واجبات نماز را یازده چیز بدانید به این ترتیب: اول: نیت؛ دوم: قیام یعنی ایستادن؛ سوم: تکبیرة الاحرام یعنی گفتن «اللهُ اکبر» در اول نماز؛ چهارم: رکوع؛ پنجم: سجود؛ ششم: قرائت؛ هفتم: ذکر؛ هشتم: تشهد؛ نهم: سلام؛ دهم: ترتیب؛ یازدهم: موالات یعنی پی در پی بودن اجزای نماز.
مسأله‌ی 942: بعضی از واجبات نماز را رکن بدانید، یعنی اگر آنها را بجا نیاورید یا ـ عمداً یا اشتباهی ـ در نماز اضافه کنید، نماز را باطل بدانید و دوباره بخوانید. و بعضی دیگر از واجبات نماز را رکن ندانید، یعنی عمداً نباید کم یا زیاد کنید، ولی چنانچه اشتباهی کم یا زیاد گردد، نمازتان را باطل ندانید. و واجباتی که باید رکن بشمارید، پنج چیز است: اول: نیت. دوم: تکبیرة الاحرام. سوم: قیام در موقع گفتن تکبیرة الاحرام، و قیام متصل به رکوع یعنی ایستادن پیش از رکوع. چهارم: رکوع. پنجم: دو سجده.
نیت
مسأله‌ی 943: باید نماز را به نیت انجام فرمان خداوند متعال به جا آورید، ولی گذراندن نیت از قلب یا گفتن به زبان، مثل این که بگویید: «چهار رکعت نماز ظهر می‌خوانم، قربةً الی الله» را لازم ندانید، بلکه در نماز احتیاط، نباید به زبان بگویید.
مسأله‌ی 944: اگر در نماز ظهر یا در نماز عصر نیت چهار رکعت نماز کنید ولی معین نکنید ظهر است یا عصر، نمازتان را باطل بشمارید و باید دوباره بخوانید. و نیز هر گاه بخواهید نماز قضا را در وقت ادای همان نماز بخوانید، مثلاً بخواهید قضای نماز ظهر را در وقت نماز ظهر بخوانید، باید معلوم کنید که نماز ادا می‌خوانید یا نماز قضا.
مسأله‌ی 945: باید از اول تا آخر نماز، به نیت خود باقی باشید. پس اگر در بین نماز به طوری غافل شوید که اگر بپرسند چه می‌کنید؟ ندانید چه بگویید، نمازتان را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 946: باید فقط برای انجام امر خداوند متعال نماز بخوانید. پس اگر ریا کنید یعنی برای نشان دادن به مردم نماز بخوانید، باید نمازتان را تمام کرده و بعد از استغفار، دوباره با نیت خالص بخوانید.
مسأله‌ی 947: حتی قسمتی از نمازتان را هم نباید برای غیر خدا بجا آورید، چه آن قسمت واجب باشد مثل حمد و سوره، چه مستحب باشد مانند قنوت. بلکه اگر تمام نمازتان را برای خدا بجا آورید ولی برای نشان دادن به مردم، در جای مخصوصی مثل مسجد، یا در وقت مخصوصی مثل اول وقت، یا به طرز مخصوصی مثلاً با جماعت نماز بخوانید، باید نمازتان را تمام کرده و دوباره بعد از استغفار، با نیت خالص بخوانید.
تکبیرة الاحرام
مسأله‌ی 948: باید هر نماز را با گفتن «اللهُ اکبر» شروع کنید و این کار را از ارکان نماز بشمارید. و باید حروف «الله» و حروف «اکبر» و دو کلمه‌ی «الله» و «اکبر» را پشت سر هم بگویید. و نیز باید این دو کلمه را به عربی صحیح بگویید، و اگر به عربی غلط بگویید یا ترجمه‌ی آن را به زبان دیگری بگویید، نمازتان را شروعشده حساب نکنید، بلکه باید دوباره با عربی صحیح ادا نمایید و هر چه نماز خوانده‌اید که تکبیرة الاحرام آن را به عربی صحیح ادا نکرده‌اید، باید دوباره اعاده یا قضا نمایید.
مسأله‌ی 949: نباید تکبیرة الاحرام نماز را به چیزی که پیش از آن می‌خوانید مثلاً به اقامه یا به دعایی که پیش از تکبیر می‌خوانید، بچسبانید.
مسأله‌ی 950: نباید در نماز واجب، «اللهُ اکبر» را به چیزی که بعد از آن می‌خوانید مثلاً به «بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحیم» بچسبانید، ولی در نماز مستحب اگر بخواهید بچسبانید، باید حرف «ر» در کلمه‌ی «اکبر» را ضمّه بدهید.
مسأله‌ی 951: باید موقع گفتن تکبیرة الاحرام، بدنتان آرام باشد، و اگر عمداً در حالی که بدنتان حرکت دارد تکبیرة الاحرام را بگویید، نمازتان را باطل بشمارید. و چنانچه سهواً حرکت کنید، باید نماز را تمام کرده و دوباره با آرامش بدن، نماز را اعاده نمایید.
مسأله‌ی 952: تکبیر، حمد، سوره، ذکر و دعای نماز را باید طوری بخوانید که خودتان بشنوید. و اگر به واسطه‌ی سنگینی یا کری گوش یا سر و صدای زیاد محیط نمی‌شنوسد، باید طوری بگویید که اگر مانعی نمی‌بود، می‌شنیدید.
مسأله‌ی 953: هر گاه لال شوید یا زبانتان مرضی پیدا کند که نتوانید «اللهُ اکبر» را درست بگویید، باید به هر طور که می‌توانید بگویید. و اگر هیچ نمی‌توانید بگویید، باید در قلب خود بگذرانید و برای تکبیر اشاره کنید، و زبانتان را هم به اندازه‌ای که می‌توانید، حرکت دهید.
مسأله‌ی 954: خوب است قبل از تکبیرة الاحرام بگویید: «یا مُحْسِنُ قَدْ أَتاک المـُسِیءُ وَ قَدْ اَمَرْتَ الْمـُحْسِنَ أنْ یتَجاوَزَ عَنِ الْمـُسِیءِ أنْتَ الْمـُحْسِنُ وَ اَنَا الْمـُسِیءُ بِحَقِّ مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، صَلِّ عَلی مُحَمَّد وَ آلِ مُحَمَّد، وَ تَجَاوَزْ عَنْ قَبِیحِ مَا تَعْلَمُ مِنِّی»، یعنی ای خدایی که به بندگان احسان می‌کنی، بنده گنهکار به درِ خانه‌ی تو آمده و تو امر کرده‌ای که نیکوکار از گنهکار بگذرد، تو نیکوکاری و من گناهکار، به حق محمد و خاندان محمد، بر محمد و خاندان محمد درود بفرست و از بدیهایی که می‌دانی از من سر زده درگذر.
مسأله‌ی 955: موقع گفتن تکبیر اول نماز و تکبیرهای بین نماز، دستهایتان را تا مقابل گوش‌هایتان بالا بیاورید.
مسأله‌ی 956: اگر شک کنید که تکبیرة الاحرام را گفتید یا نه، یا باید نیت نماز مستحبی کنید و صورت از قبله برگردانید و سپس به نیت نماز، تکبیرة الاحرام بگویید و یا نماز را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 957: اگر بعد از گفتن تکبیرة الاحرام شک کنید که آن را صحیح گفتید یا نه، یا باید نیت نماز مستحبی کنید و صورت از قبله برگردانید و سپس به نیت نماز، تکبیرة الاحرام بگویید و یا نماز را تمام کنید و دوباره بخوانید.
قیام (ایستادن)
مسأله‌ی 958: قیام در موقع گفتن تکبیرة الاحرام و قیام پیش از رکوع که آن را «قیام متصل به رکوع» می‌گویند را از ارکان نماز بشمارید. ولی قیام در موقع خواندن حمد و سوره و قیام بعد از رکوع را رکن ندانید و اگر از روی فراموشی ترک شد، نمازتان را صحیح بشمارید.
مسأله‌ی 959: باید پیش از گفتن تکبیر و بعد از آن، مقداری بایستید تا یقین کنید که در حال ایستادن، تکبیر گفته‌اید.
مسأله‌ی 960: اگر رکوع را فراموش کنید و بعد از حمد و سوره بنشینید و یادتان بیاید که رکوع نکرده‌اید، باید بایستید و به رکوع بروید. و اگر بدون این که بایستید، به حال خمیدگی به رکوع برگردید، چون قیام متصل به رکوع را بجا نیاورده‌اید، نمازتان را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 961: موقعی که برای تکبیرة الاحرام یا قرائت نماز ایستاده‌اید، بدنتان را حرکت ندهید و به طرفی خم نشوید و به جایی تکیه نکنید. ولی اگر از روی ناچاری باشد، یا در حال خم شدن برای رکوع باشید، می‌توانید پاهایتان را حرکت دهید.
مسأله‌ی 962: اگر موقعی که برای قرائت نماز ایستاده‌اید، از روی فراموشی، بدنتان را حرکت دهید یا به طرفی خم شوید یا به جایی تکیه کنید، نمازتان را دارای اشکال ندانید. ولی در موقع گفتن تکبیرة الاحرام و قیام متصل به رکوع، اگر از روی فراموشی هم باشد، باید نماز را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 963: باید در موقع ایستادن، هر دو پایتان روی زمین باشد. و بهتر است سنگینی بدنتان روی هر دو پا باشد.
مسأله‌ی 964: اگر می‌توانید درست بایستید، نباید پاهایتان را خیلی با فاصله از یکدیگر بگذارید که ایستادن بر آن صدق نکند و اگر به حال معمولی نایستادید، باید نمازتان را دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 965: موقعی که بخواهید در حال نماز، کمی جلو یا عقب بروید یا کمی بدنتان را به طرف راست یا چپ حرکت دهید، نباید چیزی بگویید، ولی «بِحَوْلِ اللهِ وَ قُوَّتِهِ اَقُومُ وَ اَقْعُدُ» را در حال برخاستن بگویید، و در موقع گفتن ذکرهای واجب و مستحب نماز نیز باید بدنتان بیحرکت باشد.
مسأله‌ی 966: اگر در حال حرکت بدن ذکر بگویید، مثلاً موقع رفتن به رکوع یا رفتن به سجده تکبیر بگویید، چنانچه آن را به قصد ذکری که در نماز دستور داده‌اند بگویید، باید نمازتان را دوباره بخوانید. و اگر به این قصد نگویید بلکه بخواهید ذکری گفته باشید، نمازتان را صحیح بدانید.
مسأله‌ی 967: بهتر است دستها و انگشتانتان را در موقع خواندن حمد و سوره حرکت ندهید.
مسأله‌ی 968: اگر موقع خواندن حمد و سوره یا خواندن تسبیحات، بیاختیار به قدری حرکت کنید که از حال آرام بودن بدن خارج شوید، باید بعد از آرام گرفتن بدن، آنچه را در حال حرکت بدن خوانده‌اید، دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 969: اگر در بین نماز از ایستادن عاجز شوید باید بنشیند، و اگر از نشستن هم عاجز شوید باید دراز بکشند، ولی تا بدنتان آرام نگرفته، نباید چیزی بخوانید.
مسأله‌ی 970: در صورتی که بتوانید ایستاده نماز بخوانید، نباید بنشینید. پس اگر در موقع ایستادن، بدنتان حرکت می‌کند یا مجبورید به چیزی تکیه دهید یا بدنتان را کج کنید یا خم شوید یا پاهایتان را بیش از معمول باز بگذارید، باید به هر طور که می‌توانید ایستاده نماز بخوانید. ولی اگر به هیچ قسم حتی مثل حال رکوع هم نتوانید بایستید، باید راست بنشینید و نشسته نماز بخوانید.
مسأله‌ی 971: در صورتی که بتوانید بنشینید، نباید خوابیده نماز بخوانید. و اگر نتوانید راست بنشینید باید هر طور که می‌توانید بنشینید، و اگر به هیچ قسم نمی‌توانید بنشینید باید به طوری که در احکام قبله گفته شد، به پهلوی راست بخوابید، و اگر به پهلوی راست نمی‌توانید باید به پهلوی چپ بخوابید، و اگر آن هم ممکن نیست به پشت بخوابید به طوری که کف پاهایتان رو به قبله باشد.
مسأله‌ی 972: هر گاه مجبور باشید نشسته نماز بخوانید، اگر بعد از خواندن حمد و سوره بتوانید بایستید و رکوع را ایستاده بجا آورید، باید بایستید و از حال ایستاده به رکوع بروید. و اگرنتوانید، باید رکوع را هم نشسته بجا آورید.
مسأله‌ی 973: هر گاه مجبور باشید درازکشیده نماز بخوانید، اگر در بین نماز بتوانید بنشینید، باید مقداری را که می‌توانید، نشسته بخوانید. و نیز اگر می‌توانید بایستید، باید مقداری را که می‌توانید، ایستاده بخوانید، ولی تا بدنتان آرام نگرفته نباید چیزی بخوانید.
مسأله‌ی 974: هر گاه مجبور باشید نشسته نماز بخوانید، اگر در بین نماز بتوانید بایستید، باید مقداری را که می‌توانید، ایستاده بخوانید، ولی تا بدنتان آرام نگرفته، نباید چیزی بخوانید.
مسأله‌ی 975: هر گاه بترسید که به واسطه‌ی ایستادن، مریض شوید یا ضرری به شما برسد، می‌توانید نشسته نماز بخوانید. و اگر از نشستن هم بترسید، می‌توانید درازکشیده نماز بخوانید.
مسأله‌ی 976: هر گاه نتوانید بایستید ولی احتمال بدهید که تا آخر وقت بتوانید ایستاده نماز بخوانید، باید نماز را به تأخیر بیاندازید. و اگر در اول وقت نشسته بخوانید و در آخر وقت بتوانید ایستاده بخوانید، باید اعاده کنید. و همچنین است اگر نتوانید در اول وقت نشسته بخوانید ولی آخر وقت بتوانید.
مسأله‌ی 977: در حال ایستادن در نماز، بدنتان را راست نگهدارید، شانه‌هایتان را پایین بیاندازید، دستهایتان را روی رانهایتان بگذارید، انگشتهایتان را به هم بچسبانید، به جای سجده‌ی خود نگاه کنید، سنگینی بدنتان را به طور مساوی روی هر دو پایتان بیاندازید، با خضوع و خشوع باشید، پاها را پس و پیش نگذارید، پاهایتان را از سه انگشت باز تا یک وجب فاصله دهید، و منهاجیات پاهایشان را به هم بچسبانند.
قرائت
مسأله‌ی 978: باید در رکعت اول و دوم نمازهای واجب یومیه، اول سوره‌ی حمد و بعد از آن، یک سوره‌ی کامل بخوانید.
مسأله‌ی 979: اگر وقت نماز تنگ باشد یا ناچار شوید که سوره را نخوانید، مثلاً بترسید که اگر سوره را بخوانید، دزد یا درنده یا چیز دیگری به شما صدمه بزند، نباید سوره را بخوانید.
مسأله‌ی 980: نباید عمداً سوره را پیش از حمد بخوانید، ولی اگر خواندید، باید نماز را تمام کنید و اعاده نمایید. و اگر اشتباهی سوره را پیش از حمد بخوانید و در بین آن یادتان بیاید، باید سوره را رها کنید و بعد از خواندن حمد، سوره را از اول بخوانید.
مسأله‌ی 981: اگر حمد و سوره یا یکی از آنها را فراموش کنید و بعد از رسیدن به رکوع بفهمید، نمازتان را صحیح بدانید. ولی بعد از تمام شدن نماز، برای هر کدام، دو سجده‌ی سهو به جا آورید.
مسأله‌ی 982: اگر پیش از آنکه برای رکوع خم شوید، بفهمید که حمد و سوره را نخوانده‌اید، باید بخوانید، و اگر بفهمید سوره را نخوانده‌اید، باید فقط سوره را بخوانید. ولی اگر بفهمید حمد تنها را نخوانده‌اید، باید اول حمد و بعد از آن دوباره سوره را بخوانید. و نیز اگر خم شوید ولی پیش از آنکه به رکوع برسید بفهمید حمد و سوره یا سوره‌ی تنها یا حمد تنها را نخوانده‌اید، باید بایستید و به همین دستور عمل نمایید.
مسأله‌ی 983: نباید در نماز واجب، یکی از چهار سوره‌ای که آیه‌ی سجده دارد و در مسأله‌ی 355 گفته شد را عمداً بخوانید، و اگر خواندید، باید بعد از خواندن آیه‌ی سجده، سجده کنید و سپس نمازتان را تمام نمایید و دوباره با سوره‌ای که سجده‌ی واجب ندارد، اعاده یا قضا نمایید.
مسأله‌ی 984: اگر اشتباهی مشغول خواندن سوره‌ای شوید که سجده‌ی واجب دارد، چنانچه پیش از رسیدن به آیه‌ی سجده بفهمید، باید آن سوره را رها کنید و سوره‌ی دیگر بخوانید. و اگر بعد از خواندن آیه‌ی سجده بفهمید، باید در وسط نماز، سجده کنید و سپس سوره‌ی سجده‌دار و نماز را تمام کنید و بعد از نماز، سجده‌ی آن را بجا آورید و نماز را دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 985: هر گاه در نماز، آیه‌ی سجده را بشنوید، باید با سر اشاره به سجده کنید و نماز را تمام نمایید، سپس سجده‌ی آن را بجا آورید و نماز را دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 986: خواندن سوره در نمازهای مستحبی را خوب بدانید ولی اگر نماز مستحبی را به واسطه‌ی نذر کردن بر خود واجب نموده باشید، خواندن سوره را ترک نکنید. البته در بعضی از نمازهای مستحبی مثل نماز وحشت که سوره‌ی مخصوص دارند، اگر بخواهید به دستور آن نماز رفتار کنید، باید همان سوره را بخوانید.
مسأله‌ی 987: در رکعت اول نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه، بعد از حمد، سوره‌ی جمعه، و در رکعت دوم آن بعد از حمد، سوره‌ی منافقون بخوانید. واگر مشغول یکی از اینها شوید، نباید آن را رها کنید و سوره‌ی دیگر بخوانید.
مسأله‌ی 988: اگر بعد از حمد، مشغول خواندن سوره‌ی توحید یا کافرون شوید، نباید آن را رها کنید و سوره‌ی دیگری بخوانید. ولی در نماز جمعه و نماز ظهر روز جمعه اگر از روی فراموشی به جای سوره‌ی «جمعه» و «منافقون» یکی از این دو سوره را بخوانید، تا به نصف نرسیده می‌توانید آن را رها کنید و سوره‌ی «جمعه» و «منافقون» را بخوانید.
مسأله‌ی 989: اگر در نماز جمعه یا نماز ظهر روز جمعه عمداً سوره‌ی توحید یا کافرون بخوانید، اگر چه به نصف نرسیده باشد، نباید رها کنید و سوره‌ی «جمعه» و «منافقون» را بخوانید.
مسأله‌ی 990: اگر در نماز، غیر از سوره‌ی توحید و کافرون، سوره‌ی دیگری بخوانید، می‌توانید تا قبل از این که به نصف سوره برسید، تلاوتش را رها کنید و سوره‌ی دیگر بخوانید. ولی بعد از تلاوت نصف، نباید بقیه‌ی سوره را رها کنید.
مسأله‌ی 991: اگر مقداری از سوره را فراموش کنید یا از روی ناچاری مثلاً به واسطه‌ی تنگی وقت یا جهت دیگر نتوانید آن را تمام نمایید، می‌توانید آن سوره را رها کنید و سوره‌ی دیگری بخوانید، اگر چه از نصف آن گذشته باشید یا سوره‌ای را که می‌خوانده‌اید، سوره‌های توحید یا کافرون باشد.
مسأله‌ی 992: باید حمد و سوره‌ی نماز صبح و مغرب و عشا را بلند بخوانید، و باید حمد و سوره‌ی نماز ظهر و عصر را آهسته بخوانید.
مسأله‌ی 993: باید در نماز صبح و مغرب و عشا مواظب باشید که تمام کلمات حمد و سوره، حتی حرف آخر آنها را بلند بخوانید.
مسأله‌ی 994: منهاجیات می‌توانند حمد و سوره‌ی نماز صبح و مغرب و عشا را بلند یا آهسته بخوانند. ولی اگر نامحرم صدایشان را بشنود، باید آهسته بخوانند.
مسأله‌ی 995: اگر در جایی که باید نماز را بلند بخوانید، عمداً آهسته بخوانید، یا در جایی که باید آهسته بخوانید، عمداً بلند بخوانید، نمازتان را باید اعاده کنید. ولی اگر از روی فراموشی یا ندانستن مسأله باشد، نمازتان را صحیح بدانید. و اگر در بین خواندن حمد و سوره بفهمید اشتباه کرده‌اید، باید مقداری که خوانده‌اید را دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 996: نباید در خواندن حمد و سوره، صدایتان را بیشتر از حد معمول بلند کنید، مثل این که با فریاد بخوانید، و اگر چنین کردید، باید نمازتان را اعاده نمایید.
مسأله‌ی 997: باید نماز را یاد بگیرید که غلط نخوانید. و اگر به هیچ صورتی نمی‌توانید صحیح آن را یاد بگیرید، باید هر طور که می‌توانید بخوانید، و بهتر آن است که نماز را به جماعت بجا آورید، مگر آنکه مشقت داشته باشد.
مسأله‌ی 998: هر گاه حمد و سوره و چیزهای دیگر نماز را به خوبی نمی‌دانید ولی می‌توانید یاد بگیرید، چنانچه وقت نماز وسعت دارد، باید یاد بگیرید و اگر وقت تنگ است، باید در صورتی که ممکن باشد، نمازتان را به جماعت بخوانید.
مسأله‌ی 999: برای یاد دادن نماز، مزد نگیرید.
مسأله‌ی 1000: هر گاه یکی از کلمات حمد یا سوره را ندانید، یا عمداً آن را نگویید، یا به جای حرفی، حرف دیگری بگویید مثلاً به جای «ض»، «ظ» بگویید، یا جایی که باید بدون زیر و زبر خوانده شود، زیر و زبر بدهید، یا تشدید را نگویید، باید نمازتان را دوباره با قرائت صحیح بخوانید.
مسأله‌ی 1001: هر گاه کلمه‌ای را صحیح بدانید و در نماز همانطور بخوانید ولی بعد بفهمید غلط خوانده‌اید، باید دوباره نمازتان را بخوانید و یا اگر وقت گذشته، قضا نمایید.
مسأله‌ی 1002: اگر اعراب کلمه‌ای را ندانید یا ندانید مثلاً کلمه‌ای به «س» است یا به «ص»، باید یاد بگیرید و چنانچه دو جور یا بیشتر بخوانید، مثل آنکه «اِهْدِنَا الصِّراطَ المُسْتَقِیمَ» را یک مرتبه با «سین» و یک مرتبه با «صاد» بخوانید، نمازتان را باطل بشمارید. مگر آنکه هر دو جور قرائت شده باشد و به امید رسیدن به واقع بخوانید.
مسأله‌ی 1003: اگر در کلمه‌ای «واو» باشد و حرف قبل از «واو» در آن کلمه، ضمّه داشته باشد و حرف بعد از «واو» در آن کلمه، همزه باشد مثل کلمه «سوء» باید آن «واو» را مد بدهید، یعنی آن را بکشید و همچنین اگر در کلمه‌ای «الف» باشد و حرف قبل از «الف» در آن کلمه فتحه داشته باشد و حرف بعد از «الف» در آن کلمه، همزه باشد مثل «جاء»، باید آن را بکشید و نیز اگر در کلمه‌ای «ی» باشد و حرف پیش از «ی» در آن کلمه، کسره داشته باشد و حرف بعد از «ی» در آن کلمه، همزه باشد مثل «جیء»، باید «ی» را با مد بخوانید و اگر بعد از این «واو» و «الف» و «ی» به جای همزه، حرفی باشد که ساکن است، یعنی فتحه و کسره و ضمّه ندارد، باز هم باید این سه حرف را با مد بخوانید، مثلاً در «وَ لاَ الضَّآلِّینَ» که بعد از «الف» حرف «لام» ساکن است، باید «الف» آن را با مَد بخوانید. و چنانچه به دستوری که گفته شد رفتار نکنید، باید نماز را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1004: نباید در قرائت نماز، «وقف به حرکت» و «وصل به سکون» نمایید. و معنی «وقف به حرکت» آن است که کسره یا فتحه یا ضمّه‌ی آخر کلمه‌ای را بگویید و بین آن کلمه و کلمه‌ی بعدش فاصله دهید. مثلاً بگوید «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و میم «الرَّحِیمِ» را کسره بدهید و بعد قدری فاصله دهید و بگویید: «مالِک یوْمِ الدِّینِ». و معنی «وصل به سکون» آن است که کسره یا فتحه یا ضمه‌ی کلمه‌ای را نگویید و آن کلمه را به کلمه‌ی بعد بچسبانید، مثل آنکه بگویید: «الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ» و میم «الرَّحِیمِ» را کسره ندهید و فوراً «مالِک یوْمِ الدِّینِ» را بگویید.
مسأله‌ی 1005: در رکعت سوم و چهارم نماز، سه مرتبه تسبیحات اربعه بگویید، یعنی سه مرتبه بگویید: «سُبْحانَ اللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ لا اِلهَ اِلاَّ اللهُ وَ اللهُ اَکبَرُ».
مسأله‌ی 1006: باید در تنگی وقت، تسبیحات اربعه را یک مرتبه بگویید.
مسأله‌ی 1007: باید در رکعت سوم و چهارم نماز، تسبیحات اربعه را آهسته بخوانید.
مسأله‌ی 1008: اگر در رکعت سوم و چهارم، سوره‌ی حمد بخوانید، باید «بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» آن را هم آهسته بگویید.
مسأله‌ی 1009: اگر نمی‌توانید تسبیحات اربعه را یاد بگیرید یا درست بخوانید، باید در رکعت سوم و چهارم، سوره‌ی حمد بخوانید.
مسأله‌ی 1010: اگر در دو رکعت اول نماز، به خیال این که در دو رکعت آخر هستید، تسبیحات بگویید، چنانچه پیش از رکوع بفهمید، باید حمد و سوره را بخوانید و اگر در رکوع یا بعد از رکوع بفهمید، نمازتان را صحیح بدانید، ولی بعد از نماز باید برای ترک حمد و ترک سوره و زیادی تسبیحات، برای هر کدام، دو سجده‌ی سهو نمایید.
مسأله‌ی 1011: اگر در دو رکعت آخر نماز به خیال اینکه در دو رکعت اول هستید، حمد بخوانید، یا در دو رکعت اول نماز، با اینکه گمان می‌کرده‌اید در دو رکعت آخر هستید حمد بخوانید، چه پیش از رکوع بفهمید و چه بعد از آن، نمازتان را صحیح بدانید.
مسأله‌ی 1012: اگر در رکعت سوم یا چهارم بخواهید سوره‌ی حمد بخوانید ولی تسبیحات به زبانتان بیاید، یا بخواهید تسبیحات بخوانید ولی سوره‌ی حمد به زبانتان بیاید، باید آن را رها کنید و دوباره تسبیحات را بخوانید.
مسأله‌ی 1013: اگر در رکعت سوم و چهارم که معمولاً تسبیحات می‌خوانید، بدون قصد، مشغول خواندن سوره‌ی حمد شوید، باید آن را رها کنید و دوباره تسبیحات را بخوانید.
مسأله‌ی 1014: خوب است در رکعت سوم و چهارم، بعد از تسبیحات، استغفار کنید، مثلاً بگویید: «اَسْتَغْفِرُ اللّهَ رَبِّى وَ اَتُوبُ اِلَیهِ» یا بگویید: «اَللّهُمَّ اغْفِرْ لى». و اگر زمانی که مشغول استغفار هستید، شک کنید که تسبیحات را خوانده‌اید یا نه، باید تسبیحات را بخوانید. و نیز اگر قبل از خم شدن برای رکوع در حالی که مشغول استغفار نیستید، شک کنید که تسبیحات را خوانده‌اید یا نه، باید تسبیحات را بخوانید. و اگر به گمان آنکه تسبیحات را گفته‌اید، مشغول گفتن استغفار شوید و شک کنید که تسبیحات را خوانده‌اید یا نه، باید تسبیحات را بخوانید.
مسأله‌ی 1015: اگر در رکوع رکعت سوم یا چهارم شک کنید که تسبیحات را خوانده‌اید یا نه، اعتنا نکنید ولی اگر در حال رفتن به رکوع شک کنید که تسبیحات را خوانده‌اید یا نه، باید برگردید و بخوانید.
مسأله‌ی 1016: هرگاه بعد از تمام شدن آیه یا کلمه‌ای شک کنید که آن را درست گفته‌اید یا نه، تا داخل رکن بعدی نشده‌اید باید آن آیه یا کلمه را به طور صحیح بگویید ولی اگر جزء بعدی، رکن باشد مثلاً در رکوع شک کنید که سوره را درست خوانده‌اید یا نه، نباید برگردید و نباید به شک خود اعتنا کنید. ولی اگر جزء بعدی رکن نباشد، مثلاً موقع گفتن «اللهُ الصَّمَد» شک کنید که «قُل هُوَ اللهُ احد» را درست گفته‌اید یا نه، باید دوباره بخوانید. و اگر چند مرتبه شک کنید، می‌توانید چند بار بگویید ولی نباید به حد وسواس برسد و اگر به حد وسواس رسید، باید نمازتان را دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1017: در رکعت اول، پیش از خواندن حمد بگویید: «اَعُوذُ بِاللّهِ مِنَ الشَّیطانِ الرَّجِیمِ» و در رکعت اول و دوم نماز ظهر و عصر «بِسمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ» را بلند بگویید و حمد و سوره را شمرده بخوانید و در آخر هر آیه وقف کنید، یعنی آن آیه را به آیه‌ی بعد نچسبانید، و در حال خواندن حمد و سوره به معنای آیه توجه داشته باشید. اگر نماز را به جماعت می‌خوانید، بعد از تمام شدن حمد امام، و اگر تنهایی می‌خوانید بعد از آنکه حمد خودتان تمام شد بگویید: «اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِینَ» و بعد از خواندن سوره‌ی توحید، یک یا دو یا سه مرتبه «کذلِک اللّهُ رَبِّی» یا سه مرتبه «کذلِک اللّهُ رَبُّنا» بگویید، بعد از خواندن سوره کمی صبر کنید و بعد تکبیر پیش از رکوع را بگویید یا قنوت را بخوانید.
مسأله‌ی 1018: خوب است در رکعت اول نماز، سوره‌ی قدر و در رکعت دوم، سوره‌ی توحید را بخوانید.
مسأله‌ی 1019: نباید در تمام نمازهای یک شبانهروز، خواندن سوره‌ی توحید را ترک کنید.
مسأله‌ی 1020: سوره‌ی توحید را به یک نفس نخوانید.
مسأله‌ی 1021: سوره‌ای را که در رکعت اول خوانده‌اید، در رکعت دوم نخوانید، ولی سوره‌ی توحید را می‌توانید در هر دو رکعت بخوانید.
رکوع
مسأله‌ی 1022: در هر رکعت بعد از قرائت باید به اندازه‌ای خم شوید که بتوانید دستهایتان را به زانوهایتان بگذارید، و این عمل را رکوع می‌گویند.
مسأله‌ی 1023: هر گاه به اندازه‌ی رکوع خم شوید، باید دستهایتان را به زانوهایتان بگذارید.
مسأله‌ی 1024: نباید رکوع را به طور غیر معمول بجا آورید، مثلاً به چپ یا راست خم شوید، اگر چه دستهایتان به زانو برسد.
مسأله‌ی 1025: خم شدنتان باید به قصد رکوع باشد، پس اگر به قصد کار دیگری مثلاً برای کشتن جانور خم شوید، نباید آن را رکوع حساب کنید، بلکه باید بایستید و دوباره برای رکوع خم شوید، و به واسطه‌ی این عمل، رکن زیاد نشده و نمازتان را باطل نشمارید.
مسأله‌ی 1026: هر گاه دست یا زانوی شما با دست و زانوی دیگران فرق داشته باشد، مثلاً دستتان خیلی بلند است که اگر کمی خم شوید به زانویتان می‌رسد یا زانویتان پایینتر از مردم دیگر است که باید خیلی خم شوید تا دستتان به زانویتان برسد، باید به اندازه‌ی معمول خم شوید.
مسأله‌ی 1027: هر گاه نشسته رکوع می‌کنید، باید به قدری خم شوید که صورتتان مقابل زانوهایتان برسد، و بهتر است به قدری خم شوید که صورتتان نزدیک جای سجدهتان برسد.
مسأله‌ی 1028: باید در رکوع، حد اقل سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» یا یک مرتبه «سُبْحانَ رِبِّىَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» بگویید.
مسأله‌ی 1029: ذکر رکوع را باید پشت سر هم و به عربی صحیح بگویید و بهتر است «سُبْحانَ رِبِّىَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه و بیشتر بگویید.
مسأله‌ی 1030: در رکوع باید بدنتان به مقداری که ذکر می‌گویید، چه ذکر واجب باشد و چه اذکار مستحب، آرام باشد.
مسأله‌ی 1031: اگر موقعی که ذکر واجب رکوع را می‌گویید، بیاختیار به قدری حرکت کنید که از حال آرامبودن بدن خارج شوید، باید بعد از آرام گرفتن بدن، دوباره ذکر را بگویید، ولی اگر کمی حرکت کنید که از حال آرامبودن بدن خارج نشوید، یا انگشتانتان را حرکت دهید، دارای اشکال ندانید.
مسأله‌ی 1032: اگر پیش از آن که به مقدار رکوع خم شوید و بدنتان آرام گیرد، عمداً ذکر رکوع را بگویید، باید بعد از رسیدن به رکوع و آرام گرفتن بدن، دوباره ذکر را بگویید و نماز را پس از اتمام، اعاده نمایید.
مسأله‌ی 1033: نباید پیش از تمام شدن ذکر واجب، عمداً سر از رکوع بردارید و اگر سر بردارید، نمازتان را باطل بشمارید، ولی اگر سهواً سر بردارید، چنانچه پیش از آنکه از حال رکوع خارج شوید، یادتان بیاید که ذکر رکوع را تمام نکرده‌اید، باید در حال آرامی بدن، دوباره ذکر را بگویید، و اگر بعد از آنکه از حال رکوع خارج شدید، یادتان بیاید، نمازتان را صحیح بدانید. و پس از نماز، دو سجده‌ی سهو بجا آورید.
مسأله‌ی 1034: اگر نتوانید به مقدار ذکر در رکوع بمانید، باید بقیه‌ی آن را در حال برخاستن از رکوع بگویید.
مسأله‌ی 1035: اگر به واسطه‌ی مرض و مانند آن نتوانید در رکوع آرام بگیرید، نمازتان را صحیح بدانید، ولی باید پیش از آنکه از حال رکوع خارج شوید، ذکر واجب یعنی «سُبْحانَ رِبِّىَ الْعَظِیمِ وَ بِحَمْدِهِ» یا سه مرتبه «سُبْحانَ اللهِ» را بگویید.
مسأله‌ی 1036: هرگاه نتوانید به اندازه‌ی رکوع خم شوید، باید به چیزی تکیه دهید و رکوع کنید و اگر موقعی هم که تکیه داده‌اید نتوانید به طور معمول رکوع کنید، باید به هر اندازه که می‌توانید خم شوید، سپس نماز را دوباره بخوانید و رکوع آن را نشسته بجا آورید، و اگر هیچ نتوانید خم شوید، باید موقع رکوع بنشینید و نشسته رکوع کنید، و نماز دیگری هم بخوانید و برای رکوع آن با سر اشاره نمایید.
مسأله‌ی 1037: هر گاه بتوانید ایستاده نماز بخوانید، اگر در حال ایستاده یا نشسته نتوانید رکوع کنید، باید ایستاده نماز بخوانید و برای رکوع، با سر اشاره کنید، و اگر نتوانید اشاره کنید، باید به نیت رکوع، پلک‌هایتان را بر هم بگذارید و ذکر آن را بگویید و به نیت برخاستن از رکوع، چشمهایتان را باز کنید. و اگر از این هم عاجز هستید، باید در قلبتان نیت رکوع کنید و ذکر آن را بگویید.
مسأله‌ی 1038: هر گاه نتوانید ایستاده یا نشسته رکوع کنید و فقط برای رکوع بتوانید در حالی که نشسته هستید، کمی خم شوید یا در حالی که ایستاده هستید با سرتان اشاره کنید، باید ایستاده نماز بخوانید و برای رکوع، با سرتان اشاره نمایید و نماز دیگری هم بخوانید و موقع رکوع آن بنشینید و هر قدر می‌توانید، برای رکوع، خم شوید.
مسأله‌ی 1039: اگر بعد از رسیدن به حد رکوع، سر از رکوع بردارید و دو مرتبه به اندازه‌ی رکوع خم شوید، یا بعد از آن که به اندازه‌ی رکوع خم شدید، به قدری خم شوید که از اندازه‌ی رکوع بگذرید و دوباره به رکوع برگردید، چون رکوع زیاد شده است، نمازتان را باطل بشمارید. و بهتر آن است که نماز را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1040: بعد از تمام شدن ذکر رکوع، باید راست بایستید و بعد از آنکه بدنتان آرام گرفت به سجده بروید، و اگر عمداً پیش از ایستادن یا پیش از آرام گرفتن بدنتان به سجده بروید، نمازتان را باطل بشمارید.
مسأله‌ی 1041: اگر رکوع را فراموش کنید و پیش از آنکه به سجده برسید یادتان بیاید، باید بایستید و بعد به رکوع بروید و چنانچه به حالت خمیدگی به رکوع برگردید، نمازتان را باطل بشمارید.
مسأله‌ی 1042: اگر بعد از آنکه پیشانیتان به زمین رسید، یادتان بیاید که رکوع نکرده‌اید، باید بایستید و رکوع را بجا آورید و بعد از تمام شدن نماز، برای زیاد شدن سجده، دو سجده‌ی سهو بجا آورید، و نماز را دوباره بخوانید. و در صورتی که در سجده‌ی دوم یادتان بیاید، باید بایستید و رکوع را بجا آورید، و نماز را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1043: بهتر است پیش از رفتن به رکوع، در حالی که راست ایستاده‌اید، تکبیر بگویید و در رکوع، زانوهایتان را به عقب دهید و پشتتان را صاف نگه دارید و گردنتان را بکشید و مساوی پشتتان نگه دارید و بین دو پایتان را نگاه کنید و پیش از ذکر یا بعد از آن، صلوات بفرستید، ولی آن را به نیت ذکر رکوع نگویید، و بعد از آنکه از رکوع برخاسته و راست ایستادید، در حال آرامی بدن، بگویید: «سَمِعَ اللّهُ لِمَنْ حَمِدَهُ».
مسأله‌ی 1044: منهاجیات در حال رکوع، دستهایشان را بالاتر از زانوهایشان بگذارند و زانوها را به عقب ندهند.
سجود
مسأله‌ی 1045: باید در هر رکعت از نمازهای واجب و مستحب، بعد از رکوع، دو سجده کنید و سجده را آن بدانید که پیشانی و کف دو دست و سر دو زانو و سر دو انگشت بزرگ پاهایتان را بر زمین بگذارید.
مسأله‌ی 1046: دو سجده را با هم یک رکن حساب کنید. پس اگر در نماز واجب، عمداً یا از روی فراموشی، هر دو را ترک کنید یا دو سجده‌ی دیگر به آنها اضافه نمایید، نمازتان را باطل بشمارید.
مسأله‌ی 1047: نباید عمداً یک سجده را کم یا زیاد کنید، ولی اگر سهواً یک سجده را کم کنید، حکم آن بعداً گفته خواهد شد.
مسأله‌ی 1048: هر گاه پیشانیتان را عمداً یا سهواً به زمین نگذارید، سجده محسوبش نکنید اگر چه جاهای دیگر را به زمین بگذارید، ولی اگر پیشانی را به زمین بگذارید و سهواً جاهای دیگر را به زمین نرسانید یا سهواً ذکر نگویید، سجده را صحیح بدانید.
مسأله‌ی 1049: باید در سجده، سه مرتبه «سُبْحَانَ اللّهِ» یا یک مرتبه «سُبْحانَ رِبِّىَ الأعْلَى وَ بِحَمْدِهِ» بگویید، و باید این کلمات را به عربی صحیح بگویید و خوب است «سُبْحانَ رِبِّىَ الأعْلَى وَ بِحَمْدِهِ» را سه یا پنج یا هفت مرتبه بگویید.
مسأله‌ی 1050: در سجده، باید به مقدار گفتن ذکر، چه ذکر واجب و چه اذکار مستحب، بدنتان آرام باشد.
مسأله‌ی 1051: اگر پیش از آن که پیشانیتان به زمین برسد و بدنتان آرام بگیرد، عمداً ذکر سجده را بگویید، باید دوباره ذکر را بعد از گذاشتن پیشانی و آرام شدن بدنتان تکرار کنید، و نماز را نیز اعاده نمایید. ولی اگر پیش از تمام شدن ذکر، عمداً سر از سجده بردارید، نمازتان را باطل بشمارید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1052: اگر پیش از آن که پیشانیتان به زمین برسد و بدنتان آرام گیرد، سهواً ذکر سجده را بگویید و پیش از آن که سر از سجده بردارید، بفهمید که اشتباه کرده‌اید، باید دوباره در حال آرام بودن بدن، ذکر سجده را بگویید.
مسأله‌ی 1053: اگر بعد از آن که سر از سجده برداشتید، بفهمید که پیش از آرام گرفتن بدن، ذکر را گفته‌اید یا پیش از آن که ذکر سجده تمام شود، سر برداشته‌اید، نمازتان را صحیح بدانید.
مسأله‌ی 1054: اگر موقعی که ذکر سجده را می‌گویید یکی از هفت عضو را عمداً از زمین بردارید، باید بعد از آرام گرفتن همه‌ی اعضاء، دوباره ذکر واجب را بگویید و نماز را تمام کنید و اعاده نمایید. ولی موقعی که مشغول گفتن ذکر نیستید اگر غیر از پیشانیتان جاهای دیگر را از زمین بردارید و دوباره بگذارید، دارای اشکال ندانید.
مسأله‌ی 1055: اگر پیش از تمام شدن ذکر سجده، سهواً پیشانیتان را از زمین بردارید، نمی‌توانید دوباره به زمین بگذارید و باید آن را یک سجده حساب کنید، ولی اگر جاهای دیگر را سهواً از زمین بردارید، باید دو مرتبه به زمین بگذارید و ذکر را بگویید.
مسأله‌ی 1056: بعد از تمام شدن ذکر سجده‌ی اول، باید بنشینید تا بدنتان آرام گیرد، سپس به سجده‌ی دوم بروید.
مسأله‌ی 1057: جای پیشانیتان در حال سجده، نباید بیش از چهار انگشت بسته، از جای زانوها و سر انگشتان پاهایتان بلندتر یا پست‌تر باشد. و اگر چنین بود، باید نماز را در جای هموار، اعاده یا قضا نمایید.
مسأله‌ی 1058: در زمین سراشیب ـ که سراشیبی آن درست معلوم نیست ـ نیز مانند زمین هموار، نباید جای پیشانیتان در حال سجده از جای انگشتان پا و سر زانوهایتان، بیش از چهار انگشت بسته، بلندتر یا پست‌تر باشد.
مسأله‌ی 1059: اگر پیشانیتان را سهواً به چیزی بگذارید که از جای انگشتان پا و سر زانوهایتان بلندتر از چهار انگشت بسته است، باید سر را بردارید و به چیزی که بلندی زایدی ندارد بگذارید، و نماز را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1060: نباید بین پیشانی و آنچه بر آن سجده می‌کنید، چیزی فاصله شود، پس اگر مُهرتان به قدری کثیف باشد که پیشانیتان به خاک مُهر نرسد، سجدهتان را باطل بشمارید، ولی اگر مثلاً رنگ مُهر تغییر کرده باشد، می‌توانید بر آن سجده کنید.
مسأله‌ی 1061: باید در حال سجده، کف دستهایتان را بر زمین بگذارید ولی در حال ناچاری، پشت دست را بگذارید، و اگر گذاشتن پشت دست ممکن نباشد، باید مچ دست را بگذارید، و چنانچه آن را هم نتوانید، باید هر جای دست را که می‌توانید، بر زمین بگذارید.
مسأله‌ی 1062: باید در سجده، سر دو انگشت شست پاها را به زمین بگذارید و اگر انگشت‌های دیگر پا یا روی پا را به زمین بگذارید، یا به واسطه‌ی بلند بودن ناخن، سر شست به زمین نرسد، نمازتان را باطل بشمارید، و اگر به واسطه‌ی ندانستن مسأله، نمازهای خود را اینطور خوانده‌اید، باید دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1063: اگر مقداری از شست پایتان بریده شده، باید بقیه‌ی آن را به زمین بگذارید، ولی اگر چیزی از آن نمانده یا اگر مانده خیلی کوتاه است، باید همان را به زمین بگذارید و ذکر سجده را بگویید و باز بقیه‌ی انگشتان را به زمین بگذارید و دو مرتبه ذکر را بگویید. و اگر هیچ انگشتی ندارید، باید هر مقداری از پایتان که باقی مانده را به زمین بگذارید.
مسأله‌ی 1064: اگر به طور غیر معمول سجده کنید، مثلاً سینه و شکمتان را به زمین بچسبانید یا پاهایتان را دراز کنید، اگر چه هفت عضوی که گفته شد، به زمین برسد، باید نماز را دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1065: مُهر یا چیز دیگری که بر آن سجده می‌کنید باید پاک باشد ولی اگر مثلاً مُهر را روی فرش نجس بگذارید یا یک طرف مُهر نجس باشد، می‌توانید به طرف پاک آن سجده کنید.
مسأله‌ی 1066: هر گاه در پیشانیتان دُمل و مانند آن باشد، چنانچه ممکن است، باید با جای سالم پیشانیتان سجده کنید. و اگر ممکن نیست، باید دو مُهر را با فاصله بگذارید و دُمل را در فاصله‌ی مُهرها قرار داده و جای سالم پیشانی را بر مُهرها بگذارید.
مسأله‌ی 1067: اگر دُمل یا زخم، تمام پیشانیتان را گرفته باشد، باید به یکی از دو طرف پیشانی سجده کنید و اگر ممکن نیست، به چانه یا بینی و اگر به چانه یا بینی هم ممکن نیست، باید به هر جایی از صورت که ممکن است سجده کنید. و اگر به هیچ جایی از صورت ممکن نیست، با جلوی سر سجده نمایید و اگر آن هم ممکن نباشد، با اشاره سجده کنید.
مسأله‌ی 1068: هر گاه نتوانید پیشانیتان را به زمین برسانید، باید به قدری که می‌توانید خم شوید و مُهر یا چیز دیگری که سجده بر آن صحیح است را روی چیز بلندی گذاشته و طوری پیشانی را بر آن بگذارید که بگویند سجده کرده است، ولی باید کف دستها و زانوها و انگشتان پا را به طور معمول به زمین بگذارید.
مسأله‌ی 1069: هر گاه هیچ نتوانید خم شوید، باید برای سجده بنشینید و با سر اشاره کنید، و اگر نتوانید، باید با چشمها اشاره نمایید و در هر دو صورت، باید ـ اگر می‌توانید ـ به قدری مُهر را بلند کنید که پیشانیتان را بر آن بگذارید و اگر ممکن نیست، مُهر را به پیشانیتان بگذارید و اگر با سر و چشمها هم نمی‌توانید اشاره کنید، باید در قلبتان نیت سجده کنید، و با دست و مانند آن هم برای سجده اشاره نمایید.
مسأله‌ی 1070: هر گاه نتوانید بنشینید، باید ایستاده نیت سجده کنید و چنانچه می‌توانید باید برای سجده با سر اشاره کنید، و اگر نمی‌توانید، با چشمها اشاره نمایید، و اگر این را هم نمی‌توانید، در قلبتان نیت سجده کنید، و با دست و مانند آن برای سجده اشاره نمایید.
مسأله‌ی 1071: هر گاه پیشانیتان بیاختیار به جای سجده بخورد و بلند شود، باید سجده را به طور صحیح بجا آورید. و سپس آن نماز را دو مرتبه بخوانید.
مسأله‌ی 1072: جایی که باید تقیه کنید، اگر بتوانید بر حصیر یا چیزی که سجده بر آن صحیح شمرده می‌شود، طوری سجده کنید که به زحمت نیافتید، نباید بر فرش و مانند آن سجده نمایید و اگر نمی‌توانید، باید در صورت امکان، برای نماز به جای دیگر بروید، و الا در همان جا نماز بخوانید و بر فرش و مانند آن سجده نمایید، سپس آن نماز را با چیزی که سجده بر آن صحیح شمرده می‌شود، اعاده کنید.
مسأله‌ی 1073: نباید روی چیزی که بدنتان روی آن آرام نمی‌گیرد، سجده کنید. ولی سجده کردن روی تشکی که بعد از سر گذاشتن و مقداری پایین رفتن، محکم می‌شود را بدون اشکال بدانید.
مسأله‌ی 1074: هر گاه ناچار شوید در زمین گِل نماز بخوانید، چنانچه آلوده شدن بدن و لباس برایتان مشقت ندارد، باید سجده و تشهد را به طور معمول بجا آورید، ولی اگر مشقت دارد، می‌توانید در حالی که ایستاده‌اید، برای سجده با سر اشاره کنید و تشهد را ایستاده بخوانید. و اگر در عین مشقت، سجده و تشهد را به طور معمول بجا آورید، نمازتان را صحیح بدانید.
مسأله‌ی 1075: باید در رکعت اول و سوم نماز که تشهد ندارد، بعد از سجده‌ی دوم، قدری بیحرکت بنشینید و بعد برخیزید.
چیزهایی که می‌توانید بر آنها سجده کنید
مسأله‌ی 1076: باید بر زمین و چیزهای غیر خوراکی که از زمین می‌روید مانند چوب و برگ درخت سجده کنید و سجده بر چیزهای خوراکی و پوشاکی و نیز سجده کردن بر چیزهای معدنی مانند طلا، نقره، عقیق و فیروزه را صحیح ندانید، اما سجده کردن بر سنگ‌های معدنی مانند سنگ مرمر و سنگ‌های سیاه را بدون اشکال بدانید.
مسأله‌ی 1077: نباید بر برگ تازه‌ی درخت انگور، سجده کنید.
مسأله‌ی 1078: سجده بر چیزهایی که از زمین می‌روید و خوراک حیوان است مثل علف و کاه را صحیح بدانید.
مسأله‌ی 1079: سجده بر گُلهایی که خوراکی نیستید را صحیح بدانید ولی سجده بر دواهای خوراکی که از زمین می‌روید مانند گل بنفشه و گل گاو زبان را صحیح ندانید.
مسأله‌ی 1080: سجده بر گیاهی که خوردن آن در بعضی از شهرها معمول است و در شهرهای دیگر معمول نیست و نیز سجده بر میوه‌ی نارس را صحیح ندانید.
مسأله‌ی 1081: سجده بر سنگ آهک و سنگ گچ را صحیح بدانید ولی به گچ و آهک پخته و آجر و کوزه‌ی گِلی و مانند آن، در حال اختیار، سجده نکنید.
مسأله‌ی 1082: اگر کاغذ از چیزی که سجده بر آن را صحیح می‌دانید، مثل کاه، ساخته شده باشد، می‌توانید بر آن سجده کنید ولی نباید بر کاغذی که از پنبه و مانند آن ساخته شده باشد، یا کاغذی که نمی‌دانید از چه چیزی ساخته شده، سجده کنید.
مسأله‌ی 1083: برای سجده، بهتر است از تربت حضرت سیدالشهدا (علیهالسلام) و بعد از آن از خاک، و بعد از خاک از سنگ، و بعد از سنگ از گیاه استفاده کنید.
مسأله‌ی 1084: اگر چیزی که باید سجده بر آن را صحیح بدانید، نداشته باشید یا اگر داشته باشید، به واسطه‌ی سرما یا گرمای زیاد و مانند اینها نتوانید بر آن سجده کنید، باید به لباستان، اگر از کتان یا پنبه است، سجده کنید و اگر از چیز دیگر است، باید بر پشت دست یا چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نمایید، ولی تا سجده بر پشت دست ممکن است، بر چیز معدنی سجده نکنید.
مسأله‌ی 1085: نباید بر گِل و خاک سستی که پیشانیتان بر روی آن آرام نمی‌گیرد سجده کنید، ولی اگر بعد از آن که مقداری فرو رفت، محکم شود، سجده بر آن را خالی از اشکال بدانید.
مسأله‌ی 1086: اگر در سجده‌ی اول، مُهر به پیشانیتان بچسبد یا پیشانیتان به مقدار زیادی خاکی شود، باید مُهر را جدا کنید و خاک را برطرف نمایید. ولی اگر بدون اینکه مُهر را بردارید یا خاک را برطرف کنید، دوباره به سجده بروید، باید نمازتان را تمام کرده و اعاده نمایید.
مسأله‌ی 1087: اگر در بین نماز، چیزی که بر آن سجده می‌کنید، گم شود و چیزی که سجده بر آن را صحیح می‌دانید، نداشته باشید، چه وقت نماز وسعت داشته باشد و چه وقت تنگ باشد، باید به لباستان اگر از پنبه یا کتان است سجده کنید و اگر از چیز دیگری است، بر پشت دست یا چیز معدنی مانند انگشتر عقیق سجده نمایید و سپس نماز را با چیزی که سجده بر آن صحیح است، اعاده یا قضا نمایید.
مسأله‌ی 1088: هرگاه در حال سجده بفهمید پیشانیتان را بر چیزی گذاشته‌اید که باید سجده بر آن را باطل بشمارید، اگر ممکن باشد باید پیشانی را از روی آن به روی چیزی که باید سجده بر آن را صحیح بدانید بکشید، ولی اگر ممکن نباشد، در صورتی که لباستان از پنبه و کتان است باید پیشانی را به روی آن بکشید و اگر از چیز دیگری است، پیشانی را از روی آن به پشت دست یا چیز معدنی بکشید، سپس نماز را تمام کرده و اعاده یا قضا نمایید.
مسأله‌ی 1089: اگر بعد از سجده بفهمید پیشانیتان را روی چیزی گذاشته بودید که باید سجده بر آن را باطل بشمارید، باید بر چیزی که سجده بر آن را باید صحیح بشمارید، سجده کنید و نمازتان را اعاده یا قضا نمایید.
مسأله‌ی 1090: نباید برای غیر خداوند متعال سجده کنید و نباید مانند بعضی از مردم عوام که رو به قبر استادان منهاج (علیهمالسلام) پیشانی را به زمین می‌گذارند، عمل کنید، هر چند به نیت شکر خداوند متعال باشد.
کارهایی که خوب است در سجده مراعات کنید
مسأله‌ی 1091: بهتر است چند چیز را در سجده مراعات کنید:
1ـ هر گاه ایستاده نماز می‌خوانید، بعد از آنکه سر از رکوع برداشتید و کاملاً ایستادید، و هرگاه نشسته نماز می‌خوانید، بعد از آن که کاملاً نشستید، برای رفتن به سجده، تکبیر بگویید.
2ـ موقع رفتن به سجده، اول دستهایتان را به زمین بگذارید، ولی منهاجیات، اول زانوهایشان را به زمین بگذارند.
3ـ بینی را به مُهر یا چیزی که باید سجده بر آن را صحیح بدانید، بگذارید.
4ـ در حال سجده، انگشتان دست را به هم بچسبانید و برابر گوش بگذارید، به طوری که سر آنها رو به قبله باشد.
5ـ در سجده دعا کنید و از خدا حاجت بخواهید و این دعا را بخوانید: «یا خَیرَ المَسؤُولینَ، وَ یا خَیرَ المُعطینَ، اُرزُقنی وَ ارزُق عَیالی مِن فَضلِکَ الواسِع فَانَّک ذُو الفَضل العَظیم»، یعنی ای بهترین کسی که از او سؤال می‌کنند و ای بهترین عطا کنندگان، روزی بده به من و خانواده‌ی من از فضل خودت، پس به درستی که تو دارای فضل بزرگی.
6ـ بعد از سجده، بر ران چپ بنشینید و روی پای راست را بر کف پای چپ بگذارید.
7ـ بعد از هر سجده وقتی نشستید و بدنتان آرام گرفت، تکبیر بگویید.
8ـ بین سجده‌ی اول و دوم، بدنتان که آرام گرفت «اَسْتَغْفِرُ اللهَ وَ اَتُوبُ اِلَیهِ» بگویید.
9ـ سجده را طول بدهید و در موقع نشستن، دستهایتان را روی رانها بگذارید.
10ـ برای رفتن به سجده‌ی دوم، در حال آرامی بدن، تکبیر بگویید.
11ـ در سجده‌ها صلوات بفرستید ولی آن را به قصد ذکری که در سجده دستور داده‌اند، نگویید.
12ـ در موقع بلند شدن، دستهایتان را بعد از زانوها از زمین بردارید ولی منهاجیات، اول دستهایشان را از زمین بردارند.
13ـ آرنجهایتان را به زمین نچسبانید و بازوهایتان را از پهلو جدا نگه دارید، ولی منهاجیات، آرنجهایشان را بر زمین بگذارند و تا جایی که امکان دارد، اعضای بدنشان را به یکدیگر بچسبانند. و مستحبات دیگر سجده در کتاب‌های مفصل، مانند قوانین عملی منهاج فردوسیان گفته شده است.
مسأله‌ی 1092: در سجده، قرآن نخوانید و نیز برای برطرف کردن گرد و غبار، جای سجده را فوت نکنید و اگر در اثر فوت کردن، دو حرف از دهانتان بیرون آید، باید نمازتان را تمام کرده و اعاده نمایید. و غیر از اینها، مکروهات دیگری هم در کتاب‌های مفصل، مانند قوانین عملی منهاج فردوسیان گفته شده است.
سجده‌ی واجب قرآن
مسأله‌ی 1093: در هر یک از چهار سوره‌ی «سجده»، «فصّلت»، «نجم» و «علق» یک آیه‌ی سجده است که اگر بخوانید یا گوش به آن بدهید، بعد از تمام شدن آن آیه، باید فوراً سجده کنید و اگر فراموش کردید، باید هر وقت یادتان آمد سجده نمایید. و در گوش دادن، فرقی بین این که از خود گوینده بشنوید یا از وسیله‌ای مانند بلندگو و رادیو بشنوید، نگذارید.
مسأله‌ی 1094: اگر موقعی که آیه‌ی سجده را می‌خوانید، از دیگری هم بشنوید، باید دو بار سجده نمایید.
مسأله‌ی 1095: هر گاه در غیر نماز، در حال سجده، آیه‌ی سجده را بخوانید یا به آن گوش بدهید، باید سر از سجده بردارید و دوباره سجده کنید.
مسأله‌ی 1096: اگر آیه‌ی سجده را از کسی که قصد خواندن قرآن ندارد یا از بچه‌ی غیر ممیّز که خوب و بد را نمی‌فهمد، گوش بدهید، باید سجده کنید. و همچنین است اگر از مثل نوار صوتی، رادیو یا تلویزیون ـ که به صورت زنده پخش نمی‌شود ـ بشنوید، باید سجده کنید.
مسأله‌ی 1097: برای بجا آوردن سجده‌ی واجب قرآن، وضو یا غسل و همچنین رو به قبله بودن را لازم ندانید، ولی باید عورت خود را بپوشانید و بدن و جای پیشانیتان پاک باشد و جای پیشانی از جای سر انگشتان پا و جای زانوهایتان بلندتر یا پست‌تر نباشد و محل سجده و لباستان غصبی نباشد و هفت عضوی که در سجده‌ی نماز گفته شد را بر زمین بگذارید و بر چیزهایی که باید سجده بر آنها را صحیح بدانید، سجده کنید.
مسأله‌ی 1098: در بجا آوردن سجده‌ی واجب قرآن، باید طوری عمل کنید که بگویند سجده کرد.
مسأله‌ی 1099: برای بجا آوردن سجده‌ی واجب قرآن، فقط گذاشتن پیشانی به قصد سجده بر زمین را کافی ندانید و باید ذکری هم بگویید و بهتر است بگویید: «لا اِلهَ اِلَّا اللهُ حَقًّا حَقًّا، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ اِیماناً وَ تَصْدِیقاً، لا اِلهَ اِلَّا اللهُ عُبُودِیةً وَ رِقًّاً، سَجَدْتُ لَکَ یا رَبِّ تَعَبُّداً وَ رِقًّاً لا مُستَنْکِفاً وَ لا مُسْتَکْبِراً، بَلْ أَنَا عَبْدٌ ذَلِیلٌ ضَعِیفٌ خائِفٌ مُسْتَجِیرٌ».
تشهد
مسأله‌ی 1100: در رکعت دوم تمام نمازهای واجب و مستحب و نماز وتر و همچنین در رکعت سوم نماز مغرب و رکعت چهارم نماز ظهر و عصر و عشا، باید بعد از سجده‌ی دوم بنشینید و در حال آرام بودن بدن، تشهد بخوانید یعنی بگویید: «اَشْهَدُ اَنْ لاَ اِلَهَ إلاَّ اللهُ وَحْدَهُ لاَ شَرِیک لَهُ وَ اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً عَبْدُهُ وَ رَسوُلُهُ، اللهُمَّ صَلِّ عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ».
مسأله‌ی 1101: کلمات تشهد را باید به عربی صحیح و به ترتیبی که در مسأله‌ی قبل گفته شد و پشت سر هم بگویید.
مسأله‌ی 1102: اگر تشهد را فراموش کنید و بایستید و پیش از رکوع یادتان بیاید که تشهد را نخوانده‌اید، باید بنشینید و تشهد را بخوانید و دوباره بایستید و تسبیحات اربعه را بخوانید و نماز را تمام کنید. و بعد از نماز، برای ایستادن بیجا، دو سجده‌ی سهو بجا آورید. ولی اگر در رکوع یا بعد از آن یادتان بیاید، باید نماز را تمام کنید و بعد از سلام نماز، تشهد را قضا کنید و برای تشهد فراموششده، دو سجده‌ی سهو بجا آورید.
مسأله‌ی 1103: در حال خواندن تشهد، بر ران چپ بنشینید و روی پای راست را بر کف پای چپ بگذارید و پیش از تشهد بگویید: «الحَمدُ لله» یا بگویید: «بِسْمِ اللهِ وَ بِاللهِ وَ الْحَمْدُ للهِ وَ خَیرُ الأْسْمَاءِ للهِ» و نیز دستهایتان را بر رانهایتان بگذارید و انگشتهایتان را به یکدیگر بچسبانید و به دامان خود نگاه کنید و بعد از تمام شدن تشهد بگویید: «وَتَقَبَّلْ شَفَاعَتَهُ وَ ارْفَعْ دَرَجَتَه».
مسأله‌ی 1104: منهاجیات در وقت خواندن تشهد، رانهایشان را به هم بچسبانند.
سلام نماز
مسأله‌ی 1105: بعد از تشهد رکعت آخر نماز، در حالی که نشسته‌اید و بدنتان آرام است، بگویید: «اَلسَّلامُ عَلَیک أیهَا النَّبِی وَ رَحْمَةُ اللهِ وَ بَرَکاتُهُ» و بعد از آن باید بگویید: «اَلسَّلامُ عَلَینَا وَعَلی عِبَادِ اللهِ الصّالِحِینَ» و بعد از آن باید بگویید: «اَلسَّلامُ عَلَیکمْ وَرَحْمَةُ اللهِ وَبَرَکاتُهُ».
مسأله‌ی 1106: اگر سلام نماز را فراموش کنید و موقعی یادتان بیاید که صورت نماز به هم نخورده و کاری هم که عمدی و سهوی آن، نماز را باطل می‌کند ـ مثل پشت به قبله کردن، انجام نداده باشید ـ باید سلام را بگویید و نمازتان را صحیح بدانید.
مسأله‌ی 1107: اگر سلام نماز را فراموش کنید و موقعی یادتان بیاید که صورت نماز به هم خورده است، چنانچه پیش از آن که صورت نماز به هم بخورد کاری که عمدی و سهوی آن، نماز را باطل می‌کند ـ مثل پشت به قبله کردن ـ انجام نداده باشید، نمازتان را صحیح بدانید و اگر پیش از آن که صورت نماز به هم بخورد، کاری که عمدی و سهوی آن نماز را باطل می‌کند انجام داده باشید، نمازتان را دوباره بخوانید.
ترتیب
مسأله‌ی 1108: نباید عمداً ترتیب نماز را به هم بزنید ولی اگر عمداً ترتیب نماز را به هم بزنید، مثلاً سوره را پیش از حمد بخوانید، یا سجود را پیش از رکوع بجا آورید، نمازتان را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1109: هر گاه رکنی از نماز را فراموش کنید و رکن بعد از آن را بجا آورید، مثلاً پیش از آنکه رکوع کنید، دو سجده نمایید، نمازتان را تمام کنید و دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1110: هر گاه رکنی را فراموش کنید و چیزی را که بعد از آن است و رکن نیست بجا آورید، مثلاً پیش از آنکه دو سجده کنید، تشهد بخوانید، باید رکن را بجا آورید و آنچه را اشتباهی پیش از آن خوانده‌اید، دوباره بخوانید. و بعد از نماز، برای هر زیاده، دو سجده‌ی سهو بجا آورید.
مسأله‌ی 1111: هر گاه چیزی را که رکن نیست فراموش کنید و رکن بعد از آن را بجا آورید، مثلاً حمد را فراموش کنید و مشغول رکوع شوید، نمازتان را صحیح بدانید. و پس از نماز، برای غیر رکن فراموششده، دو سجده‌ی سهو بجا آورید.
مسأله‌ی 1112: هر گاه چیزی که رکن نیست را فراموش کنید و چیزی که بعد از آن است و آن هم رکن نیست را بجا آورید، مثلاً حمد را فراموش کنید و سوره را بخوانید، چنانچه مشغول رکن بعد شده باشید مثلاً در رکوع یادتان بیاید که حمد را نخوانده‌اید، بگذرید و نمازتان را صحیح بدانید، ولی اگر مشغول رکن بعد نشده باشید، باید آنچه را فراموش کرده‌اید، بجا آورید و بعد از آن چیزی را که اشتباهی جلوتر خوانده‌اید را دوباره بخوانید. و پس از نماز، برای هر واجب فراموششده، دو سجده‌ی سهو بجا آورید.
مسأله‌ی 1113: اگر سجده‌ی اول را به خیال این که سجده‌ی دوم است یا سجده‌ی دوم را به خیال اینکه سجده‌ی اول است بجا آورید، نمازتان را صحیح بدانید.
موالات
مسأله‌ی 1114: باید نماز را با موالات بخوانید یعنی کارهای نماز، مانند رکوع و سجود و تشهد را پشت سر هم بجا آورید و چیزهایی که در نماز می‌خوانید را به طوری که معمول است، پشت سر هم بخوانید و اگر به قدری بین آنها فاصله بیاندازید که نگویند نماز می‌خوانید، نمازتان را دوباره بخوانید.
مسأله‌ی 1115: هر گاه در نماز، سهواً بین حرفها یا کلمات، فاصله بیاندازید و فاصله به قدری نباشد که صورت نماز از بین برود، چنانچه مشغول رکن بعد نشده باشید، باید آن حرفها یا کلمات را به طور معمول بخوانید و اگر مشغول رکن بعد شده باشید، نمازتان را صحیح بدانید.
مسأله‌ی 1116: طول دادن رکوع و سجود و خواندن سوره‌های بزرگ را مایه‌ی از بین رفتن موالات نشمارید.
قنوت
مسأله‌ی 1117: در تمام نمازهای واجب و مستحب، پیش از رکوع رکعت دوم، قنوت بخوانید و در نماز وتر، با آن که یک رکعت می‌باشد، پیش از رکوع، قنوت بخوانید. و در هر رکعت نماز جمعه، یک قنوت بخوانید و در نماز آیات، پنج قنوت و در نماز عید فطر و قربان در رکعت اولش پنج قنوت و در رکعت دومش چهار قنوت بخوانید.
مسأله‌ی 1118: در قنوت، دستهایتان را مقابل صورت و کف آنها را رو به آسمان و پهلوی هم نگه دارید و غیر شست، انگشت‌های دیگرتان را به هم بچسبانید و به کف دستهایتان نگاه کنید.
مسأله‌ی 1119: هر ذکری را می‌توانید در قنوت بخوانید، و بهتر است بگویید: «لاَ اِلهَ اِلاَّ اللهُ الْحَلِیمُ الْکرِیمُ لاَ اِلهَ اِلاَّ اللهُ الْعَلِی الْعَظِیمُ سُبْحَانَ اللهِ رَبِّ السَّمَوَاتِ السَّبْعِ وَ رَبِّ الاَرَضِینَ السَّبْعِ وَ مَا فِیهِنَّ وَ مَا بَینَهُنَّ وَ رَبِّ الْعَرْشِ الْعَظِیم وَ الْحَمْدُ للهِ رَبِّ الْعَالَمِین».
مسأله‌ی 1120: قنوت را بلند بخوانید. مگر زمانی که در نماز جماعت باشید و امام جماعت صدایتان را بشنود.
مسأله‌ی 1121: می‌توانید عمداً قنوت نخوانید، ولی اگر فراموش کنید و پیش از آن که به اندازه‌ی رکوع خم شوید، یادتان بیاید، می‌توانید بایستید و بخوانید و اگر در رکوع یادتان بیاید، می‌توانید بعد از رکوع قضا کنید و اگر در سجده یادتان بیاید، می‌توانید بعد از سلام نماز، قضا نمایید.
تعقیب نماز
مسأله‌ی 1122: بعد از نمازهای یومیه، مقداری مشغول تعقیبات یعنی خواندن ذکر و دعا و قرآن شوید و بهتر است پیش از آنکه از جای خود حرکت کنید و طهارتتان باطل شود، رو به قبله تعقیبات را بخوانید و می‌توانید به زبان و لهجه‌ی خودتان دعا کنید. همچنین از تسبیح حضرت زهرا (سلاماللهعلیها) غفلت نکنید و به این ترتیب بگویید: 34 مرتبه «الله اکبر»، 33 مرتبه «الحمد لله»، 33 مرتبه «سبحان الله».
مسأله‌ی 1123: بعد از نمازهای یومیه، سجده‌ی شکر نمایید و همین قدر که پیشانی را به قصد شکر بر زمین بگذارید را کافی بدانید، ولی بهتر است صد مرتبه یا سه مرتبه یا یک مرتبه «شکراً لله» یا «شکراً» یا «عفواً» بگویید و نیز هر وقت نعمتی به شما می‌رسد یا بلایی از شما دور می‌شود، سجده‌ی شکر بجا آورید.
صلوات بر استاد اعظم (صلی الله علیه و آله و سلّم)
مسأله‌ی 1124: هر وقت اسم مبارک استاد اعظم (صلی الله علیه و آله و سلّم) مانند «محمد» و «احمد» یا لقب و کنیه‌ی آن جناب، مثل «مصطفی» و «ابوالقاسم» را بگویید یا بشنوید، اگر چه در نماز باشید، صلوات بفرستید.
مسأله‌ی 1125: موقع نوشتن اسم مبارک استاد اعظم (صلی الله علیه و آله و سلّم) صلوات را هم بنویسید. و نیز بهتر است هر وقت آن حضرت را یاد می‌کنید، صلوات بفرستید.