوز من الأشربة. ترجمه: آنچه زیادش عقل را تغییر نمی‌دهد، نوشیدنش اشکال ندارد و هر چیزی که زیادش عقل را تغییر می‌دهد، کمش هم حرام است.
81. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 355، کلامه (علیه‌السلام) فی خلق الإنسان و ترکیبه. ترجمه: و اگر نور نبود، نمی‌دید و عقل نمی‌داشت.
82. تحف العقول، ابن شعبه حرّانی، صفحه‌ی 448، و روی عنه (علیه‌السلام) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: جایگاه عقل، دماغ است.
83. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 468، رسالته (علیه‌السلام) فی الرد على أهل الجبر و التفویض و إثبات العدل و المنزلة بین المنزلتین. ترجمه: پروردگارت را به چه چیزی شناختی؟ فرمودند: با قدرت تمیزی که عطایم کرد و عقلی که مرا دلالت کرده است. گفت: آیا [فقط] شما بر آن سرشته شده‌ای؟ فرمودند: اگر سرشته شده بودم، بر کارهای نیکی که انجام می‌دهم، ستایش‌شده نبودم و بر کارهای بدی که انجام می‌دهم، سرزنش‌شده نبودم و [اگر چنین بود] نیکوکار سزاوارتر از بدکار به ملامت بود.
84. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: به جانشینی خود بر نگزید داوود، سلیمان را تا این که عقلش را آزمود.
85. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: همانا اول کارها و آغاز و توانایی و آبادی آنها که جز به آن به چیزی نمی‌توان فایده برد، عقلی است که خدا، زینت برای آفریدگانش و نوری برای آنان قرار داده است.
86. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ستون اصلی انسان، عقل است.
87. عیون الحکم و المواعظ، لیثی واسطی، صفحه‌ی 323، الباب السابع عشر مما ورد من حکم أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (علیه‌السلام)؛ غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، صفحه‌ی 439. ترجمه: گمان مرد بر مقدار عقل اوست.
88. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 17، وصایا النبی (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم). ترجمه: هیچ عقل‌ورزی‌ای مانند تدبیر نیست.
89. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 32، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: عاقل در تنهایی‌اش، با عقلش استراحت می‌کند.
90. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 32، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: عقل‌ها، پس‌انداز و اندوخته[ی صاحبانشان] هستند.
91. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 194، باب العقل. ترجمه: دوست هر مردی عقل او و دشمنش، نادانی اوست.
92. قال (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یحَدِّثُ مَنْ یخَافُ تَکذِیبَهُ‏». ترجمه: عاقل با کسی که بترسد دروغگویش بخواند، سخن نمی‌گوید. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
93. قال (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یسْأَلُ مَنْ یخَافُ مَنْعَهُ‏». ترجمه: عاقل از کسی که می‌ترسد به او ندهد، تقاضا نمی‌کند. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
94. قال (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یتَقَدَّمُ عَلَى مَا یَخَافُ الْعُذْرَ مِنْهُ‏». ترجمه: عاقل کاری که بترسد موجب عذرخواهی شود را انجام نمی‌دهد. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
95. قال (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یرْجُو مَنْ لَا یُوثَقُ بِرَجَائِهِ‏». ترجمه: عاقل به کسی که نمی‌توان به امیدش اعتماد کرد، امید نمی‌بندد. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
96. سُئِلَ الْحُسَینُ بْنُ عَلِی (علیه‌السلام) عَنِ الْعَقْلِ قَالَ: «التَّجَرُّعُ لِلْغُصَّةِ وَ مُدَاهَنَةُ الْأَعْدَاءِ». ترجمه: از امام حسین (علیه‌السلام) از عقل پرسیده شد، فرمودند: نوشیدن غصه و مدارا با دشمنان. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
97. سُئِلَ الْحُسَینُ بْنُ عَلِی (علیه‌السلام) عَنِ الْعَقْلِ قَالَ: «التَّجَرُّعُ لِلْغُصَّةِ وَ مُدَاهَنَةُ الْأَعْدَاءِ». ترجمه: از امام حسین (علیه‌السلام) از عقل پرسیده شد، فرمودند: نوشیدن غصه و مدارا با دشمنان. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
98. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) کانَ یقُولُ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یکونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ یجِیبُ إِذَا سُئِلَ…». ترجمه: ای هشام، امیر مؤمنان (علیه‌السلام) همواره می‌فرمودند: از علامت‌های عاقل این است که در آن سه خصلت است؛ هر گاه از او پرسیده شود، جواب می‌دهد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل)
99. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) کانَ یقُولُ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یکونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ؛… یَنْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْکلَامِ». ترجمه: ای هشام، امیر مؤمنان (علیه‌السلام) همواره می‌فرمودند: از علامت‌های عاقل این است که در آن سه خصلت است؛ هر گاه قوم از سخن گفتن عاجز شوند، سخن می‌گوید. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل)
100. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) کانَ یقُولُ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یکونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ؛… یُشِیرُ بِالرَّأْی الَّذِی یکونُ فِیهِ صَلَاحُ أَهْلِهِ فَمَنْ لَمْ یکنْ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثِ شَی‏ءٌ فَهُوَ أَحْمَقُ». ترجمه: ای هشام، امیر مؤمنان (علیه‌السلام) همواره می‌فرمودند: از علامت‌های عاقل این است که در آن سه خصلت است؛ اشاره می‌کند به نظری که صلاح اهلش در آن باشد. پس کسی که چیزی از این صفات سه‌گانه در او نباشد، احمق است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل)
101. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ لَا یعِدُ مَا لَا یقْدِرُ عَلَیهِ». ترجمه: ای هشام، عاقل آنچه نمی‌تواند انجام دهد را وعده نمی‌دهد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل)
102. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ لَا یَقْدِمُ عَلَى مَا یَخَافُ فَوْتَهُ بِالْعَجْزِ عَنْهُ‏». ترجمه: ای هشام، همانا عاقل اقدام به کاری که بترسد از روی ناتوانی از او فوت شود، نمی‌کند. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل)
103. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) قَالَ: «مُجَامَلَةُ النَّاسِ ثُلُثُ الْعَقْلِ»‏. ترجمه: چرب‌زبانی، یک سوم عقل است. (کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 643، باب التحبّب إلى الناس و التودّد إلیهم)
104. قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم):‏ «التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْلِ». ترجمه: دوستی با مردم، نصف عقل است. (کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 643، باب التحبّب إلى الناس و التودّد إلیهم)

عقل در منهاج فردوسیان، به سه معنی به کار رفته است، که آن را به اختصار، «عقل آبی»، «عقل زرد» و «عقل سفید» می‌نامیم. عقل در حقیقت، یک چیز است که در سه موقعیت، به این سه اسم خوانده می‌شود. مانند نفس که یک چیز است ولی به مناسبت‌های مختلف، به نام‌های مختلف خوانده می‌شود. نفس در مراتب ابتدایی خود که سرشار از خودخواهی و غرور است و جویای خواسته‌های خویش می‌باشد، «نفس اماره»1 خوانده می‌شود. سپس آن گاه که به سوی کمال به حرکت در می‌آید، با عنوان «نفس لوّامه»2 خوانده می‌شود. در این حالت، نفس از تکبر ابتدایی خود خارج شده ولی جویای خواسته‌های خویش است و هر گاه معصیتی از انسان سر ‌زند، کسی که در مرحله‌ی «نفس لوّامه» است، خود را سرزنش می‌کند و برایش حالت ندامت را به ارمغان می‌آورد. سپس بر اثر مراقبه و محاسبه، نفس به جایی می‌رسد که دارای ملکات حمیده می‌شود. در این مرحله، از تکبر ابتدایی آن خبری نیست و نسبت به معصیت حق تعالی، عصمت اجمالی پیدا می‌کند. این نفس را «نفس مطمئنّه»3 می‌نامند.
ضرورت تبیین جایگاه عقل:
فلسفه‌دان‌ها و فلسفه‌خوان‌ها، خود را «ارباب عقل» و اصحاب منهاج فردوسیان را «ارباب نقل» می‌خوانند و روش خود را «معقول» و روش منهاج فردوسیان را «منقول» می‌شمارند. پس بسیار لازم بود تا معنا، مراتب و جایگاه «عقل» در منهاج فردوسیان مشخص گردد. تا سیه روی شود هر که در او غش باشد!
بدین منظور، به توضیح مفصل هر یک از مراحل سه‌گانه‌ی عقل می‌پردازیم و سپس بحث را با چند تذکر، تکمیل می‌نماییم. پس معانی «عقل» به این ترتیب و تعریف است:

………………………………………….

1. قرآن کریم، از زبان حضرت یوسف (علیه‌السلام) می‌فرماید: «وَ مَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّیَ إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ». ترجمه: و من نفس خود را تبرئه نمى‏کنم چرا که نفس، قطعاً به بدى امر مى‏کند، مگر کسى را که خدا رحم کند، زیرا پروردگار من آمرزنده‌ی مهربان است. (سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 53)
2. قرآن کریم به این نفس، قسم یاد می‌کند و می‌فرماید: «وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ». ترجمه: و سوگند به وجدان بیدار و ملامتگر که رستاخیز حق است. (سوره‌ی قیامت، آیه‌ی 2)
3. قرآن کریم می‌فرماید: «یَا أَیَتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَةً * فَادْخُلِی فِی عِبَادِی * وَ ادْخُلِی جَنَّتِی». ترجمه: اى نفس مطمئنه، خشنود و خداپسند به سوى پروردگارت بازگرد، و در میان بندگان من درآى، و در بهشت من داخل شو. (سوره‌ی فجر، آیات 27 تا 30)

در لغت به معنی آشکارا کردن و برداشتن پوشش از چیزی است ولی در اصطلاح اهل معنا، به آشکار شدن مجهولاتی از طریق ارتباط با عوالم ملکوت، بر قلب جوینده‌ی تکامل است. منظور از این مصطلح در منهاج فردوسیان، اولاً: مکاشفات رحمانی اصحاب منهاج فردوسیان است. ملاک در رحمانی بودن مکاشفات، همسو بودنِ آن با «محکم» و «سند»‌ است.
 نمونه‌ی 1 (کشف): «عَنْ سَلْمَانَ ـ رَحِمَهُ اللهُ ـ أَنَّهُ مَرَّ عَلَى المَقَابِرِ فَقَالَ: «السَّلَامُ عَلَیکمْ یا أَهْلَ القُبُورِ مِنَ المُؤْمِنِینَ وَ المُسْلِمِینَ یا أَهْلَ الدِّیارِ هَلْ عَلِمْتُمْ أَنَّ الیوْمَ جُمُعَةٌ؟» فَلَمَّا انْصَرَفَ إِلَى مَنْزِلِهِ نَامَ وَ مَلَکتْهُ عَینُهُ أَتَاهُ آتٍ فَقَالَ: «وَ عَلَیکَ السَّلَامُ یا أَبَا عَبْدِ اللهِ، تَکلَّمْتَ فَسَمِعْنَا وَ سَلَّمْتَ فَرَدَدْنَا. فَقُلْتَ: هَلْ‏ تَعْلَمُونَ‏ أَنَ‏ الیَوْمَ‏ جُمُعَةٌ؟ فَقَدْ عَلِمْنَا مَا یَقُولُ‏ الطُّیورُ فِی یَوْمِ الجُمُعَةِ. قَالَ وَ مَا یَقُولُ الطَّیرُ فِی یَوْمِ الجُمُعَةِ؟ قَالَ یقُولُ: «قُدُّوسٌ قُدُّوسٌ رَبُّنَا الرَّحْمَنُ المَلِک، مَا یَعْرِفُ عَظَمَةَ رَبِّنَا مَنْ یَحْلِفُ بِاسْمِهِ کاذِباً»1
مؤید: «عَنْ أَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) قَالَ: إِنَ‏ اللهَ‏ عَزَّ وَ جَلَ‏ خَلَقَ‏ دِیکاً أَبْیضَ‏ عُنُقـُهُ‏ تَحْتَ‏ العَرْشِ‏ وَ رِجْلَاهُ فِی تُخُومِ السَّابِعَةِ لَهُ جَنَاحٌ بِالمَشْرِقِ وَ جَنَاحٌ بِالمَغْرِبِ. لَا تَصِیحُ الدِّیکةُ حَتَّى یصِیحَ فَإِذَا صَاحَ خَفَقَ بِجَنَاحَیهِ ثُمَّ قَالَ سُبْحَانَ اللهِ سُبْحَانَ اللهِ سُبْحَانَ اللهِ العَظِیمِ الَّذِی لَیسَ یُحْلَفُ بِاسْمِهِ کاذِباً»2
و ثانیاً: رؤیاهای صادقه‌ای است که اصحاب منهاج فردوسیان دیده‌اند. ملاک در صادقه بودنِ رؤیا، همسو بودنِ آن با «محکم» و «سند» می‌باشد.
 نمونه‌ی 1 (رؤیا): «عَنْ أَبِی بَکرٍ الْحَضْرَمِی قَالَ مَرِضَ رَجُلٌ مِنْ أَهْلِ بَیتِی فَأَتَیتُهُ عَائِداً فَقُلْتُ لَهُ: یا ابْنَ أَخِی إِنَّ لَک عِنْدِی نَصِیحَةً أَ تَقْبَلُهَا؟ فَقَالَ: نَعَمْ. فَقُلْتُ: قُلْ أَشْهَدُ أَنْ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ وَحْدَهُ لَا شَرِیک لَهُ. فَشَهِدَ بِذَلِک. فَقُلْتُ: إِنَّ هَذَا لَا تَنْتَفِعُ بِهِ إِلَّا أَنْ یکونَ مِنْک عَلَى یقِینٍ فَذَکرَ أَنَّهُ مِنْهُ عَلَى یقِینٍ. فَقُلْتُ: قُلْ أَشْهَدُ أَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسُولُهُ فَشَهِدَ بِذَلِک. فَقُلْتُ: إِنَّ هَذَا لَا تَنْتَفِعُ بِهِ حَتَّى یکونَ مِنْک عَلَى یقِینٍ. فَذَکرَ أَنَّهُ مِنْهُ عَلَى یقِینٍ. فَقُلْتُ: قُلْ أَشْهَدُ أَنَّ عَلِیاً وَصِیهُ وَ هُوَ الْخَلِیفَةُ مِنْ بَعْدِهِ وَ الْإِمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةِ مِنْ بَعْدِهِ. فَشَهِدَ بِذَلِک. فَقُلْتُ لَهُ إِنَّک لَنْ تَنْتَفِعَ بِذَلِک حَتَّى یکونَ مِنْک عَلَى یقِینٍ. فَذَکرَ أَنَّهُ مِنْهُ عَلَى یقِینٍ. ثُمَّ سَمَّیتُ الْأَئِمَّةَ رَجُلًا رَجُلًا فَأَقَرَّ بِذَلِک وَ ذَکرَ أَنَّهُ عَلَى یقِینٍ. فَلَمْ یلْبَثِ الرَّجُلُ أَنْ تُوُفِّی فَجَزِعَ أَهْلُهُ عَلَیهِ جَزَعاً شَدِیداً. قَالَ: فَغِبْتُ عَنْهُمْ ثُمَّ أَتَیتُهُمْ بَعْدَ ذَلِک فَرَأَیتُ عَرَاءً حَسَناً. فَقُلْتُ: کیفَ تَجِدُونَکمْ کیفَ عَزَاؤُک أَیتُهَا الْمَرْأَةُ. فَقَالَتْ: وَ اللهِ لَقَدْ أُصِبْنَا بِمُصِیبَةٍ عَظِیمَةٍ بِوَفَاةِ فُلَانٍ رَحِمَهُ اللهُ‏ وَ کانَ مِمَّا سَخَا بِنَفْسِی لِرُؤْیا رَأَیتُهَا اللَّیلَةَ. فَقُلْتُ: وَ مَا تِلْک الرُّؤْیا؟ قَالَتْ: رَأَیتُ فُلَاناً تَعْنِی الْمَیتَ حَیاً سَلِیماً فَقُلْتُ: فُلَانٌ! قَالَ: نَعَمْ. فَقُلْتُ لَهُ: أَ مَا کنْتَ مِتَّ؟! فَقَالَ: بَلَى وَ لَکنْ نَجَوْتُ بِکلِمَاتٍ لَقَّنِّیهَا أَبُو بَکرٍ وَ لَوْ لَا ذَلِک لَکِدْتُ أَهْلِکُ»3
مؤید 1: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) قَالَ: کانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) إِذَا حَضَرَ أَحَداً مِنْ أَهْلِ بَیتِهِ الْمَوْتُ قَالَ لَهُ قُلْ: لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ الْعَلِی الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا بَینَهُمَا وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» فَإِذَا قَالَهَا الْمَرِیضُ قَالَ: «اذْهَبْ فَلَیسَ عَلَیک بَأْسٌ»4
مؤید 2: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام): أَنَّ رَسُولَ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) دَخَلَ عَلَى رَجُلٍ مِنْ بَنِی هَاشِمٍ وَ هُوَ یقْضِی فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): قُلْ «لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ الْعَلِی الْعَظِیمُ لَا إِلَهَ إِلَّا اللهُ الْحَلِیمُ الْکرِیمُ سُبْحَانَ اللهِ رَبِّ السَّمَاوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الْأَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا بَینَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیمِ وَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِینَ» فَقَالَهَا. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم): «الْحَمْدُ للهِ الَّذِی اسْتَنْقَذَهُ مِنَ النَّارِ»5
 نمونه‌ی 2 (رؤیا): «عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ أَبِی الْبِلَادِ قَالَ أَخَذَنِی الْعَبَّاسُ بْنُ مُوسَى فَأَمَرَ فَوُجِئَ فَمِی فَتَزَعْزَعَتْ أَسْنَانِی فَلَا أَقْدِرُ أَنْ أَمْضَغَ الطَّعَامَ. فَرَأَیتُ أَبِی فِی الْمَنَامِ وَ مَعَهُ شَیخٌ لَا أَعْرِفُهُ، فَقَالَ أَبِی ـ رَحِمَهُ اللهُ ـ: سَلِّمْ عَلَیهِ. فَقُلْتُ: یا أَبَهْ مَنْ هُوَ؟ فَقَالَ: هَذَا أَبُو شَیبَةَ الْخُرَاسَانِی. قَالَ: فَسَلَّمْتُ عَلَیهِ. فَقَالَ: مَا لِی أَرَاک هَکذَا؟ قَالَ: قُلْتُ إِنَّ الْفَاسِقَ الْعَبَّاسَ بْنَ مُوسَى أَمَرَنِی فَوُجِئَ فَمِی فَتَزَعْزَعَتْ أَسْنَانِی. فَقَالَ لِی: شُدَّهَا بِالسُّعْدِ. فَأَصْبَحْتُ فَتَمَضْمَضْتُ بِالسُّعْدِ فَسَکنَتْ أَسْنَانِی»6
مؤید 1: «عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْأَوَّلِ (علیه‌السلام) قَالَ مَنِ اسْتَنْجَى بِالسُّعْدِ بَعْدَ الْغَائِطِ وَ غَسَلَ بِهِ فَمَهُ بَعْدَ الطَّعَامِ لَمْ تُصِبْهُ عِلَّةٌ فِی فَمِهِ وَ لَمْ یُخَفْ شَیئاً مِنْ أَرْیاحِ الْبَوَاسِیرِ»7
 نمونه‌ی 3 (مکاشفه): عَنِ الْحُسَینِ بْنِ أَبِی حَمْزَةَ قَالَ: خَرَجْتُ فِی آخِرِ زَمَنِ بَنِی أُمَیةَ وَ أَنَا أُرِیدُ قَبْرَ الْحُسَینِ (علیه‌السلام) فَانْتَهَیتُ إِلَى الْغَاضِرِیةِ، حَتَّى‏ إِذَا نَامَ‏ النَّاسُ‏ اغْتَسَلْتُ.‏ ثُمَّ أَقْبَلْتُ أُرِیدُ الْقَبْرَ حَتَّى إِذَا کنْتُ عَلَى بَابِ الحیر [الْحَائِرِ] خَرَجَ إِلَی رَجُلٌ جَمِیلُ الْوَجْهِ طَیبُ الرِّیحِ شَدِیدُ بَیاضِ الثِّیابِ، فَقَالَ: انْصَرِفْ فَإِنَّک لَا تَصِلُ. فَانْصَرَفْتُ إِلَى شَاطِئِ الْفُرَاتِ فَآنَسْتُ بِهِ حَتَّى إِذَا کانَ نِصْفُ اللَّیلِ اغْتَسَلْتُ ثُمَّ أَقْبَلْتُ أُرِیدُ الْقَبْرَ، فَلَمَّا انْتَهَیتُ إِلَى بَابِ الْحَائِرِ خَرَجَ إِلَی الرَّجُلُ بِعَینِهِ. فَقَالَ: یا هَذَا انْصَرِفْ فَإِنَّک لَا تَصِلُ. فَانْصَرَفْتُ فَلَمَّا کانَ آخِرُ اللَّیلِ اغْتَسَلْتُ ثُمَّ أَقْبَلْتُ أُرِیدُ الْقَبْرَ فَلَمَّا انْتَهَیتُ إِلَى بَابِ الْحَائِرِ خَرَجَ إِلَی ذَلِک الرَّجُلُ. فَقَالَ: یا هَذَا إِنَّک لَا تَصِلُ. فَقُلْتُ: فَلِمَ لَا أَصِلُ إِلَى ابْنِ رَسُولِ اللهِ (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) وَ سَیدِ شَبَابِ أَهْلِ الْجَنَّةِ وَ قَدْ جِئْتُ أَمْشِی مِنَ الْکوفَةِ وَ هِی لَیلَةُ الْجُمُعَةِ وَ أَخَافُ أَنْ أُصْبِحَ هَاهُنَا وَ تَقْتُلَنِی مُصْلِحَةُ بَنِی أُمَیةَ. فَقَالَ: انْصَرِفْ فَإِنَّک لَا تَصِلُ. فَقُلْتُ: وَ لِمَ لَا أَصِلُ؟ فَقَالَ: إِنَّ مُوسَى بْنَ عِمْرَانَ اسْتَأْذَنَ رَبَّهُ فِی زِیارَةِ قَبْرِ الْحُسَینِ (علیه‌السلام) فَأَذِنَ لَهُ فَأَتَاهُ وَ هُوَ فِی سَبْعِینَ أَلْفٍ. فَانْصَرِفْ فَإِذَا عَرَجُوا إِلَى السَّمَاءِ فَتَعَالَ. فَانْصَرَفْتُ وَ جِئْتُ إِلَى شَاطِئِ الْفُرَاتِ حَتَّى إِذَا طَلَعَ الْفَجْرُ اغْتَسَلْتُ وَ جِئْتُ فَدَخَلْتُ فَلَمْ أَرَ عِنْدَهُ أَحَداً فَصَلَّیتُ عِنْدَهُ الْفَجْرَ وَ خَرَجْتُ إِلَى الْکوفَةِ»8
مؤید 1: عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) قَالَ: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ یصَافِحَهُ مِائَةُ أَلْفِ نَبِی وَ عِشْرُونَ أَلْفَ نَبِی فَلْیزُرْ قَبْرَ الْحُسَینِ بْنِ عَلِی (علیه‌السلام) فِی النِّصْفِ مِنْ شَعْبَانَ، فَإِنَّ أَرْوَاحَ النَّبِیینَ (علیهم‌السلام) تَسْتَأْذِنُ‏ اللهَ‏ فِی‏ زِیارَتِهِ‏ فَیؤْذَنُ‏ لَهُمْ‏»9

…………………………………………..

1. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، صفحه‌ی 228. ترجمه: جناب سلمان (ره) بر قبرستان گذر کرد و گفت: سلام بر شما ای مؤمنین و مسلمین قبرستان، ای اهل خانه‌ها[ی قبر] آیا می‌دانید که امروز، روز جمعه است؟ سپس به منزلش آمد و خوابید. در عالم رؤیا کسی آمد و گفت: سلام بر تو ای بنده‌ی خدا. سخن گفتی و شنیدیم و سلام کردی و جواب دادیم. پس پرسیدی که آیا می‌دانید امروز جمعه است؟ ما می‌دانیم که پرندگان در روز جمعه چه می‌گویند. جناب سلمان پرسید: چه می‌گویند؟ گفت: می‌گویند: مقدس است مقدس است پروردگار ما که مهربان و پادشاه است. عظمت پروردگار ما را نمی‌شناسد کسی که به نامش قسم دروغ می‌خورد.
2. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، شیخ صدوق، صفحه‌ی 226. ترجمه: امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: خدای عز و جل [موجود با عظمتی به شکل] خروس سفیدی آفریده است که گردنش زیر عرش و پاهایش در زمین هفتم است. بالی در مشرق و بالی در مغرب دارد. خروس‌های دنیا آواز نمی‌خوانند تا زمانی که او آواز بخواند. چون بخواند، بال‌هایش را بر هم زند و بگوید: منزه است خدا، منزه است خدا، منزه است خدای بزرگ که به نامش قسم دروغ نباید خورده شود.
3. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 123. ترجمه: ابوبکر حضرمی می‌گوید: مردی از خانواده‌ام مریض شد. پس به عیادتش رفتم و به او گفتم: ای برادر زاده، تو در نزد من خیرخواهی‌ای داری. آیا قبول می‌کنی؟ گفت: بله. گفتم: بگو شهادت می‌دهم که خدایی جز خدای یگانه نیست. شهادت داد. گفتم: این فایده ندارد مگر این که از روی یقین باشد. گفت: از روی یقین است. گفتم: بگو شهادت می‌دهم که محمد (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) بنده و فرستاده‌ی اوست. شهادت داد. گفتم: این فایده ندارد مگر این که از روی یقین باشد. گفت: از روی یقین است. گفتم: بگو شهادت می‌دهم که علی (علیه‌السلام) وصی و جانشین بعد از او و امامی است که اطاعتش بعد از پیامبر واجب است. شهادت داد. گفتم: این فایده ندارد مگر این که از روی یقین باشد. گفت: از روی یقین است. سپس تک تک ائمه را نام بردم و از او اقرار گرفتم و او می‌گفت از روی یقین است. پس طولی نکشید که آن مرد، جان داد. پس خانواده‌اش بر او ناله و گریه‌ی شدید کردند. پس مدتی به نزدشان نرفتم و بعد که رفتم، دیدم حالشان خوب است [و اثری از غم و غصه بر آنان نیست]. گفتم: چگونه هستید؟ [به زنش گفتم:] چگونه است عزاداری‌ات ای زن؟! زنش گفت: به خدا با رفتن فلانی، به مصیبت بزرگی دچار شدیم ولی آنچه جانم را بخشنده کرد [و غصه را از من برداشت]، خوابی بود که دیشب دیدم. گفتم: چه خوابی دیدی؟ گفت: فلانی ـ یعنی همان مرده ـ را دیدم که زنده و سالم است. گفتم: فلانی! گفت: بله. گفتم: مگر تو نمرده بودی؟! گفت: بله ولی به خاطر کلماتی که ابوبکر [حضرمی] به من تلقین کرد، نجات یافتم و اگر آن نبود، نزدیک بود هلاک شوم.
4. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 124. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: امیر المؤمنین (علیه‌السلام) چنین بودند که هر گاه کسی از خانواده‌شان به حال احتضار می‌افتاد، به او می‌فرمودند بگو: «خدایی جز خدای یگانه نیست. بلندمرتبه و بزرگ است. منزّه است پروردگار آسمان‌های هفتگانه و پروردگار زمین‌های هفتگانه و آنچه بین آندو است و پروردگار عرش بزرگ و ستایش برای پروردگار جهانیان است». چون این کلمات را می‌گفت، می‌فرمودند: برو که اشکالی بر تو نیست.
5. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 124. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) بر مردی از بنی هاشم وارد شدند که در حال جان دادن بود. پس پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) به او فرمودند: بگو «خدایی جز خدای یگانه نیست. بردبار و با کرامت است. منزّه است پروردگار آسمان‌های هفتگانه و پروردگار زمین‌های هفتگانه و آنچه بین آنهاست و پروردگار عرش بزرگ و ستایش برای پروردگار جهانیان است». پس آنها را گفت. پس پیامبر خدا (صلّی ‌الله‌ علیه ‌و آله ‌و سلّم) فرمودند: ستایش خدایی راست که او را از آتش نجات داد.
6. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 379. ترجمه: ابراهیم گوید: عباس بن موسی مرا گرفت و دستور داد دهانم را کوبیدند پس دندانهایم سست شد که نمی‌توانستم غذا را بجوم. پس پدرم را در خواب دیدم و با او پیرمردی بود که نمی‌شناختمش. پدرم گفت: بر او سلام کن. گفتم: پدرم، این کیست؟ گفت: او ابوشیبه‌ی خراسانی است. پس بر او سلام کردم. گفت: چرا تو را اینگونه می‌بینم؟ گفتم: این ناکس، عباس بن موسی امر کرد که دهانم را کوبیدند و دندانهایم سست شد. گفت: با سعد، آنها را محکم کن. صبح که بیدار شدم، با سعد مضمضه کردم. دندان‌هایم محکم شد.
7. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 378. ترجمه: امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: هر کس بعد از خارج شدن مدفوع، با سعد، طهارت بگیرد، و دهانش را بعد از غذا خوردن با سعد بشوید، دردی در دهان نخواهد یافت و از بادهای بواسیر هم ترسی بر او نیست.
8. اقبال الاعمال، سید بن طاووس، جلد 3، صفحه‌ی 65. ترجمه: حسین بن ابوحمزه می‌گوید: در آخر حکومت بنی‌امیه به قصد زیارت قبر حضرت سید الشهداء (علیه‌السلام) خارج شدم. چون به غاضریه رسیدم، وقتی مردم خوابیدند، غسل کردم. پس چون خواستم به زیارت بروم و به در حائر رسیدم، مردی زیبارو و خوشبو با لباس‌هایی به شدت سفید به سوی من آمد و گفت: برگرد که نمی‌توانی بروی. پس برگشتم به کنار فرات. چون نصف شب شد، غسل کردم و دو باره اراده‌ی زیارت نمودم. چون به در حائر رسیدم، همان مرد به سوی من بیرون آمد، پس گفت: برگرد که نمی‌توانی برسی. پس برگشتم و چون آخر شب شد، غسل کردم و به قصد زیارت حرکت نمودم. پس چون به در حائر رسیدم، همان مرد به سوی من خارج شد و گفت: تو نمی‌توانی برسی. گفتم: چرا نمی‌توانم به پسر پیامبر خدا و آقای جوانان اهل بهشت برسم؟! در حالی که از کوفه آمده‌ام و امشب، شب جمعه است و می‌ترسم صبح شود و نیروهای بنی‌امیه مرا اینجا بکشند. گفت: برگرد که نمی‌رسی. گفتم: چرا نمی‌رسم؟! گفت: همانا موسی بن عمران از پروردگارش اجازه‌ی زیارت قبر حسین (علیه‌السلام) گرفته و خدا اجازه‌اش داده است، پس اکنون او و هفتاد هزار [پیامبر یا فرشته] به زیارتش آمده‌اند. برگرد و زمانی که آنان به آسمان بالا رفتند، بیا. پس برگشتم و به کنار فرات آمدم تا این که اذان صبح شد. پس غسل کردم و آمدم و داخل شدم و هیچ کسی را آنجا ندیدم. پس نماز صبحم را خواندم و به سوی کوفه حرکت کردم.
9. تهذیب الاحکام، شیخ طوسی، جلد 6، صفحه‌ی 48. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: هر کس دوست دارد که صد و بیست هزار پیامبر با او مصافحه کنند، پس قبر حسین بن علی (علیهماالسلام) را در نیمه‌ی شعبان زیارت کند. همانا ارواح پیامبران (علیهم‌السلام) از خدای تعالی برای زیارتش اجازه می‌گیرند و [خدای تعالی] به آنان اجازه می‌دهد.

در لغت به معنی پیمان است ولی در اصطلاح به کتاب‌های آسمانی قبل از قرآن کریم (و به طور مشخص به تورات و انجیل) گفته ‌می‌شود. منظور از این مصطلح در منهاج فردوسیان، به معنی مطالبی است که در کتاب‌های آسمانی گذشته می‌باشد که در راستای قواعد نظری یا قوانین عملیِ استجماع شده از «محکم» و «سند» باشد. واضح است که چون استجماع از کتاب‌های آسمانی قبل از قرآن کریم، استجماع تسدیدی است نه تأسیسی، تحریف بخش‌هایی از آن کتاب‌ها، ضرری به مطلوب نمی‌زند و صحت و سلامت قواعد و قوانین از این ناحیه، تهدید نمی‌شود.

در لغت به معنای بیان حکم خدا به وسیله‌ی فقیه یا مفتی است و در اصطلاح منهاج فردوسیان به معنی نظرات علما و فقهای بزرگوار امامیه می‌باشد که جهت هر چه بیشتر شدن اطمینان از سلامتی و استواری قواعد نظری و قوانین عملی، به عنوان مستند، مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عبارت دیگر، گرچه اصل حکم از محکمات و اسناد استجماع ‌می‌شود و از فتاوا برای تأسیس قاعده یا قانونی بهره نمی‌بریم ولی برای مزید اطمینان، سخنان علمای بزرگ و فقهای عظام نیز بیان می‌گردد تا حسن ختامی بر مستندات قاعده یا قانون باشد و نشان دهد که استجماع ما، مورد تأیید علمای شیعه در هزار سال اخیر است.