باب هفتم: دشواری تشخیص موارد درست احتیاط
گفتیم که حُسن احتیاط و خوشایندی عملِ به آن، جزو مسائل مسلّم عقلی و نقلی و مورد اتفاق همگان است و نیز ثابت شد که راه احتیاط نسبت به راه‌های دیگر، مانند اجتهاد و تقلید برای دستیابی به هدف و انجام وظیفه، یقینی و قطعیتر است.
و لکن باید به درستی به این نکته توجه کرد که پیمودن راه «احتیاط»، به گونه‌ای که از خطر گرفتاری به «ضد احتیاط» به دور باشد، بسی دشوار و دقیق است که از عهده‌ی هر کس، بویژه مردمان عامی ساخته نیست؛ چون تسلّطی بر فتاوای فقها ندارند. از این روی، در درستی عمل به احتیاط شرط شده است که احتیاطکننده، چگونگی عمل به احتیاط و موارد و شرایط آن را از راه اجتهاد و یا تقلید به خوبی بشناسد. [1] زیرا بدون شناخت جاها و چگونگی عمل به احتیاط، احتیاطی که سبب یقین به انجام وظیفه است، به حقیقت نمیپیوندد، نه آن که به حقیقت می‌پیوندد و بسنده نیست. [2]
«احتیاط»، گاهی به انجام چیزی است؛ گاهی به ترک چیزی است؛ گاهی با تکرار عمل است؛ و گاهی با ترک تکرار است که مثال‌های آن، به صورت دقیق و جزئی، در ضمن مسأله‌ها بیان شده است.
شناخت جاهای «احتیاط»، بدون آن که به «ضد احتیاط» بیانجامد، بر مردمان عامی بسیار دشوار است و در جاهایی احتیاط در فعل با احتیاط در ترک ناسازگارند و شناختن این که کدام یک بر دیگری برتری دارد و احتیاط در انتخاب کدام احتیاط است، خیلی دشوار و ظریف است. [3]
بنابراین برخلاف خوشایندی عقلی و شرعی و امتیازی که راه احتیاط نسبت به راه اجتهاد و تقلید می‌تواند داشته باشد، که عبارت است از یقینی بودن شناخت و انجام وظیفه بدون احتمال ضرر و زیان اخروی، دشواریهای ویژه‌ای دارد که نگهداشت و انجام آن از عهده‌ی هر کسی ساخته نیست.
فاضل نراقی، با اعتراف به خوشایندی و مشروع بودن احتیاط، درباره‌ی دشواری آن می‌نویسد: «الاحتیاط امر مرغوب فیه عقلاً مندوب الیه شرعاً و هو امّا واجب او مستحب فمراعاته یکون مطلوباً فلا معنی للعقاب علیه. و لکن مراعاته لیس شأن کل احد بل العلم بمواقعه و کیفیته صعب جداً لا تصل الیه غالباً الاّ من له دربة تامة فی الاحکام الشرعیة». [4]
شیخ انصاری نیز به دشواری عمل به احتیاط برای عوام مردم، اشاره کرده است و آموختن جاهای بایسته و نیز چگونگی عمل به آن را کاری دشوار و در حدّ ناممکن دانسته است. [5]
از این روی لازم آمد که محل دقیق احتیاط و روش درست آن به صورت واضح، در قالب رساله‌ی توضیح المسائل به اصحاب منهاج فردوسیان ارائه شود و تنها به توصیه‌ی «احتیاط کنید» بسنده نگردد.
………………………………………….
[1] عروة الوثقی، مسأله‌ی 2.
[2] التنقیح فی شرح العروة الوثقی، جلد 1، صفحه‌ی 71.
[3] عروة الوثقی، مسأله‌ی 66.
[4] مناهج الاحکام و الاصول، چاپ سنگی، صفحه‌ی 306. ترجمه: احتیاط امری رغبت‌شده در آن از لحاظ عقل و شایسته از نظر شرع است و آن، یا واجب است و یا مستحب، پس مراعاتش مطلوب است و عقاب بر احتیاط، معنی ندارد. لکن مراعات احتیاط از عهده‌ی هر کسی بر نمی‌آید بلکه علم به جای احتیاط و چگونگی احتیاط، خیلی سخت است به طوری که غالب مردم به آن نمی‌رسند مگر کسی که تسلط کامل بر احکام شرعی داشته باشد.
[5] الرسائل، صفحه‌ی 195 و 202.