تفسیرهای قرآن کریم، انواع مختلفی دارد؛
برخی تفاسیر، با رویکرد روایی (قرآن به حدیث) است. آفت این تفاسیر، اولاً استفاده از روایات ضعیف و ثانیاً، استفاده از اقوال صحابیان مفسر مانند ابن عباس، ابن مسعود و ابی بن کعب به عنوان سند تفسیر کننده است.
برخی تفاسیر، با رویکرد عقلی است. آفت این تفاسیر، افتادن به دام «تفسیر به رأی» است. آنچه در این گونه تفاسیر، غلبه دارد، تفسیر کلام خدا نیست بلکه تحمیل کلام مخلوق بر کتاب خداست. تفاسیری همچون تفسیر ملاصدرای شیرازی، از این گونه تفاسیر عقلی است.
برخی تفاسیر، با رویکرد عرفانی است. آفت این تفاسیر، تحمیل ذوقیات صوفیانه بر آیات باعظمت قرآن کریم است. تفاسیری مانند «کشف الاسرار» [1] و «بیان السعاده» [2] چنین تفاسیری هستند.
برخی تفاسیر، با رویکرد قرآن به قرآن است. آفت اینگونه تفاسیر، ضرب آیات در آیات است که به تصریح استادان، نهی شده است. امام صادق (علیه السلام) فرمودند: قَالَ أَبِی (علیه السلام): «مَا ضَرَبَ رَجُلٌ الْقُرْآنَ بَعْضَهُ بِبَعْضٍ إِلَّا کَفَرَ» [3]
تفسیرهای «المیزان» [4] و «تسنیم» [5] از جمله تفاسیر قرآن به قرآن شمرده می‌شوند.
برخی تفاسیر، با رویکرد نکته‌برداری از قرآن کریم است. آفت اینگونه تفاسیر، برداشت‌های تأییدنشده از آیات نورانی قرآن کریم می‌باشد. تفاسیری مانند تفسیر «نور» [6] چنین است.
انواع دیگری از تفسیر نیز وجود دارد که با جستجوی بیشتر، می‌توان از آنها نام برد، ولی سخن در ارزش تربیتی تفسیر قرآن است. یعنی آیا مطالعه، شنیدن و گفتن تفسیر قرآن، نقش مثبتی در تربیت انسان دارد؟
در جواب این سؤال عرض می‌کنیم: آیات نورانی قرآن کریم، در یک تقسیم‌بندی، به سه دسته تقسیم می‌شود؛
دسته‌ی نخست: آیاتی است که دیدگاهی را ارائه می‌دهد؛
دسته‌ی دوم: آیاتی است که دستور عملی‌ای را ارائه می‌دهد؛
دسته‌ی سوم: جز اینها، مثل تاریخ، موعظه و پیش‌بینی.
آنچه به روشنی در تکامل انسان، نقش اساسی دارد، اصلاح دیدگاه‌ها و اعمال است. [7] دیدگاه‌های روشن قرآن کریم، در «مجموعه‌ی قواعد نظری منهاج فردوسیان» آمده است. دستورات عملی قرآن کریم نیز در «مجموعه‌ی قوانین عملی منهاج فردوسیان» آمده است. مواعظ قرآن کریم، در کتاب «مواعظ استادان منهاج فردوسیان» آمده است. وصف بهشت و جهنم که بهترین تحریک‌کننده و اهرم تربیتی برای رسیدن به کمال و سعادت می‌باشد، در کتاب «بهشت و جهنم در منهاج فردوسیان» آمده است.
با این حساب، برای منهاجی‌ای که مطالعه و تدبّر در مجموعه‌ی آثار منهاج فردوسیان را به درستی انجام می‌دهد، مطالعه‌ی تفسیر، نقش مثبتی در رسیدن به کمال و سعادت، نخواهد داشت و به نوعی، اتلاف عمر و تضییع اوقات به شمار خواهد رفت.
…………………………………………..
1. کشف الاسرار و عدة الابرار، کتابی در تفسیر قرآن و بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین تفسیر عرفانی فارسی، نوشته‌ی ابوالفضل رشید الدین میبدی در دهه ۵۲۰ قمری است. این کتاب بر اساس تفسیر الهروی، اثر عبدالله انصاری (که هم اکنون در دست نیست) و در ده جلد نوشته شده است.
2. بیان السعاده فی مقامات العباده، منسوب به ملا سلطان‌محمد گنابادی ملقب به سلطانعلیشاه از اقطاب سلسله‌ی نعمت‌اللهیه است. وی در این تفسیر، اشارات صوفیانه همراه با بحث‌های فلسفی نیز آورده است. وی از نظر فلسفی، غالباً از ملاصدرا و حاج ملاهادی سبزواری پیروی کرده است. ملا عباسعلی کیوان قزوینی، مدعی است که این تفسیر به قلم اوست که ملاسلطان، به خودش منسوب کرده است. تألیف این تفسیر در سال ۱۳۱۱ قمری به اتمام رسیده و چاپ اول آن در سال ۱۳۱۴ قمری در دو جلد بوده است.
3. ثواب الأعمال و عقاب الأعمال، شیخ صدوق، صفحه‌ی 280. ترجمه: پدرم می‌فرمود: مردی بعضی از قرآن را به بعضی دیگر نمی‌زند مگر این که کافر می‌شود.
4. المیزان فی تفسیر القرآن که بیشتر به تفسیر المیزان شهرت دارد از جامع‌ترین و مفصل‌ترین تفاسیر شیعی قرآن به زبان عربی است که در قرن چهاردهم هجری به قلم علامه سید محمد حسین طباطبایی (۱۲۸۱ ـ ۱۳۶۰ هـ. ش) نگاشته شده است. اساس کار تفسیر المیزان، جمله‌ی مشهور «إنّ القرآن یُفسِّرُ بعضُه بعضاً؛ همانا برخی از آیات قرآن، روشنگر برخی دیگر می‌باشد» است. این معنا را مولوی گمراه به شعر آورده است و می‌گوید: «معنی قرآن ز قرآن پرس و بس» (مثنوی معنوی، دفتر پنجم، بیت ۳۱۲۸)
در این روش مؤلف ابتدا مجموعه‌ی چند آیه از یک سوره را که سیاق واحدی دارد، ذکر می‌کند و به بیان مفردات، وجوه اشتقاق و مباحث لغوی می‌پردازد؛ سپس در بخش «بیان آیات»، به تفکیک هر آیه، کار تفسیر و تبیین مفاهیم را پی می‌گیرد و این‌جاست که ـ اگر لازم باشد ـ به نقل و نقد آراء مفسرین بزرگ اعم از شیعه یا سنی وارد می‌شود؛ در پایان نیز، بخشی را با عنوان «بحث روایتی» به بررسی و نقد روایات فریقین در خصوص آیات مورد نظر اختصاص می‌دهد. همچنین مؤلف کتاب در خلال تفسیر، به تناسب موضوع، مباحثی تحلیلی ـ توصیفی با رویکردهای فلسفی، اجتماعی، تاریخی و یا علمی مطرح می‌کند که در مجموع، تتمه‌ای بر تفسیر آیات است. با توجه به اندیشه‌ی فلسفی علامه طباطبایی، تفسیر وی بر قرآن بیشتر رویکردی فلسفی می‌یابد، اگر چه می‌کوشد تا از چارچوب قرآن و دایره‌ی دلالت‌های لفظی و معنایی آیات، گامی فراتر نگذارد.
5. تفسیر تسنیم از تفاسیر شیعی قرآن به زبان فارسی، تألیف آیت الله عبد الله جوادی آملی است که بر پایه‌ی اسلوب تفسیری علامه طباطبایی در تفسیر المیزان نگاشته شده و در شمار «تفاسیر قرآن به قرآن» جای دارد. روش مؤلف، ذکر آیه یا آیات مورد نظر و بررسی آنها طی چهار مرحله است: «گزیده‌ی تفسیر»، «تفسیر آیه»، «لطایف و اشارات» و «بحث روایی».
6. تفسیری از قرآن، تألیف محسن قرائتی کاشانی به زبان فارسی است که در ویرایش نهایی در ده جلد منتشر شده است. مهم‌ترین ویژگی این تفسیر، پیام‌های کوتاه و کاربردی است که راهگشای زندگی معرفی شده است. مطالب این تفسیر در قالب سه عنوان ارائه شده‌است: اول: ترجمه‌ی آیه؛ دوم: نکته‌ها، شامل: ریشه‌ی لغات مشکل، شأن نزول آیه، آیات مرتبط، روایات ذیل آیه، پاسخ‌گویی به برخی پرسش‌ها؛ سوم: پیام‌ها که مقصود اصلی مؤلف، همین بخش بوده تا نشان دهد قرآن، کتاب زندگی بشر در همه‌ی عصرها و برای همه‌ی نسل‌هاست.
7. قرآن کریم در بیش از نود مورد، با عباراتی همچون «الَّذِین آمَنُواْ وَ عَمِلُواْ الصَّالِحَاتِ» راه تکامل را اصلاح دیدگاه‌ها و اعمال معرفی می‌نماید.