سؤال: آیا «جدول محاسبه» بدعت نیست؟
تفصیل سؤال: با توجه به این که می‌گویید هر کاری که در آیات و روایات نباشد، بدعت و خرافات است، و «جدول محاسبه» در آیات و روایات نیست، آیا استفاده از آن بدعت و خرافات نیست؟
جواب: منظور از این که همه چیز باید در آیات یا روایات آمده باشد، اصل دستور به انجام آن عمل است و در مورد تمام ابزار و وسائلش صدق نمی‌کند. به عبارت ساده، اگر اصل دستور، در شرع انور آمده باشد، می‌توان در پاره‌ای موارد، از ابزارهای جدید به جای ابزارهای قدیم استفاده نمود. به عنوان مثال، می‌توان به جای افطار کردن با صدای مؤذن مسجد، با صدای اذان نرم‌افزار مورد اعتماد، افطار کرد. پس اصلِ «افطار با اذان مغرب» در شرع آمده هر چند ابزار آن که نرم‌افزار است، نیامده باشد.
اگر بخواهیم با این مقدار از تنگ‌نظری به مسائل نگاه کنیم، تلاوت قرآن از روی قرآن‌های کاغذی نیز بدعت خواهد بود زیرا قرآن‌های اولیه، بر پوست گاو و کتف شتر نوشته می‌شده است. همچنین تلاوت قرآن از روی صفحات دیجیتال، باید بدعت شمرده شود، زیرا چنین وسایل و ابزاری در عصر طلوع اسلام نبوده است.
اصل محاسبه، در روایات معتبر متعددی مورد تأکید قرار گرفته است و یکی از ساده‌ترین راه‌ها برای اجرایی کردن آن، استفاده از قلم و کاغذ و کشیدن جدولی برای محاسبه است. برخی از این روایات، به شرح زیر است:
● سند 1:
عَنْ أَبِی الْحَسَنِ الْمَاضِی (علیه‌السلام) قَالَ: «لَیسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یُحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی کُلِّ یَوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزَادَ الله وَ إِنْ عَمِلَ سَیئاً اسْتَغْفَرَ الله مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیهِ» [کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 453، باب محاسبة العمل]
ترجمه: از ما نیست کسی که خودش را هر روز حساب‌رسی نکند؛ که اگر کار نیکی انجام داده، از خداوند بخواهد زیادش کند و اگر کار بدی انجام داده، از خداوند آمرزش بخواهد و به سوی او بازگشت نماید.
● سند 2:
قَالَ أَبُو عَبْدِ الله (علیه‌السلام): «حاسِبُوا أَنْفُسَکمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا عَلَیهَا فَإِنَّ لِلْقِیامَةِ خَمْسِینَ مَوْقِفاً کلُّ مَوْقِفٍ مِقْدَارُهُ أَلْفُ سَنَةٍ» [کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 143، حدیث محاسبة النفس]
ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: خودتان را حساب‌رسی کنید قبل از این که شما را حساب‌رسی کنند؛ همانا برای قیامت، پنجاه ایستگاه است که اندازه‌ی هر ایستگاه، هزار سال است.
● سند 3:
کانَ عَلِی بْنُ الْحُسَینِ (علیه‌السلام) یقُولُ: «ابْنَ آدَمَ إِنَّک لَا تَزَالُ بِخَیرٍ مَا کانَ لَک وَاعِظٌ مِنْ نَفْسِک وَ مَا کانَتِ الْمُحَاسَبَةُ مِنْ هَمِّکَ» [الأمالی، شیخ طوسی، صفحه‌ی 115، المجلس الرابع]
ترجمه: امام سجاد (علیه‌السلام) می‌فرمودند: ای فرزند آدم، تا زمانی که برایت واعظی از جانت باشد و همّتت محاسبه باشد، همواره رو به خیر هستی.
● سند 4:
عَنْ أَبِی ذَرٍّ فِی حَدِیثٍ قَالَ قُلْتُ یا رَسُولَ اللهِ فَمَا کانَتْ صُحُفُ إِبْرَاهِیمَ؟ قَالَ: کانَتْ أَمْثَالًا کلُّهَا … وَ عَلَی الْعَاقِلِ مَا لَمْ یکنْ مَغْلُوباً أَنْ تَکونَ لَهُ سَاعَاتٌ سَاعَةٌ ینَاجِی فِیهَا رَبَّهُ وَ سَاعَةٌ یُحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَةٌ یتَفَکرُ فِیهَا صُنْعَ الله إِلَیهِ وَ سَاعَةٌ یخْلُو فِیهَا بِحَظِّ نَفْسِهِ مِنَ الْحَلَالِ» [معانی الأخبار، شیخ صدوق، صفحه‌ی 334، باب معنی تحیة المسجد و معنی الصلاة و ما یتصل بذلک من تمام الحدیث]
ترجمه: ابوذر می‌گوید از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) پرسیدم صحف ابراهیم چه بود؟ فرمودند: همه‌اش امثال بود … و بر عاقل است ـ اگر آزادی عمل داشته باشد ـ که ساعاتی داشته باشد؛ ساعتی که در آن با پروردگارش مناجات کند و ساعتی که در آن به حساب خودش برسد و ساعتی که در آفریده‌های خداوند تفکر نماید و ساعتی که در آن به بهره‌‌های حلال خودش بپردازد.
● سند 5:
عَنْ أَبِی ذَرٍّ فِی وَصِیَّةِ النَّبِیِّ (صلّی الله علیه و آله و سلّم) أَنَّهُ قَالَ یا أَبَا ذَرٍّ حَاسِبْ نَفْسَک قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبَ فَإِنَّهُ أَهْوَنُ لِحِسَابِک غَداً وَ زِنْ نَفْسَک قَبْلَ أَنْ تُوزَنَ وَ تَجَهَّزْ لِلْعَرْضِ الْأَکبَرِ یوْمَ تُعْرَضُ لَا تَخْفَی عَلَی الله خَافِیةٌ إِلَی أَنْ قَالَ یا أَبَا ذَرٍّ لَا یکونُ الرَّجُلُ مِنَ الْمُتَّقِینَ حَتَّی یحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیک شَرِیکهُ فَیعْلَمَ مِنْ أَینَ مَطْعَمُهُ وَ مِنْ أَینَ مَشْرَبُهُ وَ مِنْ أَینَ مَلْبَسُهُ أَ مِنْ حَلَالٍ أَوْ مِنْ حَرَامٍ» [الأمالی، شیخ طوسی، صفحه‌ی 534، مجلس 19: مجلس یوم الجمعة الرابع من المحرم سنة سبع و خمسین و أربعمائة]
ترجمه: در سفارش‌های رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به ابوذر آمده است: ای ابوذر، خودت را حساب‌رسی کن قبل از این که تو را حساب‌رسی کنند که آن، موجب سبک‌کردن حساب فردایت است و خودت را بسنج، قبل از این که تو را بسنجند … ای ابوذر، مردی از باتقوایان نخواهد بود تا این که خودش را محاسبه کند، شدیدتر از حساب‌رسی شریک از شریکش، تا بداند خوراکی و نوشیدنی و پوشیدنی‌اش از کجاست، از حلال است یا از حرام.
● سند 6:
عَنْ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) قَالَ: «مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ رَبِحَ وَ مَنْ غَفَلَ عَنْهَا خَسِرَ» [نهج البلاغه، صبحی صالح، حکمت 208]
ترجمه: امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: کسی که خودش را محاسبه کند، سود می‌کند و کسی که از خودش غافل گردد، زیان می‌کند.
● سند 7:
قَالَ وَ رَوَی یحْیی بْنُ الْحَسَنِ بْنِ‌هارُونَ الْحُسَینِی فِی أَمَالِیهِ بِإِسْنَادِهِ إِلَی الْحَسَنِ بْنِ عَلِی (علیه‌السلام) قَالَ قَالَ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله و سلم) لَا یکونُ الْعَبْدُ مُؤْمِناً حَتَّی یحَاسِبَ نَفْسَهُ أَشَدَّ مِنْ مُحَاسَبَةِ الشَّرِیکُ شَرِیکَهُ وَ السَّیدِ عَبْدَهُ» [محاسبة النفس، سید بن طاووس، صفحه‌ی 14]
ترجمه: امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کردند: بنده‌ای مؤمن نمی‌شود تا این که خودش را حساب‌رسی کند، شدیدتر از حساب‌رسی شریک از شریک و آقا از برده‌اش.
● شاهد 1:
الْحَسَنُ بْنُ عَلِی الْعَسْکرِی (علیه‌السلام) فِی تَفْسِیرِهِ عَنْ آبَائِهِ عَنْ عَلِی (علیه‌السلام) عَنِ النَّبِی (صلّی الله علیه و آله و سلّم) قَالَ: «أَکیسُ الْکیسِینَ مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ وَ عَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ فَقَالَ رَجُلٌ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ کیفَ یحَاسِبُ نَفْسَهُ قَالَ إِذَا أَصْبَحَ ثُمَّ أَمْسَی رَجَعَ إِلَی نَفْسِهِ وَ قَالَ یا نَفْسِی إِنَّ هَذَا یوْمٌ مَضَی عَلَیک لَا یعُودُ إِلَیک أَبَداً وَ الله یسْأَلُک عَنْهُ بِمَا أَفْنَیتِهِ فَمَا الَّذِی عَمِلْتِ فِیهِ أَ ذَکرْتِ الله أَمْ حَمِدْتِهِ أَ قَضَیتِ حَوَائِجَ مُؤْمِنٍ فِیهِ أَ نَفَّسْتِ عَنْهُ کرْبَهُ أَ حَفِظْتِیهِ بِظَهْرِ الْغَیبِ فِی أَهْلِهِ وَ وُلْدِهِ أَ حَفِظْتِیهِ بَعْدَ الْمَوْتِ فِی مُخَلَّفِیهِ أَ کفَفْتِ عَنْ غِیبَةِ أَخٍ مُؤْمِنٍ أَعَنْتِ مُسْلِماً مَا الَّذِی صَنَعْتِ فِیهِ فَیذْکرُ مَا کانَ مِنْهُ فَإِنْ ذَکرَ أَنَّهُ جَرَی مِنْهُ خَیرٌ حَمِدَ الله وَ کبَّرَهُ عَلَی تَوْفِیقِهِ وَ إِنْ ذَکرَ مَعْصِیةً أَوْ تَقْصِیراً اسْتَغْفَرَ الله وَ عَزَمَ عَلَی تَرْک مُعَاوَدَتِهِ» [التفسیر المنسوب إلی الإمام الحسن العسکری (علیه السلام)، صفحه‌ی 38، سورة الفاتحة، آیة 4]
امام عسکری (علیه‌السلام) از پدرانشان از امیر المؤمنین (علیه السلام) از رسول خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نقل کردند که آن حضرت فرمودند: زیرک‌ترینِ زیرکان، کسی است که خودش را حساب‌رسی کند و برای بعد از مردنش کار کند.
مردی از امیر المؤمنین (علیه‌السلام) پرسید: چگونه خودش را حساب‌رسی کند؟
فرمودند: چون صبح و شام شود به خودش برگردد و بگوید: ای نفس، این روزی که بر تو گذشت هیچگاه برنخواهد گشت و خداوند درباره‌ی کارهایی که در آن انجام داده‌ای از تو خواهد پرسید آیا خدا را یاد کردی و او را ستایش گفتی؟ آیا نیاز مؤمنی را برآورده کردی؟ آیا گره از گرفتاری را گشودی؟ آیا از خانواده و فرزندان مؤمنی که نیست، نگهداری کردی؟ آیا بعد از مردن، بازماندگانش را پاسبانی کردی؟ آیا جلو غیبت برادر مؤمنی را گرفتی؟ مؤمنی را یاری کردی؟ چه کردی در آن؟ پس یاد کند از کارهایی که انجام داده است؛ پس اگر خیری جاری کرده، خدای را ستایش کند و بر توفیقی که نصیبش کرده، تکبیرش گوید و اگر نافرمانی یا کوتاهی‌ای به یاد آورد، از خداوند آمرزش بخواهد و عزم کند بدان برنگردد.
● فتوای 1:
عَنْ خِرَاشٍ عَنْ مَوْلَاهُ أَنَسٍ قَالَ قَالَ رَسُولُ الله (صلی الله علیه و آله و سلم): «لَذِکرُ الله بِالْغُدُوِّ وَ الْآصَالِ خَیرٌ مِنْ حَطْمِ السُّیوفِ فِی سَبِیلِ الله عَزَّ وَ جَلَّ» یَعْنِی مَنْ ذَکرَ الله بِالْغُدُوِّ وَ تَذَکَّرَ مَا کانَ مِنْهُ فِی لَیلِهِ مِنْ سُوءِ عَمَلِهِ وَ اسْتَغْفَرَ الله وَ تَابَ إِلَیهِ انْتَشَرَ وَ قَدْ حُطَّتْ سَیئَاتُهُ وَ غُفِرَتْ ذُنُوبُهُ وَ مَنْ ذَکرَ الله بِالْآصَالِ وَ هِی الْعَشِیاتُ وَ رَاجَعَ نَفْسَهُ فِیمَا کانَ مِنْهُ یوْمَهُ ذَلِک مِنْ سَرَفِهِ عَلَی نَفْسِهِ وَ إِضَاعَتِهِ لِأَمْرِ رَبِّهِ فَذَکرَ الله وَ اسْتَغْفَرَ الله تَعَالَی وَ أَنَابَ رَاحَ إِلَی أَهْلِهِ وَ قَدْ غُفِرَتْ لَهُ ذُنُوبُهُ » [معانی الأخبار، شیخ صدوق، صفحه‌ی 412]
ترجمه: شیخ صدوق می‌نویسد: این که استاد اعظم (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمودند: «همانا یاد خدا در صبح و شب، از شمشیر زدن در راه خدا بهتر است»، معنی‌اش این است که هر کس صبحگاه یاد خدا کند و کارهای بدی که در شب قبلش انجام داده را به یاد بیاورد و از خداوند بخشش بخواهد و به سوی او بازگردد، در حالی وارد روز می‌شود که بدی‌هایش ریخته و گناهانش آمرزیده شده باشد و هر کس شبانگاهان به خودش مراجعه کند و آنچه در روز از اسراف بر خود و تباه کردن امر پروردگار انجام داده، پس یاد خدا کند و از او آمرزش بطلبد و بازگشت نماید، در حالی به سوی خانواده‌اش می‌رود که گناهانش بخشیده شده باشد.