نام کتاب:
نام این کتاب، «وَقْعَةُ صِفّین» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوالفضل، نصر بن مزاحم بن سیّار (یسار) عطّار مِنقری (۲۱۲ ق) است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
کتاب وقعة صفین از معروفترین کتاب‌های تاریخی است که با قلمی روان به نقل حوادث کوفه و دمشق در عصر خلافت حضرت علی (علیه‌السلام) پرداخته است. این کتاب مشتمل بر هشت جزء است:
جزء اول از ورود علی (علیه‌السلام) به کوفه و سامان دادن اوضاع سیاسی ـ اجتماعی قلمرو حکومت خود از آغاز تا ارسال نمایندگانی نزد معاویه را گزارش می‌کند.
جزء دوم رایزنی ها، چاره‌جویی‌ها، تبادل سفرا و نامه‌ها تا تدارک و تجهیز دو سپاه عراق و شام را در برمی‌گیرد.
جزء سوم به بسیج عمومی و حرکت دو سپاه به صفین اختصاص یافته و ضمناً وقایع جنبی مرتبط به جنگ را هم ترسیم می‌کند.
جزء چهارم مشتمل بر آغاز نبرد صفین تا بیان رجزهای جنگاوران دو سپاه را در برمی‌گیرد.
جزء پنجم سلحشوری و رزم آوری دو سپاه و روح حماسی جنگ را بیانگر است.
جزء ششم درگیری‌های نظامی همراه با تلاش‌های سیاسی دو سپاه و تبادل سفرا و نامه‌ها ادامه می‌یابد و با بن بست روبرو می‌شود.
جزء هفتم روایتگر عزم سپاه عراق جهت یکسره کردن کار جنگ و حیله عمروعاص در بالا بردن قرآن‌هاست.
جزء هشتم درباره‌ی پایان دردناک جنگ و ماجرای حکمیت و آثار و پیامدهای آن از جمله ظهور خوارج.
بررسی‌های بیشتر:
مؤلف در کوفه متولد شده و در بغداد سکونت گزیده و از سفیان ثوری، شعبة بن حجاج، ابن الجارود و دیگران نقل حدیث کرده است.
منابع رجالی و تاریخی، تصویر روشنی از زندگانی وی به دست نمی‌دهند و به همین بسنده کرده‌اند که به عطاری اشتغال داشته است.
او در سال‌های پایانی عمرش در قیام ابوالسرایا (199 ـ 200 ق) که به نام محمد بن ابراهیم بن اسماعیل بن ابراهیم بن حسن بن علی بن ابی طالب (علیهماالسلام) سرپا شد، شرکت داشت و شرح اخبار آن را با عنوان «کتاب اخبار محمد بن ابراهیم و ابوالسرایا» نوشت.
عِجْلی، رجال شناس سنی، با تأیید این که او رافضی غالی بوده می‌نویسد که سر بازار جلو ابوالسرایا حرکت می‌کرد؛ سپس می‌افزاید: او نه موثق است و نه مأمون. عُقَیلی هم او را شیعـی می‌دانـد و چنـان که ابن حجر نقل کرده، بیشتر رجالی‌های اهل سنت مانند ابوخیثمه، ابوحاتم، و دارقطنی و شعبه او را به خاطر علائق شیعی، ضعیف می‌شمرند.
در برابر رجال شناسان سنی که معمولاً وی را به جرم تشیع، تخطئه کرده‌اند، نصر مورد تأیید عالمان شیعه بوده و به همین دلیل، نجاشی او را با تعابیر «مستقیم الطریقة، صالح الامر» می‌ستاید. با این حال تصریح دارد که وی از ضعفاء روایت می‌کند.
در این که وی سنی بوده است یا امامی، میان رجال شناسان اختلاف نظر است. ابن ابی الحدید تأکید بر سنی بودن وی دارد، اما خطیب و حموی او را شیعه‌ی غالی دانسته‌اند که کنایه از تشیع امامی یا چیزی نزدیک به آن است. علامه تستری بر این اعتقاد است که مذهب وی از عامه اما قریب به امامیه است. شاهد آن هم کتاب‌های اوست. وی چند خبر نقل شده توسط نصر بن مزاحم را که با عقاید سنی قرابت دارد، به عنوان شاهد این نوع گرایش ذکر می‌کند. تستری در نهایت به دلیل همکاری وی با ابوالسرایا، ترجیحاً او را زیدی معرفی می‌کند.
نصر یک مورخ حرفه‌ای بوده که چندین اثر تاریخی مستند و قابل اعتنا داشته است. ابن ندیم از عناوین آثار وی بدین شرح یاد می‌کند: کتاب الغارات، کتاب صفین، کتاب الجمل، کتاب مقتل حجر بن عدی، کتاب مقتل الحسین (علیه‌السلام). نجاشی از چندین اثر او با عناوین کتاب الجمل، کتاب صفین، کتاب النهروان، کتاب الغارات، کتاب المناقب، کتاب مقتل الحسین، کتاب اخبار محمد بن ابراهیم و ابی السرایا یاد می‌کند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
در کنار نقاط قوت این کتاب، سه نقطه‌ی ضعف، یکی از دیگری بزرگ‌تر وجود دارد؛
اول این که منقری در این کتاب، از برخی شخصیت‌های ساختگی در حوادث تاریخ صدر اسلام، خصوصاً پیکار صفین نام می‌برد که بنا به نظر علامه عسکری در کتاب «یکصد و پنجاه صحابی ساختگی» همه ساخته‌ی سیف بن عمر هستند و منشأ روایات مربوط به آنان به سیف می‌رسد، همچون: ابوبجید نافع بن اسود، خزیمة بن ثابت انصاری، سماک بن خرشه جعفی، مالک بن ربیعه و حارث بن مره عبدی.
دوم این که مذهب مؤلف معلوم نیست.
و سوم این که وی مورّخ است نه محدث و کتابش، کتاب تاریخ است نه حدیث.
بر اساس این سه اشکال، کتاب وقعة صفین از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.