باب پنجم: برتری و خوشایندی احتیاط
در اصل پسندیده بودن نگهداشت احتیاط در همه‌ی شؤون زندگانی، بویژه نسبت به امور با اهمیت، مانند مسائل مربوط به دین، جای هیچ گونه اشکال و اختلافی نیست. اخباری و اصولی، انسدادی و انفتاحی، همگی، بر برتری اصل احتیاط هماهنگی دارند. و در حقیقت، هر گروهی تلاش می‌ورزد تا با خلاف احتیاط جلوه دادن اندیشه‌ی دیگری، آن را از میدان به در کند. اخباریان، اصولیان را سهلانگار در امر دین می‌انگارند و دیدگاه آنان را خلاف احتیاط می‌دانند و اصولیان روش اخباریان را خلاف احتیاط می‌دانند. به دلیل این که نظریه‌ی آنان واجب بودن احتیاط، در شبههی حکمیّه‌ی تحریمیّه پس از جست وجوی دلیل، سخنی است بیمدرک.
بنابراین اصل کبری و قانون احتیاط، مورد وفاق همگان است. نزاع و بحث‌ها بر سر صغری و جاها و نمونه‌های احتیاط است که کجا و با چه ویژگیهایی «احتیاط» است و کجا و در چه جاهایی «خلاف احتیاط» است.
یکی بر این باور است: احتیاط در عبادت ناممکن است، نه آن که امکان دارد و صحیح و جایز و کافی نیست.
دیگری بر این باور است: احتیاط، ممکن است و درستی و روا بودن آن نیاز به استدلال ندارد.
سومی می‌گوید: فتوا به واجب بودن احتیاط در مسأله‌ی شبههی حکمیّه‌ی تحریمیّه، خلاف احتیاط است؛ حکم الزامی به خدا نسبت داده شده و بندگان خداوند، دچار تنگنا شده‌اند بدون آن که دلیل معتبر در کار باشد.
چهارمی می‌گوید: حکم به برائت و اباحه در مورد این مسأله باعث بیاحتیاطی است؛ زیرا ممکن است در واقع حرام باشد و با این فتوا، مردم دچار مخالفت با حکم خدا بشوند.
امّا با قبول امکان احتیاط، جایز بودن و کافی بودن آن، در مقام ادای وظیفه از سوی هیچ کس سخنی در مخالفت با آن زده نشده است.
احتیاط به معنای انجام فرمان خداوند به گونه‌ای که یقینآور باشد بدون آن که گمان خلاف واقع و زیان در آن وجود داشته باشد، عینِ به حقیقت پیوستن پیروی و سر به فرمان خداوند بودن و به معنای دقیق کلمه، انجام وظیفه است. و نابخردانه است که با به حقیقت پیوستن احتیاط، به این معنی، در انجام وظیفه، به دل شک راه یابد. [1]
با نظر به آنچه در بیان برتری و خوشایندی احتیاط یاد شد، در سخنان همه‌ی عالمان دین، چه اصولی و چه اخباری و یا صاحب هر گرایش فکری دیگری بر مشروعیت ذاتی احتیاط، تأکید شده است. تا آن جا که جمله: «الاحتیاطُ حَسَنٌ عَلَی کُلِّ حَالٍ» و «الاحتِیاطُ سَبیلَ النَّجاة» پسوند و تکیهگاه فتوای هر فقیهی است.
نقل سخنان شماری از بزرگان در این باره، خالی از فایده نیست.
1. والد شیخ بهائی می‌نویسد: «ارشاد فیه سداد. من الطرق المنجیة ـ یقیناً التی یتحتّم ارتکابها الاحتیاط بحسب مایمکن فی العبادات و الاحکام الشرعیة و هو طریق الابرار و علیه اخبار کثیرة و قد اجمع العلماء کلّهم علی انّه طریق منهج و وافق العقل علی ذلک» [2]
2. ملا احمد فاضل نراقی در بسیاری از نوشته‌های فقهی و اصولی خویش، به روشنی بیان کرده است: «من الامور الضروریة الثابتة بالاخبار المتواترة المعتضدة بالاجماع و الاعتبار: مشروعیة الاحتیاط و ثبوته ندباً من الشارع» [3]
3. شیخ جعفر کاشف الغطاء می‌نویسد: «رجحان الاحتیاط فی جلب المنافع و دفع المفاسد دنیویة او اخرویة لمجرد قیام الاحتمال بوجه یکون ملحوظاً عند العقلاء مما حکم به بدیهة العقل و اتفق علیه العقلاء ما لم یبلغ بصاحبه حدّ الوسواس» [4]
4. شیخ انصاری در چندین جا به این مطلب تأکید ورزیده است: «لاشک فی رجحان الاحتیاط عقلاً و نقلاً کما یستفاد من الاخبار» [5]
«و لاشک فی حکم العقل و النقل برجحان الاحتیاط مطلقاً» [6]
«لایخفی علی العوام فضلاً عن غیرهم ان احداً لایقول بحرمة الاحتیاط و لاینکر حسنه و انه سبیل النجاة» [7]
«قیام الخبر الصحیح علی عدم وجوب شیء لایمنع من الاحتیاط طرفیه لعموم ادلة رجحان الاحتیاط» [8]
5. محقق خراسانی در چندین جای اصول، درباره‌ی خوشایندی احتیاط، همان سخنان شیخ انصاری (ره) در رسائل را تکرار و به روشنی تأیید کرده است: «لاشبهة فی حسن الاحتیاط شرعاً و عقلاً فی الشبهة الوجوبیة او التحریمیة فی العبادات و غیرها». [9]
«حتی فیما کان هناک حجة علی عدم الوجوب او الحرمة او امارة معتبرة علی انه لیس فرداً للواجب او الحرام». [10]
«فانه حسن علی کل حال، ما لم یخل بالنظام». [11]
6. خلاصه‌ی سخن آقا باقر وحید بهبهانی در پاسخ به برخی اخباریها، چنین است: «آنچه در خوشایندی احتیاط بیان می‌کنید، صد درصد صحیح و غیر قابل انکار است. برتری احتیاط، مطلبی نیست که بر کسی پوشیده باشد و یا مورد انکار قرار گیرد. هیچ مجتهدی احتیاط را حرام نمیداند و برتری و خوشایندی آن را انکار نمیکند؛ بلکه افزون بر این زندگی مجتهدین بر احتیاط استوار است، همواره بر خوشایندی آن تأکید ورزیده و همگان را به نگهداشت آن در هر حال و در هر شرایطی فراخوانده‌اند. سهل‌انگاران در مسائل دینی را مورد سرزنش و انسان‌های احتیاط‌پیشه را مورد ستایش قرار داده و می‌دهند. و لکن سخن مجتهدان با شما اخباریان بر سر فتوای به واجب بودن احتیاط است که به طور قطع این فتوای اخباریان، اظهار نظر مخالف احتیاط است. سخن اصولیها این است که چرا شما اخباریان خلاف احتیاط رفتار می‌کنید و بر خلاف احتیاط فتوا می‌دهید. چرا از حکم و فتوای بدون دلیل ترس و واهمه ندارید. روز قیامت در پاسخ پرسش الهی که با کدام دلیل و مدرک، فتوا به واجب بودن احتیاط داده‌اید، چه خواهید گفت؟ برابر کدام مدرک با فتوای به واجب بودن احتیاط، بندگان خدا را در زحمت و دشواری انداخته‌اید و بر خلاف مذاق شریعت که بر آسانی استوار است، مردم را به دشواری و زحمت واداشته‌اید. اگر دین خداوند بر اساس آسانی، گذشت، فراخی و رحمت استوار شده است، با کدام برهان، برابر کدام دلیل، خود و مردم را از این سماحت و سهولت و رأفت اسلامی محروم و در فشار و تنگنا و زحمت گرفتار کرده‌اید؟! بنابراین روش و اندیشه‌ی شما اخباریها مبنی بر فتوا دادن به وجوب احتیاط در حالی که دلیل و برهان معلوم و معتبری ندارید، ضدّ احتیاط است» [12]
…………………………………………….
[1] رساله‌ی اجتهاد و تقلید، محقق اصفهانی؛ کتاب بحوث فی الاصول، صفحه‌ی 182، انتشارات اسلامی وابسته به جامعه مدرسین؛ نهایة الاصول؛ حاشیة الکفایه، جلد 2، صفحات 42 تا 46؛ تقریرات درس میرزای شیرازی، جلد 4، صفحه‌ی 117 و 121 و 122؛ تنقیح فی شرح عروة الوثقی، جلد 3، صفحه‌ی 171.
[2] العقد الطهماسبی، میراث اسلامی ایران، دفتر دهم، صفحات 210 و 211. ترجمه: یکی از راه‌های نجات‌بخش، به یقین، احتیاط در عبادات و احکام شرعی است.احتیاط راه و روش نیکان است و بر خوشایندی آن روایات فراوانی، دلالت میکنند. و اجماع همه‌ی عالمان، بر پسندیده بودن آن است و عقل و شرع بر پسندیده بودن احتیاط هماهنگی دارند.
[3] عوائد الایام، صفحه‌ی 500، عائده‌ی 49؛ مستند الشیعه، جلد 6، صفحه‌ی 58؛ مناهج الاحکام، صفحه‌ی 306. ترجمه: مشروع بودن احتیاط، از امور بدیهی و ثابت‌شده با روایات متواتر و پشت در پشت به اجماع و عقل است و ثبوت استحبابش از شارع است.
[4] کشف الغطاء عن وجه مبهمات الشریعة الغراء، صفحه‌ی 43. ترجمه: برتری احتیاط در جلب منافع و دفع مفاسد دنیوی و اخروی، به مجرد وجود احتمال عقلایی، چیزی است که عقل بدیهی (بدون نیاز به استدلال) به آن حکم می‌کند و عقلا بر آن اتفاق نظر دارند البته تا حدّی که صاحبش را به وسواس دچار نسازد.
[5] الرسائل، صفحه‌ی 359. ترجمه: شکی در برتری احتیاط از نظر عقل و نقل نیست، چنان که از روایات استفاده می‌شود.
[6] الرسائل، صفحه‌ی 375 و 381. ترجمه: شکی در حکم عقل و نقل بر برتری احتیاط به طور مطلق نیست.
[7] الرسائل، صفحه‌ی 364. ترجمه: بر مردم عامی مخفی نیست چه رسد به غیرشان از علما که هیچ کس احتیاط را حرام ندانسته است و نیک بودنش را انکار نکرده است و این که راه نجات است.
[8] الرسائل، صفحه‌ی 506. ترجمه: این که روایت صحیحی بر واجب نبودن چیزی دلالت داشته باشد، مانع از احتیاط نمی‌شود، به خاطر ادله‌ی برتری احتیاط.
[9] کفایة الاصول، جلد 2، صفحات 193 تا 202. ترجمه: شکی در نیکو بودن احتیاط از لحاظ شرعی و عقلی، چه در شبههی وجوبیه و چه در شبههی تحریمیه در عبادات و غیر آن نیست.
[10] کفایة الاصول، جلد 2، صفحه‌ی 202. ترجمه: حتی در آنجا که حجتی بر عدم وجوب یا عدم حرمت یا نشانه‌ی معتبری بر این که موردی از واجب یا حرام است، نباشد.
[11] کفایة الاصول، جلد 2، صفحه‌ی 255. ترجمه: احتیاط در هر حالی ـ تا زمانی که موجب اختلال نظام نشود ـ نیکوست.
[12] الرسائل الاصولیة، صفحه‌ی 377، تحقیق مؤسسه‌ی علاّمه وحید بهبهانی، قم؛ الرسائل، صفحه‌ی 363.