نام کتاب:
نام این کتاب، «التَّمحیص» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، اِبْنِ هَمّامِ اِسْکافی، ابوعلی محمد بن ابی بکر همام بن سهیل بن بیزان، ملقب به «کاتب» (۳۳۶ ق) یا حسن بن علی بن حسین بن شُعبَه حَرّانی مشهور به «ابن شعبه‌ی حرّانی» (ق 4 ق) است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
نام این کتاب از آیه‌ی شریفه‌ی «وَ لِیُمَحِّصَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا»[1] گرفته شده و به معنی خالص کردن و جلا دادن است.
این کتاب درباره‌ی صفات و خصوصیات انسانهای مؤمن است که در این دنیا با چه سختیها و مشکلاتی مواجه خواهند شد و چگونه باید عمل کنند و چه اجر و پاداشی در انتظار آنان خواهد بود. التمحیص افقهای جدیدی را فراروی انسان میگشاید و ایمان و اطمینان وی را به جهان آخرت میافزاید. مؤلف این کتاب، از چشمهی صاف و گوارای معارف محمد و آل محمد (علیهم‌السلام) است.
کتاب حاضر دارای 171 حدیث است که در 9 باب مطرح شده است. احادیث این کتاب از استاد اعظم (صلی الله علیه و آله و سلّم) و دیگر استادان منهاج فردوسیان تا امام رضا (علیهم‌السلام) است. در آغاز کتاب، تمام سند آمده و در بقیه‌ی کتاب، فقط نام آخرین راوی ذکر شده است.
عناوین باب‌های کتاب، عبارتند از: سرعة البلاء إلى المؤمنین؛ تعجیل التمحیص عن المؤمن؛ التمحیص بالعلل والامراض؛ التمحیص بالحزن والهمّ؛ التمحیص بذهاب المال ومدح الفقر وأنّ الله اختار الآخرة للمؤمنین؛ وجوب الأرزاق والاجمال فی الطلب؛ حسن اختیار الله للمؤمنین ونظره لهم وإن کانوا کارهین؛ مدح الصبر وترک الشکوى والیقین والرضى بالبلوى؛ فی أخلاق المؤمنین و علامات الموحّدین.
بررسی‌های بیشتر:
برخی علما همچون شیخ ابراهیم قطیفی، قاضی نور الله شوشتری، شیخ حر عاملی، شیخ عبد الله افندی صاحب ریاض، سید حسن صدر، سید محسن امین و شیخ آقا بزرگ تهرانی، این کتاب را تألیفِ محمد بن همام نمیدانند؛ بلکه آن را تألیف ابو محمد حسن بن علی بن شعبه حرانی، صاحب کتاب تحف العقول میدانند. ادلّه‌ی آنان این امور است:
1 ـ تقدم زمانی شیخ قطیفی که قائل به صحت انتساب کتاب به اسکافی نیست بر علامه مجلسی که کتاب را از اسکافی میداند.
2 ـ آگاهتر بودن وی نسبت به علامه مجلسی.
3 ـ این کتاب در میان تألیفات محمد بن همام در منابع رجالی نیامده است.
4 ـ شهادت جمعی از علما.
5 ـ در آغاز کتاب آمده است: «حدثنی ابو علی محمد بن همام» و ظاهر آن، این است که مؤلف، غیر از محمد بن همام است.
در مقابل، علامه مجلسی، سید خوانساری و محدث نوری این کتاب را تألیف محمد بن همام میدانند و دلیل آنها این است:
1 ـ قطیفی در سال 945 هجری بوده و علامه مجلسی در 1111 هجری فوت نمود و این مقدار تقدّم زمانی در ارجحیت قول او بر علامه کفایت نمیکند.
2 ـ آگاهتر بودن قطیفی نسبت به علامه مجلسی به احوال کتاب معلوم نیست.
3 ـ این کتاب در میان تألیفات ابن شعبه در کتابهای رجالی نیز نیامده است.
4 ـ قطیفی اولین کسی بوده که این مطلب را مطرح کرده و بقیه به تبع وی عنوان کردهاند.
5 ـ شیوه‌ی کتابهای روایی قدما بر این بوده که روات، نام مؤلف را در آغاز کتاب به عنوان اولین راوی میآوردهاند مانند کتب کلینی، صدوق، مفید و کامل الزیارات ابن قولویه و در التمحیص هم این مسئله رعایت شده است.
بنا بر این، به نظر میرسد این کتاب از ابو علی محمد بن همام اسکافی باشد و نقل روایات کتاب از طریق ایشان یقینی است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
دو اشکال بر این کتاب، وارد است؛
1. در مؤلفش اختلاف است که اشکال مهمی نیست؛ زیرا هر دو نفری که تألیف این کتاب به آنان منسوب است، از بزرگان امامیه هستند.
2. تمام روایات این کتاب، بجز نخستین روایت، مرسل است و سند ندارد؛ که اشکال مهمی است و نمی‌گذارد روایاتش به دقت، بررسی و راستی‌آزمایی شود.
بنا بر آنچه گذشت، کتاب التمحیص، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.
----------------------
[1]. سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 141. ترجمه: و تا خدا کسانی را که ایمان آوردهاند خالص گرداند.