با سلام
آیا انتساب رساله‌ی «تحفة الملوک فی السیر و السلوک» به سید بحر العلوم (ره) صحیح است؟
متشکرم
************
هو الحق المبین
سلام علیکم
اینجانب خودم موفق با تحقیق مفصلی در مورد این انتساب نشده‌ام ولی شایسته دیدم تحقیقات آیت الله استادی (حفظه الله) در مقدمه‌ی این رساله را برایتان بنویسم تا مایه‌ی هدایت و روشنگری باشد. ان شاء الله. ایشان می‌نویسد:
بسم الله الرحمن الرحیم
چند سال پیش نسخه‌ای خطی به نام تحفه الملوک فی السیر والسلوک که دیباچه آن با عبارت زیر شروع شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم جناب مولانا و سیدنا آقا سید مهدی طباطبائی نجفی مشهور به بحر العلوم می فرماید: الحمد و الثناء لعین الوجود و الصلوه علی واقف مواقف الشهود و علی آله امناء المعبود ای همسفران ملک سعادت و صفاوای رفیقان راه خلوص و وفا امکثوا انی آنست نارا… به دستم افتاد برای روشن شدن وضع آن به کتابهای مربوطه مراجعه کردم.
صاحب طرائق الحقائق می نویسد: رساله‌ای از سید بحر العلوم اعلی الله مقامه در عرفان به خط ایشان (پدر مولف طرائق متوفای 1278) دیدم که جزوی از شرح اربعینیات خود را ضمیمه فرموده بود برای مرحوم حاج عبدالعظیم هراتی که اظهار ارادت خدمت آن حضرت می نموده…
در جای دگیر می نویسد: الحاج عبدالعظیم هروی با برادرش حاج عبدالکریم ساکن طهران و از تجار معروف بودند در سال 1294 را قم را ملاقاتش در طهران حاصل گردید… کتابی که نسبتش به مرحوم سید بحرالعلوم (می دهند ـ ظ) در شرح کتاب سیرو سلوک ابن طاووس علیه الرحمه به خط جناب والد برای حاج مذکور مشاهده و بعضی از وقایع اربعینیات خود را اضافه فرموده بودند. (1)
مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی در ذریعه می نویسد:
رساله فی السیر والسلوک تنسب الی سید نا بحرالعلوم السید مهدی بن مرتضی الطباطبائی البروجردی النجفی المتوفی 1212 فارسیه فی الفی بیت لکنها مشکو که فیها ففی آخرها بعض ما لیس علی مذاق السید بحر العلوم کما یظهر للمتدرب فی مفاده و النسخه موجوده فی النجف فی بیت، بحر العلوم، و رایت اخری عند محمد حسین بن الحاج محمد جعفر الیزدی و کیل سیدنا الشیرازی بکربلا اولها: امکثوانی آنست نارا لعلی آتیکم منها بخبر… و رایت نسخه اخری فیها زیادات و بسط الفاظ و عبارات سماه فی اولها: تحفه الملوک فی السیر و السلوک و انه لبحر العلوم… (2)
و در جای دگیر می نویسد:
رساله فی السیر و السلوک هوتعریب السیر و السلوک الفارسی المنسوب الی سیدنا بحر العلوم، عربه الشیخ الوالمجد محمد الرضا الاصفهانی بالتماس السید حسین بن معزالدین محمد المهدی القزوینی الحلی فی داره بالنجف فی البرانی فی عده لیال بعد الساعه الخامسه من اللیل، و ذکر ابوالمجد انه الفه بحر العلوم بکرمانشاه اقول: و نسبه نصفه الاخیر الیه مشکو که لانه علی مذاق الصوفیه فلو ثبت آن‌هاله فانما هوالنصف الاول فقط کما یاتی فی ص 284. (3)
سید محمد صادق بحر العلوم و سید حسین بحر العلوم در مقدمه کتاب الفوائد الرجالیه سید بحر العلوم پس از ذکر تالیفات او می نویسند:
و هناک بعض الرسائل الصغار ربما نسبت الی السید قدس سره، منها رساله السیر و السلوک الفارسیه و لکن لا یعضدها التاریخ و لایوافقها طریقه السید رحمه الله و سلوک الطافح علی سائر مولفاته و کتاباته ـ کما یشهد بذلک ـ کل من واکب قلمه الشریف فی عامه مولفاته، والله اعلم. (4)
سه نسخه از این رساله در کتابهای فهرست شده کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است، در فهرست آن کتابخانه در ذیل شماره 170 آمده است: می نماید که مولف از مشایخ صوفیه است. در متن اسمی برای رساله ذکر نشده و نام مولف هم مذکور نیست. در نسخه شماره 171 رساله به نام تحفه ضبط شده در نسخه شماره 172 به سیدی مهدی بحرالعلوم نسبت داده شده است، و معروفت نزد جمعی نیز چنین است لیک زیاده بر آنکه مضامین رساله ملائم با مشرب آن سید بزرگوار نیست و هم ارباب تراجم بجز (طرائق الحقائق ج 3 حاشیه ص 90) در شمار مولفات او چنین رساله‌ای را ذکر نکرده‌اند… نسخه‌های این رساله‌های قدری اختلاف دارد… (5)
سه نسخه از این رساله نیز در کتابخانه دانشگاه است. در فهرست آنجا آمده است:
آداب السلوک. در عنوان این نسخه آمده: رساله سید سند مرحوم بحرالعلوم در آداب سلوک و همان رساله عرفانی منسوب به این طاووس است و نباید از بحر العلوم هم باشد و در سر گذشت او… از این رساله باد نگردید. (6)
و در جای دیگر از فهرست آنجا آمده است:
در نسخه شمار 1358 این کتابخانه چهار گفتار در سیروسلوک و روش عبادت و سنن صوفیانه و آداب مریدو شیخ است و مشرب شیعی در آن‌ها پیدا است و ساخته عارفان و آداب مرید و شیخ است و مشرب شیعی در اخیر می باشد. نگارنده همه اینها باید همان محمد حسین بن محمد که در 1251 می زیست و سبک همه اینها نیز یکی است گفتارها اینک شناسانده می شود…
4 ـ به نام رساله سید بن طاووس در نسخه یاد شده و درست نیست؛ نگارنده آن باید همان محمد حسین بن محمد باشد که نویسنده نسخه نیز هست به سال 1251. (7)
در فهرست نسخه‌های خطی فارسی، علاوه بر سه نسخه آستان قدس و سه نسخه دانشگاه، و یک نسخه از سه نسخه یاد شده در ذریعه، از نسخه‌ای دیگر یاد شده و آقای منزوی درباره اصل رساله می نویسد:
سیروسلوک از بحر العلوم سید مهدی فرزند مرتضی بروجردی (1155 ـ 1212) یا سید بن طاووس، در این انتسابها تردید است… نسخه‌های دگرگونی دارد به عربی نیز ترجمه شده است… (8)
سید عبدالحجه بلاغی قسمت زیادی از این رساله را در سال 1371، 1377 در کتاب مقامات العرفاء خود چاپ کرده و آن را به عنوان سفر نامه مولانا شیخ عبدالکریم عریان استاد شمس العرفاء معرفی کرده است و در پایان می نویسد:
تذکر: این سفر نامه را درهامش کتاب طرائق صفحه 90 از وصل ششم به نام رساله سیروسلوک به حضرت بحرالعلوم نسبت داده است، ولیکن صحیح آن همین است که ما نگاشتیم که از قلم مبارک مولانا شیخ عبدالکریم عریان ساکن وادی السلام نجف اشرف می باشد، همان کسی که احیاء موتی. کرده و خود یکی از اساتید بزرگ حضرت شمس العرفا متولد 1288 متوفای 1353 قدس سرهما است. (9)
استاد محترم حجه الاسلام والمسلمین جناب آقای حاج شیخ حسن حسن زاده آملی در آخر نسخه‌ای که به خط خودشان است می نویسد:
این رساله تحفه الملوک فی السیر والسلوک تالیف سید بزرگوار علامه بحرالعلوم قدس سره است که از کثرث اشتهار و وضوح، مستغنی از وصف است؛ در سیروسلوک الحق اگر بی نظیر نباشد کم نظیر است. اصل آن به خط جناب استاد علامه سید محمد حسین قاضی طباطبائی صاحب تفسیر قیم المیزان متع الله المسلمین بطول بقائه بودت که آن را برادر ماجدش جناب استاد حجت الاسلام والمسلمین عالم جلیل و سالک سبیل الله تعالی آیه الله آقا سید محمد حسن قاضی طباطبائی الهی مدظله العالی و روحی فداه به این حقیر برای استنساخ مرحمت فرمودند…
جناب آقای علامه طباطبائی می فرمود که این رساله مرحوم سید به خط بچه‌ای بود که بسیار پر غلط بود، و چند جای دیگر هم که بعد یافتیم همه از روی همان یک نسخه نوشته شده که به همان اغلاط بودند، تا این‌که نسخه‌ای را در نزد مرحوم سید ابوالقاسم خوانساری، که استاد ریاضی مادر نجف اشرف بود، سراغ گرفتیم که نسخه‌ای پاکیزه و مصحح بود؛ و این نسخه را از روی آن تصحیح کردیم.
جناب آقای طباطبائی از مرحوم سید علی قاضی معروف قدس سره نقل فرمود که آن بزرگوار می فرمود من رساله‌ای مانند این رساله مرحوم سید بحر العلوم به این خوبی و متانت در سیر و سلوک ندیدم. (10)
در مورد چاپ و نشر این رساله، برخی می گفتند کاری است خوب و مفید، و برخی دیگر آن را صلاح نمی دانستند اینجانب برای جمع میان این دو نظر برآن شد که رساله را به استثنای قسمت آخر آن (که به فرموده مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانی موافق مذاق صوفیه می باشد و نیز احتمال این‌که توسط برخی از صوفیه به اصل رساله اضافه شده باشد منفی نیست) چاپ کند تا رعایت جانب احتیاط هم تا حدی شده باشد. (11)
با این‌که حدود پانزده نسخه از این رساله سراغ داشتیم که قدیم ترین آن‌ها مورخ 1251 بود ولی هنگام تصحیح، فقط چهار نسخه در اختیار بود:
1 ـ نسخه متعلق به نگارنده این سطور مورخ 1333.
2 ـ نسخه استاد محترم جناب آقای حسن زاده آملی که در سال 1368 به خط خود از روی نسخه‌ای که حضرت علامه طباطبائی دام ظله در سال 1344 هجری قمری برای خود نوشته بوده‌اند، استنساخ کرده‌اند.
3 ـ عکس نسخه‌ای که حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای حاج شیخ محمد غروی در سال 1377 از روی نسخه آیه العظمی آقای خوئی برای خود استنساخ کرده‌اند. (12)
4 ـ نسخه چاپی در مقامات العرفاء بلاغی.
اخیرا شنیده شد که حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای حاج شیخ حسن مصطفوی که از قدیم به ایشان و آثار ایشان علاقه داشته‌ام در صددند که این رساله را با تصحیح کامل و حواشی و تعلیقات چاپ کنند امید است هر چه زودتر از چاپ خارج و مورد استفاده علاقمندان قرار گیرد.
رضا استادی
………………………………………………………………..
1 ـ چاپ جدید. چند صفحه آخر نسخه‌های خطی این رساله که به این عبارت آغاز می شود: و این تحفه را به طریق ذکر خود اجمالا ختم می کنم… گویا از همین اضافات باشد و ما از چاپ آن خود داری کردیم.
2 ـ الذریعه 12/284 ـ 285.
3 ـ الذریعه، 12/282، شیخ ابوالمجد، متوفای 1362، صاحب کتاب وقایه الاذهان، و یکی از اساتید امام خمینی دام ظله است.
4 ـ مقدمه الفوائد الرجالیه، ص 95.
5 ـ فهرست آستان مقدس 6/425.
6 ـ فهرست دانشگاه، 12/2604.
7 ـ فهرست دانشگاه 3/450 ـ 452.
8 ـ فهرست نسخه‌های خطی فارسی 2/1205/1206.
9 ـ مقامات العرفاء، ص 584. نگارنده حدس می زند که نسخه به خط عریان بوده نه تالیف او، و این منشاء اشتباه شده است.
10 ـ پایان کلام آقای حسن زاده آملی.
11 ـ قسمت حذف شده به اندازه ثلث اصل رساله است که خلاصه و رئوس مطالب آن را در تعیلقه سیزدهم پایان کتاب خواهیم آورد.
12 ـ عکس این نسخه نزد حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای شیخ حسن معزی تهرانی است.