نام کتاب:
نام این کتاب، «مَسائِلُ عَلیِ بنِ جَعفَر» یا «کِتاب حلال و حرام» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوالحسن علی بن جعفر ملقب به عُرَیضی (ق 3 ق)، کوچک‌ترین فرزند امام صادق (علیه‌السلام) است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب، اثری روایی در موضوعات فقهی است که به شکل پرسش و پاسخ توسط علی بن جعفر، فرزند امام صادق (علیه‌السلام)، از برادرش امام موسی کاظم (علیه‌السلام) روایت شده است.
کتاب مسائل علی بن جعفر از اصول چهارصدگانه و از اصول معتبر در میان فقهای شیعه به شمار میآید که در بسیاری از کتاب‌های روایی و معتبر به آن استناد شده است.
شیخ مفید در این باره مینویسد: «مؤلف این کتاب، پیوسته همراه برادر خود امام موسی بن جعفر (علیه‌السلام) بوده و روایات فراوانی را از ایشان روایت کرده است»
نجاشی در این باره مینویسد: «علی بن جعفر دارای یک کتاب است و آن کتابی است در حلال و حرام» و در جای دیگر نام آن را «مسائل علی بن جعفر» ذکر می‌کند.
شیخ عباس قمی در این باره مینویسد: «مؤلف این کتاب، علی بن جعفر، رابطه‌ی بسیار نزدیکی با امام موسی کاظم (علیه‌السلام) داشته و معارف فراوانی از علوم دین را از آن حضرت بهره برده است. این کتاب، کتابی است مشهور که مؤلف در آن سؤالاتی از امام (علیه‌السلام) پرسیده و آنها را همراه با جوابشان در این کتاب آورده است»[1]
این کتاب شامل احکام شرعی مثل طهارت، صلاة، احکام مسجد، نماز جمعه و عید، زکات، خمس، روزه، حج، نکاح، طلاق و دیگر ابواب فقهی است. همچنین مستدرکات آن، شامل مباحثی در امامت و فضل ائمه (علیهم‌السّلام) و نکات اخلاقی است.
بررسی‌های بیشتر:
این کتاب دارای یک نسخه‌ی مرتب بر طبق ابواب فقه و یک نسخه‌ی غیر مرتب بر طبق ابواب فقه است که هر دو نسخه‌ی آن، هم اکنون موجود است. این دو نسخه از نظر مسائل مطرح شده، با هم اختلاف‌هایی دارند. نسخه‌ی مرتب، دارای ۵۳۳ مسأله و نسخه‌ی غیر مرتب، دارای ۴۲۹ مسأله است که در برخی از مسائل، با هم مشترک نیستند.
کتاب «مسائل علی بن جعفر» به صورت مستقل بر جای نمانده است؛ بلکه در ضمن دو کتاب، گزارش شده است. متن موجود مسائل علی بن جعفر، از این دو منبع گرفته شده:
1. کتاب قرب الاسناد، اثر عبدالله بن جعفر حمیری، محدث در قرن سوم و چهارم هجری قمری. این متن، توسط عبدالله بن حسن، نوه‌ی علی بن جعفر از او روایت شده و ۵۳۶ حدیث دارد.
2. کتاب بحار الانوار، اثر محمدباقر مجلسی، عالم و فقیه قرن یازدهم هجری قمری. این متن توسط علی بن حسن، نبیره‌ی عمر بن علی، فرزند امام سجاد (علیه‌السلام) از علی بن جعفر روایت شده و ۴۲۹ حدیث دارد. آیت الله شبیری زنجانی، فقیه معاصر، این منبع را دارای اعتبار نمی‌داند؛ زیرا راویان آن را مجهول و روایت‌های آن را بدون نقد عالمان حدیث دانسته است.
شماری از احادیث این دو منبع تفاوت دارد و تعدادی از روایات علی بن جعفر در منابع دیگر، در این دو کتاب یافت نمی‌شود.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
از آنجا که گزارش علامه مجلسی در بحار الانوار، محل تأمل است، در استجماع قواعد و قوانین، فقط بر روایاتی که در کتاب «قرب الإسناد» از کتاب «حلال و حرام» علی بن جعفر (علیه‌السلام) آمده، اعتماد کردیم. بنا بر این، کتابی که به نام مسائل علی بن جعفر (علیه‌السلام) منتشر شده، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.
------------------------
[1]. سفینة البحار، محدث قمی.