حاج فردوسی

سلام
به نظر جناب عالی «رساله‌ی سیر و سلوک» که منسوب به آیت الله سید مهدی بحر العلوم (رحمه الله علیه) است، تا چه اندازه احتمال می‌رود که این رساله از آن مرحوم باشد؟

************
باسمه تعالی

سلام علیکم
برای رسیدن به جواب کامل و دقیق، شایسته دیدم تحقیقات آیت الله رضا استادی در مقدمه‌ی این رساله را برایتان بازنشر کنم تا مایه‌ی هدایت و روشنگری شما و بقیه‌ی اصحاب منهاج فردوسیان باشد. ان شاء الله
محقق مذکور نوشته است:
چند سال پیش نسخه‌اى خطى به نام تحفه الملوک فى السیر والسلوک که دیباچه آن با عبارت زیر شروع شده است:
بسم الله الرحمن الرحیم جناب مولانا و سیدنا آقا سید مهدى طباطبائى نجفى مشهور به بحر العلوم مى‌فرماید: الحمد و الثناء لعین الوجود و الصلوه على واقف مواقف الشهود و على آله امناء المعبود اى همسفران ملک سعادت و صفاواى رفیقان راه خلوص و وفا امکثوا انى آنست نارا… به دستم افتاد براى روشن شدن وضع آن به کتابهاى مربوطه مراجعه کردم.
صاحب طرائق الحقائق مى نویسد: رساله اى از سید بحر العلوم اعلى الله مقامه در عرفان به خط ایشان (پدر مولف طرائق متوفاى ۱۲۷۸) دیدم که جزوى از شرح اربعینیات خود را ضمیمه فرموده بود براى مرحوم حاج عبدالعظیم هراتى که اظهار ارادت خدمت آن حضرت مى نموده…
در جاى دگیر مى نویسد: الحاج عبدالعظیم هروى با برادرش حاج عبدالکریم ساکن طهران و از تجار معروف بودند در سال ۱۲۹۴ را قم را ملاقاتش در طهران حاصل گردید… کتابى که نسبتش به مرحوم سید بحرالعلوم (مى دهند ـ ظ) در شرح کتاب سیرو سلوک ابن طاووس علیه الرحمه به خط جناب والد براى حاج مذکور مشاهده و بعضى از وقایع اربعینیات خود را اضافه فرموده بودند. (طرائق الحقائق تالیف معصوم علیشاه (نایب الصدر) فرزند رحمت علیشاه، ج ۳، ص ۳۹۴ و ۴۳۰، چاپ جدید. چند صفحه آخر نسخه هاى خطى این رساله که به این عبارت آغاز مى شود: و این تحفه را به طریق ذکر خود اجمالا ختم مى کنم… گویا از همین اضافات باشد و ما از چاپ آن خود دارى کردیم)
مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى در ذریعه مى‌نویسد:
رساله فى السیر والسلوک تنسب الى سید نا بحرالعلوم السید مهدى بن مرتضى الطباطبائى البروجردى النجفى المتوفى ۱۲۱۲ فارسیه فى الفى بیت لکنها مشکوکه فیها ففى آخرها بعض ما لیس على مذاق السید بحر العلوم کما یظهر للمتدرب فى مفاده و النسخه موجوده فى النجف فى بیت، بحر العلوم، و رایت اخرى عند محمد حسین بن الحاج محمد جعفر الیزدى و کیل سیدنا الشیرازى بکربلا اولها: امکثوانى آنست نارا لعلى آتیکم منها بخبر… و رایت نسخه اخرى فیها زیادات و بسط الفاظ و عبارات سماه فى اولها: تحفه الملوک فى السیر و السلوک و انه لبحر العلوم… (الذریعه ۱۲/۲۸۴ ـ ۲۸۵)
و در جاى دگیر مى‌نویسد:
رساله فى السیر و السلوک هوتعریب السیر و السلوک الفارسى المنسوب الى سیدنا بحر العلوم، عربه الشیخ الوالمجد محمد الرضا الاصفهانى بالتماس السید حسین بن معزالدین محمد المهدى القزوینى الحلى فى داره بالنجف فى البرانى فى عده لیال بعد الساعه الخامسه من اللیل، و ذکر ابوالمجد انه الفه بحر العلوم بکرمانشاه اقول: و نسبه نصفه الاخیر الیه مشکوکه لانه على مذاق الصوفیه فلو ثبت انها له فانما هوالنصف الاول فقط کما یاتى فى ص ۲۸۴. (الذریعه، ۱۲/۲۸۲، شیخ ابوالمجد، متوفاى ۱۳۶۲، صاحب کتاب وقایه الاذهان، و یکى از اساتید امام خمینى دام ظله است)
سید محمد صادق بحر العلوم و سید حسین بحر العلوم در مقدمه کتاب الفوائد الرجالیه سید بحر العلوم پس از ذکر تالیفات او مى نویسند:
و هناک بعض الرسائل الصغار ربما نسبت الى السید قدس سره، منها رساله السیر و السلوک الفارسیه و لکن لا یعضدها التاریخ و لایوافقها طریقه السید رحمه الله و سلوک الطافح على سائر مولفاته و کتاباته ـ کما یشهد بذلک ـ کل من واکب قلمه الشریف فى عامه مولفاته، والله اعلم. (مقدمه الفوائد الرجالیه، ص ۹۵)
سه نسخه از این رساله در کتاب‌هاى فهرست شده کتابخانه آستان قدس رضوى موجود است، در فهرست آن کتابخانه در ذیل شماره ۱۷۰ آمده است: مى نماید که مولف از مشایخ صوفیه است. در متن اسمى براى رساله ذکر نشده و نام مولف هم مذکور نیست. در نسخه شماره ۱۷۱ رساله به نام تحفه ضبط شده در نسخه شماره ۱۷۲ به سیدى مهدى بحرالعلوم نسبت داده شده است، و معروفت نزد جمعى نیز چنین است لیک زیاده بر آنکه مضامین رساله ملائم با مشرب آن سید بزرگوار نیست و هم ارباب تراجم بجز (طرائق الحقائق ج ۳ حاشیه ص ۹۰) در شمار مولفات او چنین رساله اى را ذکر نکرده‌اند… نسخه هاى این رساله هاى قدرى اختلاف دارد…( فهرست آستان مقدس ۶/۴۲۵)
سه نسخه از این رساله نیز در کتابخانه دانشگاه است. در فهرست آنجا آمده است:
آداب السلوک. در عنوان این نسخه آمده: رساله سید سند مرحوم بحرالعلوم در آداب سلوک و همان رساله عرفانى منسوب به این طاووس است و نباید از بحر العلوم هم باشد و در سر گذشت او… از این رساله باد نگردید. (فهرست دانشگاه، ۱۲/۲۶۰۴)
و در جاى دیگر از فهرست آنجا آمده است:
در نسخه شمار ۱۳۵۸ این کتابخانه چهار گفتار در سیروسلوک و روش عبادت و سنن صوفیانه و آداب مرید و شیخ است و مشرب شیعى در آنها پیدا است و ساخته عارفان و آداب مرید و شیخ است و مشرب شیعى در اخیر مى باشد. نگارنده همه اینها باید همان محمد حسین بن محمد که در ۱۲۵۱ مى زیست و سبک همه اینها نیز یکى است گفتارها اینک شناسانده مى‌شود…
۴ ـ به نام رساله سید بن طاووس در نسخه یاد شده و درست نیست؛ نگارنده آن باید همان محمد حسین بن محمد باشد که نویسنده نسخه نیز هست به سال ۱۲۵۱. (فهرست دانشگاه ۳/۴۵۰ ـ ۴۵۲)
در فهرست نسخه هاى خطى فارسى، علاوه بر سه نسخه آستان قدس و سه نسخه دانشگاه، و یک نسخه از سه نسخه یاد شده در ذریعه، از نسخه اى دیگر یاد شده و آقاى منزوى درباره اصل رساله مى‌نویسد:
سیروسلوک از بحر العلوم سید مهدى فرزند مرتضى بروجردى (۱۱۵۵ ـ ۱۲۱۲) یا سید بن طاووس، در این انتسابها تردید است… نسخه هاى دگرگونى دارد به عربى نیز ترجمه شده است… (فهرست نسخه هاى خطى فارسى ۲/۱۲۰۵/۱۲۰۶)
سید عبدالحجه بلاغى قسمت زیادى از این رساله را در سال ۱۳۷۱، ۱۳۷۷ در کتاب مقامات العرفاء خود چاپ کرده و آن را به عنوان سفر نامه مولانا شیخ عبدالکریم عریان استاد شمس العرفاء معرفى کرده است و در پایان مى نویسد:
تذکر: این سفر نامه را درهامش کتاب طرائق صفحه ۹۰ از وصل ششم به نام رساله سیروسلوک به حضرت بحرالعلوم نسبت داده است، ولیکن صحیح آن همین است که ما نگاشتیم که از قلم مبارک مولانا شیخ عبدالکریم عریان ساکن وادى السلام نجف اشرف مى باشد، همان کسى که احیاء موتى. کرده و خود یکى از اساتید بزرگ حضرت شمس العرفا متولد ۱۲۸۸ متوفاى ۱۳۵۳ قدس سرهما است. (مقامات العرفاء، ص ۵۸۴. نگارنده حدس مى زند که نسخه به خط عریان بوده نه تالیف او، و این منشاء اشتباه شده است)
استاد محترم حجه الاسلام والمسلمین جناب آقاى حاج شیخ حسن حسن زاده آملى در آخر نسخه اى که به خط خودشان است مى نویسد:
این رساله تحفه الملوک فى السیر والسلوک تالیف سید بزرگوار علامه بحرالعلوم قدس سره است که از کثرث اشتهار و وضوح، مستغنى از وصف است ؛ در سیروسلوک الحق اگر بى نظیر نباشد کم نظیر است. اصل آن به خط جناب استاد علامه سید محمد حسین قاضى طباطبائى صاحب تفسیر قیم المیزان متع الله المسلمین بطول بقائه بودت که آن را برادر ماجدش جناب استاد حجت الاسلام والمسلمین عالم جلیل و سالک سبیل الله تعالى آیه الله آقا سید محمد حسن قاضى طباطبائى الهى مدظله العالى و روحى فداه به این حقیر براى استنساخ مرحمت فرمودند…
جناب آقاى علامه طباطبائى مى فرمود که این رساله مرحوم سید به خط بچه اى بود که بسیار پر غلط بود، و چند جاى دیگر هم که بعد یافتیم همه از روى همان یک نسخه نوشته شده که به همان اغلاط بودند، تا اینکه نسخه اى را در نزد مرحوم سید ابوالقاسم خوانسارى، که استاد ریاضى مادر نجف اشرف بود، سراغ گرفتیم که نسخه اى پاکیزه و مصحح بود؛ و این نسخه را از روى آن تصحیح کردیم.
جناب آقاى طباطبائى از مرحوم سید على قاضى معروف قدس سره نقل فرمود که آن بزرگوار مى فرمود من رساله اى مانند این رساله مرحوم سید بحر العلوم به این خوبى و متانت در سیر و سلوک ندیدم. (پایان کلام آقاى حسن زاده آملى)
در مورد چاپ و نشر این رساله، برخى مى گفتند کارى است خوب و مفید، و برخى دیگر آن را صلاح نمى دانستند اینجانب براى جمع میان این دو نظر برآن شد که رساله را به استثناى قسمت آخر آن (که به فرموده مرحوم حاج شیخ آقا بزرگ تهرانى موافق مذاق صوفیه مى باشد و نیز احتمال اینکه توسط برخى از صوفیه به اصل رساله اضافه شده باشد منفى نیست ) چاپ کند تا رعایت جانب احتیاط هم تا حدى شده باشد. (قسمت حذف شده به اندازه ثلث اصل رساله است که خلاصه و رئوس مطالب آن را در تعیلقه سیزدهم پایان کتاب خواهیم آورد.)
با اینکه حدود پانزده نسخه از این رساله سراغ داشتیم که قدیم ترین آنها مورخ ۱۲۵۱ بود ولى هنگام تصحیح، فقط چهار نسخه در اختیار بود:
۱ ـ نسخه متعلق به نگارنده این سطور مورخ ۱۳۳۳.
۲ ـ نسخه استاد محترم جناب آقاى حسن زاده آملى که در سال ۱۳۶۸ به خط خود از روى نسخه اى که حضرت علامه طباطبائى دام ظله در سال ۱۳۴۴ هجرى قمرى براى خود نوشته بوده‌اند، استنساخ کرده‌اند.
۳ ـ عکس نسخه اى که حجت الاسلام والمسلمین جناب آقاى حاج شیخ محمد غروى در سال ۱۳۷۷ از روى نسخه آیه العظمى آقاى خوئى براى خود استنساخ کرده‌اند. (عکس این نسخه نزد حجت الاسلام والمسلمین جناب آقاى شیخ حسن معزى تهرانى است)
۴ ـ نسخه چاپى در مقامات العرفاء بلاغى.
اخیرا شنیده شد که حجت الاسلام والمسلمین جناب آقاى حاج شیخ حسن مصطفوى که از قدیم به ایشان و آثار ایشان علاقه داشته‌ام در صددند که این رساله را با تصحیح کامل و حواشى و تعلیقات چاپ کنند امید است هر چه زودتر از چاپ خارج و مورد استفاده علاقمندان قرار گیرد. (پایان نوشتار آقای استادی)

امیدوارم با تأمل در این نوشتار، جواب کامل خود را دریافت نمایید.
موفق باشید
حاج فردوسی