هر گاه عقل زرد، بتواند خدای تعالی را بشناسد و به پیامبرش ایمان بیاورد، به حالت اطاعت و صلح می‌رسد. به مناسبت صلح، رنگ سفید را برای این عقل، انتخاب کردیم. پس عقل سفید، نور ویژه‌ای است که موجب مطیع شدن در مقابل فرمان حق تعالی می‌گردد.
محکماتِ عقل سفید:
در این بخش، به بیان آیات محکماتی از قرآن کریم که معنی عقل سفید را افاده می‌کنند، می‌پردازیم؛ این محکمات عبارتند از:
محکم 1: «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنْسَوْنَ أَنْفُسَکُمْ وَ أَنْتُمْ تَتْلُونَ الْکِتابَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» [1]
محکم 2: «وَ إِذا قیلَ لَهُمُ اتَّبِعُوا ما أَنْزَلَ الله قالُوا بَلْ نَتَّبِعُ ما أَلْفَینا عَلَیهِ آباءَنا أَ وَ لَوْ کانَ آباؤُهُمْ لا یَعْقِلُونَ شَیئاً وَ لا یَهْتَدُونَ» [2]
محکم 3: «وَ مَثَلُ الَّذینَ کَفَرُوا کَمَثَلِ الَّذی یَنْعِقُ بِما لا یَسْمَعُ إِلاَّ دُعاءً وَ نِداءً صُمٌّ بُکمٌ عُمْی فَهُمْ لا یَعْقِلُونَ» [3]
محکم 4: «وَ إِذا نادَیتُمْ إِلَى الصَّلاةِ اتَّخَذُوها هُزُواً وَ لَعِباً ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ» [4]
محکم 5: «ما جَعَلَ الله مِنْ بَحیرَةٍ وَ لا سائِبَةٍ وَ لا وَصیلَةٍ وَ لا حامٍ وَ لکِنَّ الَّذینَ کَفَرُوا یَفْتَرُونَ عَلَى اللهِ الْکَذِبَ وَ أَکثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ» [5]
محکم 6: «وَ مَا الْحَیاةُ الدُّنْیا إِلاَّ لَعِبٌ وَ لَهْوٌ وَ لَلدَّارُ الْآخِرَةُ خَیرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» [6]
محکم 7: «قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّکُمْ عَلَیکُمْ أَلاَّ تُشْرِکُوا بِهِ شَیئاً وَ بِالْوالِدَینِ إِحْساناً وَ لا تَقْتُلُوا أَوْلادَکُمْ مِنْ إِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُکُمْ وَ إِیَاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتی حَرَّمَ الله إِلاَّ بِالْحَقِّ ذلِکُمْ وَصَّاکُمْ بِهِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» [7]
محکم 8: «فَخَلَفَ مِنْ بَعْدِهِمْ خَلْفٌ وَرِثُوا الْکِتابَ یَأْخُذُونَ عَرَضَ هذَا الْأَدْنى وَ یَقُولُونَ سَیُغْفَرُ لَنا وَ إِنْ یَأْتِهِمْ عَرَضٌ مِثْلُهُ یَأْخُذُوهُ أَ لَمْ یُؤْخَذْ عَلَیهِمْ میثاقُ الْکِتابِ أَنْ لا یَقُولُوا عَلَى اللهِ إِلاَّ الْحَقَّ وَ دَرَسُوا ما فیهِ وَ الدَّارُ الْآخِرَةُ خَیرٌ لِلَّذینَ یَتَّقُونَ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» [8]
محکم 9: «إِنَّ شَرَّ الدَّوَابِّ عِنْدَ اللهِ الصُّمُّ الْبُکمُ الَّذینَ لا یَعْقِلُونَ» [9]
محکم 10: «وَ مِنْهُمْ مَنْ یَسْتَمِعُونَ إِلَیکَ أَ فَأَنْتَ تُسْمِعُ الصُّمَّ وَ لَوْ کانُوا لا یَعْقِلُونَ» [10]
محکم 11: «وَ ما کانَ لِنَفْسٍ أَنْ تُؤْمِنَ إِلاَّ بِإِذْنِ اللهِ وَ یَجْعَلُ الرِّجْسَ عَلَى الَّذینَ لا یَعْقِلُونَ» [11]
محکم 12: «وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ إِلاَّ رِجالاً نُوحی إِلَیهِمْ مِنْ أَهْلِ الْقُرى أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَیَنْظُرُوا کَیفَ کانَ عاقِبَةُ الَّذینَ مِنْ قَبْلِهِمْ وَ لَدارُ الْآخِرَةِ خَیرٌ لِلَّذینَ اتَّقَوْا أَ فَلا تَعْقِلُونَ» [12]
محکم 13: «أُفٍّ لَکُمْ وَ لِما تَعْبُدُونَ مِنْ دُونِ اللهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» [13]
محکم 14: «أَ فَلَمْ یَسیرُوا فِی الْأَرْضِ فَتَکُونَ لَهُمْ قُلُوبٌ یَعْقِلُونَ بِها أَوْ آذانٌ یَسْمَعُونَ بِها فَإِنَّها لا تَعْمَى الْأَبْصارُ وَ لکِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتی فِی الصُّدُورِ» [14]
محکم 15: «لَیسَ عَلَى الْأَعْمى حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْأَعْرَجِ حَرَجٌ وَ لا عَلَى الْمَریضِ حَرَجٌ وَ لا عَلى أَنْفُسِکُمْ أَنْ تَأْکُلُوا مِنْ بُیُوتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ آبائِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أُمَّهاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ إِخْوانِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخَواتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَعْمامِکُمْ أَوْ بُیُوتِ عَمَّاتِکُمْ أَوْ بُیُوتِ أَخْوالِکُمْ أَوْ بُیُوتِ خالاتِکُمْ أَوْ ما مَلَکتُمْ مَفاتِحَهُ أَوْ صَدیقِکُمْ لَیسَ عَلَیکُمْ جُناحٌ أَنْ تَأْکُلُوا جَمیعاً أَوْ أَشْتاتاً فَإِذا دَخَلْتُمْ بُیُوتاً فَسَلِّمُوا عَلى أَنْفُسِکُمْ تَحِیَةً مِنْ عِنْدِ اللهِ مُبارَکَةً طَیِبَةً کَذلِکَ یُبَیِنُ الله لَکُمُ الْآیاتِ لَعَلَّکُمْ تَعْقِلُونَ» [15]
محکم 16: «أَمْ تَحْسَبُ أَنَّ أَکثَرَهُمْ یَسْمَعُونَ أَوْ یَعْقِلُونَ إِنْ هُمْ إِلاَّ کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبیلاً» [16]
محکم 17: «قالَ رَبُّ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ ما بَینَهُما إِنْ کُنْتُمْ تَعْقِلُونَ» [17]
محکم 18: «وَ ما أُوتیتُمْ مِنْ شَیءٍ فَمَتاعُ الْحَیاةِ الدُّنْیا وَ زینَتُها وَ ما عِنْدَ اللهِ خَیرٌ وَ أَبْقى أَ فَلا تَعْقِلُونَ» [18]
محکم 19: «وَ لَئِنْ سَأَلْتَهُمْ مَنْ نَزَّلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَحْیا بِهِ الْأَرْضَ مِنْ بَعْدِ مَوْتِها لَیَقُولُنَّ اللهُ قُلِ الْحَمْدُ لِلَّهِ بَلْ أَکثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ» [19]
محکم 20: «وَ لَقَدْ أَضَلَّ مِنْکُمْ جِبِلاًّ کَثیراً أَ فَلَمْ تَکُونُوا تَعْقِلُونَ» [20]
محکم 21: «إِنَّ الَّذینَ یُنادُونَکَ مِنْ وَراءِ الْحُجُراتِ أَکثَرُهُمْ لا یَعْقِلُونَ» [21]
محکم 22: «لا یُقاتِلُونَکُمْ جَمیعاً إِلاَّ فی قُرىً مُحَصَّنَةٍ أَوْ مِنْ وَراءِ جُدُرٍ بَأْسُهُمْ بَینَهُمْ شَدیدٌ تَحْسَبُهُمْ جَمیعاً وَ قُلُوبُهُمْ شَتَّى ذلِکَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لا یَعْقِلُونَ» [22]
محکم 23: «یا أَهْلَ الْکِتابِ لِمَ تُحَاجُّونَ فی إِبْراهیمَ وَ ما أُنْزِلَتِ التَّوْراةُ وَ الْإِنْجیلُ إِلاَّ مِنْ بَعْدِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ» [23]
اسناد عقل سفید:
در این بخش، به بیان روایات معتبری از استادان معظم منهاج فردوسیان (علیهم السلام) که معنی عقل سفید را افاده می‌کنند، می‌پردازیم؛ این روایات عبارتند از:
● سند 1: قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم): «لِکُلِّ شَیءٍ دِعَامَةٌ وَ دِعَامَةُ الْمُؤْمِنِ عَقْلُهُ فَبِقَدْرِ عَقْلِهِ تَکُونُ عِبَادَتُهُ لِرَبِّهِ» [24]
● سند 2: عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا رَفَعَهُ إِلَى أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ: مَا الْعَقْلُ؟ قَالَ: «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ» [25]
● سند 3: قال رسول الله (صلّی الله علیه و آله و سلّم): «یَا عَلِیُ الْعَقْلُ مَا اکتُسِبَ بِهِ الْجَنَّةُ وَ طُلِبَ بِهِ رِضَا الرَّحْمَن» [26]
ملاحظاتی بر عقل سفید:
1. این «عقل» در استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) در حد کمال خویش است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «خَلَقَ اللهُ الْعَقْلَ فَقَالَ لَهُ: أَدْبِرْ، فَأَدْبَرَ. ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ، فَأَقْبَلَ. ثُمَّ قَالَ: مَا خَلَقْتُ خَلْقاً أَحَبَّ إِلَیَّ مِنْکَ. قَالَ: فَأَعْطَى اللهُ مُحَمَّداً (صلّی الله علیه و آله و سلّم) تِسْعَةً وَ تِسْعِینَ جُزْءاً ثُمَّ قَسَمَ بَینَ الْعِبَادِ جُزْءاً وَاحِداً» [27]
2. استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) هرگز با نهایتْ درجه‌ی این «عقل» خود با مردم سخن نگفتند:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «مَا کَلَّمَ رَسُولُ اللهِ ص الْعِبَادَ بِکُنْهِ عَقْلِهِ قَطُّ» [28]
3. حیا و دین، از پیامدهای این «عقل» است:
امیر المؤمنین (علیه السلام) می‌فرمایند: «هَبَطَ جَبْرَئِیلُ عَلَى آدَمَ (علیه السلام) فَقَالَ یا آدَمُ إِنِّی أُمِرْتُ أَنْ أُخَیرَک بَینَ ثَلَاثَةٍ فَاخْتَرْ وَاحِدَةً وَ دَعِ اثْنَتَینِ فَقَالَ لَهُ آدَمُ یا جَبْرَئِیلُ وَ مَا الثَّلَاثَةُ فَقَالَ الْعَقْلُ وَ الْحَیاءُ وَ الدِّینُ فَقَالَ آدَمُ فَإِنِّی قَدِ اخْتَرْتُ الْعَقْلَ فَقَالَ جَبْرَئِیلُ لِلْحَیاءِ وَ الدِّینِ انْصَرِفَا وَ دَعَاهُ فَقَالا یا جَبْرَئِیلُ إِنَّا أُمِرْنَا أَنْ نَکونَ مَعَ الْعَقْلِ حَیثُ کانَ قَالَ فَشَأْنَکمَا وَ عَرَجَ» [29]
4. این «عقل» مایه‌ی تکمیل صفات حمیده است:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «لَمْ یُقَسِّمِ اللهُ بَینَ النَّاسِ شَیئاً أَقَلَّ مِنْ خَمْسٍ الْیقِینُ وَ الْقَنَاعَةُ وَ الصَّبْرُ وَ الشُّکرُ وَ الَّذِی یُکمِلُ هَذَا کُلَّهُ الْعَقْلُ» [30]
5. تمام پیامبران، بهره‌مند از این «عقل» بوده‌اند:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «مَا بَعَثَ اللهُ نَبِیّاً قَطُّ إِلَّا عَاقِلاً» [31]
6. بعثت انبیاء، برای تبدیل کردن عقل آبی به این «عقل» بوده است:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ مَا بَعَثَ اللهُ أَنْبِیاءَهُ وَ رُسُلَهُ إِلَى عِبَادِهِ إِلَّا لِیعْقِلُوا عَنِ اللهِ فَأَحْسَنُهُمُ اسْتِجَابَةً أَحْسَنُهُمْ مَعْرِفَةً وَ أَعْلَمُهُمْ بِأَمْرِ اللهِ أَحْسَنُهُمْ عَقْلًا وَ أَکمَلُهُمْ عَقْلًا أَرْفَعُهُمْ دَرَجَةً فِی الدُّنْیا وَ الْآخِرَةِ» [32]
7. برترین چیزی که بین بندگان تقسیم شده، این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «مَا قَسَمَ اللهُ لِلْعِبَادِ شَیئاً أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ» [33]
8. خوابیدن صاحب این «عقل» برتر از بیدار بودن دیگران است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «نَوْمُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ سَهَرِ الْجَاهِلِ» [34]
9. روزه نگرفتنِ صاحب این «عقل» برتر از روزه گرفتن دیگران است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «إِفْطَارُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ صَوْمِ الْجَاهِلِ» [35]
10. دست نگه داشتنِ صاحب این «عقل» برتر از اقدام عملی دیگران است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «إِقَامَةُ الْعَاقِلِ أَفْضَلُ مِنْ شُخُوصِ الْجَاهِلِ» [36]
11. بعثت پیامبران، برای کامل کردن این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «لَا بَعَثَ اللهُ رَسُولًا وَ لَا نَبِیاً حَتَّى یَسْتَکمِلَ الْعَقْلَ» [37]
12. این «عقل» در هر پیامبری، برتر از این «عقل» در تمام امتش بوده است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «لَا بَعَثَ اللهُ رَسُولًا وَ لَا نَبِیاً حَتَّى یسْتَکمِلَ الْعَقْلَ وَ یَکُونَ عَقْلُهُ أَفْضَلَ مِنْ عُقُولِ جَمِیعِ أُمَّتِهِ» [38]
13. داشتن این «عقل» مقدمه‌ی لازم برای انجام واجبات است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «مَا أَدَّى الْعَاقِلُ فَرَائِضَ اللهِ حَتَّى عَقَلَ مِنْهُ» [39]
14. همه‌ی عبادت‌کنندگانِ ادیان گوناگون، به برتری صاحب این «عقل» نمی‌رسند:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «لَا بَلَغَ جَمِیعُ الْعَابِدِینَ فِی فَضْلِ عِبَادَتِهِمْ مَا بَلَغَ الْعَاقِلُ إِنَّ الْعُقَلَاءَ هُمْ أُولُو الْأَلْبَابِ الَّذِینَ قَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَ إِنَّما یتَذَکرُ أُولُوا الْأَلْبابِ» [40]
15. پاداش‌های الهی به اندازه‌ی این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «إِذَا بَلَغَکمْ عَنْ رَجُلٍ حُسْنُ حَالِهِ فَانْظُرُوا فِی حُسْنِ عَقْلِهِ فَإِنَّمَا یجَازَى بِعَقْلِهِ» [41]
16. این «عقل»، فقط در انبیاء، اوصیاء و اصحاب منهاج فردوسیان به کمال خودش می‌رسد:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «وَ لَا تَکمُلُ هَذِهِ الْخِصَالُ کلُّهَا مِنْ أَجْنَادِ الْعَقْلِ إِلَّا فِی نَبِی أَوْ وَصِی نَبِی أَوْ مُؤْمِنٍ امْتَحَنَ اللهُ قَلْبَهُ لِلْإِیمَانِ وَ أَمَّا سَائِرُ ذَلِک مِنْ مَوَالِینَا فَإِنَّ أَحَدَهُمْ لَا یخْلُو مِنْ أَنْ یکونَ فِیهِ بَعْضُ هَذِهِ الْجُنُودِ حَتَّى یسْتَکمِلَ وَ یتَّقَى مِنَ الْجَهْلِ فَعِنْدَ ذَلِک یکونُ فِی الدَّرَجَةِ الْعُلْیا مَعَ الْأَنْبِیاءِ وَ الْأَوْصِیاءِ» [42]
17. نقصان این «عقل»، انسان را به راحتی از حق به باطل و از ایمان به کفر می‌افکند:
امام باقر(علیه السلام)فرمودند: «مَا بَینَ الْحَقِّ وَ الْبَاطِلِ إِلَّا قِلَّةُ الْعَقْلِ» قِیلَ: وَ کیفَ ذَلِک یا ابْنَ رَسُولِ اللهِ؟ قَالَ: «إِنَّ الْعَبْدَ یَعْمَلُ الْعَمَلَ الَّذِی هُوَ لِلَّهِ رِضًا فَیُرِیدُ بِهِ غَیرَ اللهِ فَلَوْ أَنَّهُ أَخْلَصَ لِلَّهِ لَجَاءَهُ الَّذِی یُرِیدُ فِی أَسْرَعَ مِنْ ذَلِک» [43]
همچنین امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «لَیسَ بَینَ الْإِیمَانِ وَ الْکفْرِ إِلَّا قِلَّةُ الْعَقْلِ» قِیلَ: وَ کیفَ ذَاک یا ابْنَ رَسُولِ اللهِ؟ قَالَ: «إِنَّ الْعَبْدَ یَرْفَعُ رَغْبَتَهُ إِلَى مَخْلُوقٍ فَلَوْ أَخْلَصَ نِیتَهُ لِلَّهِ لَأَتَاهُ الَّذِی یُرِیدُ فِی أَسْرَعَ مِنْ ذَلِک» [44]
18. خدای تعالی، صاحبان این «عقل» را بشارت داده است:
عَنْ هِشَامِ بْنِ الْحَکمِ قَالَ قَالَ لِی أَبُو الْحَسَنِ مُوسَى بْنُ جَعْفَرٍ (علیه السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ اللهَ تَبَارَک وَ تَعَالَى بَشَّرَ أَهْلَ الْعَقْلِ وَ الْفَهْمِ فِی کتَابِهِ فَقَالَ فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِک الَّذِینَ هَداهُمُ اللهُ وَ أُولئِک هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ» [45]
19. گاهی اوقات، از این «عقل»، به قلب تعبیر شده است:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ اللهَ تَعَالَى یقُولُ فِی کتَابِهِ إِنَّ فِی ذلِک لَذِکرى لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ یعْنِی عَقْلٌ» [46]
20. گاهی اوقات از این «عقل» به حکمت تعبیر شده است:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «قَالَ وَ لَقَدْ آتَینا لُقْمانَ الْحِکمَةَ قَالَ الْفَهْمَ وَ الْعَقْلَ» [47]
21. هر چه این «عقل» بیشتر شود، تواضع صاحبش در مقابل حق، بیشتر می‌شود:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ لُقْمَانَ قَالَ لِابْنِهِ تَوَاضَعْ لِلْحَقِّ تَکنْ أَعْقَلَ النَّاسِ» [48]
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «لِکلِّ شَیءٍ مَطِیةً وَ مَطِیةُ الْعَقْلِ التَّوَاضُعُ» [49]
22. آرزوهای بلند، پرحرفی و شهوت‌پرستی، مایه‌ی منهدم شدن این «عقل» است:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ مَنْ سَلَّطَ ثَلَاثاً عَلَى ثَلَاثٍ فَکأَنَّمَا أَعَانَ عَلَى هَدْمِ عَقْلِهِ مَنْ أَظْلَمَ نُورَ تَفَکرِهِ بِطُولِ أَمَلِهِ وَ مَحَا طَرَائِفَ حِکمَتِهِ بِفُضُولِ کلَامِهِ وَ أَطْفَأَ نُورَ عِبْرَتِهِ بِشَهَوَاتِ نَفْسِهِ فَکأَنَّمَا أَعَانَ هَوَاهُ عَلَى هَدْمِ عَقْلِهِ وَ مَنْ هَدَمَ عَقْلَهُ أَفْسَدَ عَلَیهِ دِینَهُ وَ دُنْیاهُ یا هِشَامُ کیفَ یزْکو عِنْدَ اللهِ عَمَلُک وَ أَنْتَ قَدْ شَغَلْتَ قَلْبَک عَنْ أَمْرِ رَبِّک وَ أَطَعْتَ هَوَاک عَلَى غَلَبَةِ عَقْلِک» [50]
23. دوری گزیدن از اهل دنیا، نشانه‌ی داشتنِ این «عقل» است:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «فَمَنْ عَقَلَ عَنِ اللهِ اعْتَزَلَ أَهْلَ الدُّنْیا وَ الرَّاغِبِینَ فِیهَا وَ رَغِبَ فِیمَا عِنْدَ اللهِ» [51]
24. افاضه‌ی این «عقل» را باید با تضرع از خدای تعالی در خواست نمود:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ مَنْ أَرَادَ الْغِنَى بِلَا مَالٍ وَ رَاحَةَ الْقَلْبِ مِنَ الْحَسَدِ وَ السَّلَامَةَ فِی الدِّینِ فَلْیتَضَرَّعْ إِلَى اللهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَسْأَلَتِهِ بِأَنْ یکمِّلَ عَقْلَهُ فَمَنْ عَقَلَ قَنِعَ بِمَا یکفِیهِ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا یکفِیهِ اسْتَغْنَى وَ مَنْ لَمْ یقْنَعْ بِمَا یکفِیهِ لَمْ یدْرِک الْغِنَى أَبَداً» [52]
25. کسی که به این «عقل» نرسیده باشد، به معرفت ثابت و حقیقت معرفت نمی‌رسد:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «مَنْ لَمْ یعْقِلْ عَنِ اللهِ لَمْ یعْقِدْ قَلْبَهُ عَلَى مَعْرِفَةٍ ثَابِتَةٍ یُبْصِرُهَا وَ یَجِدُ حَقِیقَتَهَا فِی قَلْبِهِ» [53]
26. خدای تعالی به چیزی برتر از این «عقل» پرستیده نشده است:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ کانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) یقُولُ مَا عُبِدَ اللهُ بِشَیءٍ أَفْضَلَ مِنَ الْعَقْلِ» [54]
27. کسی که این «عقل» ندارد، مروت ندارد:
امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ لَا دِینَ لِمَنْ لَا مُرُوَّةَ لَهُ وَ لَا مُرُوَّةَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ» [55]
28. همنشین شدن با عالمان راستین، موجب زیاد شدن این «عقل» است:
امام سجاد(علیه السلام)فرمودند: «مُجَالَسَةُ الصَّالِحِینَ دَاعِیةٌ إِلَى الصَّلَاحِ وَ آدَابُ الْعُلَمَاءِ زِیادَةٌ فِی الْعَقْلِ» [56]
29. کسی که با کمک این «عقل» به جنگ خواسته‌های نفسش برود، مودت و محبت خواهد یافت:
امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ غِطَاءٌ سَتِیرٌ وَ الْفَضْلُ جَمَالٌ ظَاهِرٌ فَاسْتُرْ خَلَلَ خُلُقِک بِفَضْلِک وَ قَاتِلْ هَوَاک بِعَقْلِک تَسْلَمْ لَک الْمَوَدَّةُ وَ تَظْهَرْ لَک الْمَحَبَّةُ» [57]
30. کسی که این «عقل» را ندارد (یعنی مطیع ولی الله نیست)، عبادت‌هایش ظاهری بوده و ارزشی نخواهد داشت:
عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه السلام) قَالَ: قُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاک إِنَّ لِی جَاراً کَثِیرَ الصَّلَاةِ کَثِیرَ الصَّدَقَةِ کَثِیرَ الْحَجِّ لَا بَأْسَ بِهِ. قَالَ فَقَالَ: «یا إِسْحَاقُ کَیفَ عَقْلُهُ؟» قَالَ: قُلْتُ لَهُ: جُعِلْتُ فِدَاکَ، لَیسَ لَهُ عَقْلٌ. قَالَ: فَقَالَ: «لَا یَرْتَفِعُ بِذَلِکَ مِنْهُ» [58]
31. از کرامات استاد حاضر (ارواحنا فداه) در زمان ظهور، عنایت آن حضرت در تکمیل این «عقل» مردم است:
امام باقر (علیه السلام) فرمودند: «إِذَا قَامَ قَائِمُنَا وَضَعَ اللهُ یدَهُ عَلَى رُءُوسِ الْعِبَادِ فَجَمَعَ بِهَا عُقُولَهُمْ» [59]
32. عقل آبی هر گاه تأییدی از نور بگیرد، به این «عقل» تبدیل می‌شود:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «دِعَامَةُ الْإِنْسَانِ الْعَقْلُ وَ الْعَقْلُ مِنْهُ الْفِطْنَةُ وَ الْفَهْمُ وَ الْحِفْظُ وَ الْعِلْمُ وَ بِالْعَقْلِ یکمُلُ وَ هُوَ دَلِیلُهُ وَ مُبْصِرُهُ وَ مِفْتَاحُ أَمْرِهِ فَإِذَا کانَ تَأْییدُ عَقْلِهِ مِنَ النُّورِ کانَ عَالِماً حَافِظاً ذَاکراً فَطِناً فَهِماً فَعَلِمَ بِذَلِک کیفَ وَ لِمَ وَ حَیثُ وَ عَرَفَ مَنْ نَصَحَهُ وَ مَنْ غَشَّهُ فَإِذَا عَرَفَ ذَلِک عَرَفَ مَجْرَاهُ وَ مَوْصُولَهُ وَ مَفْصُولَهُ وَ أَخْلَصَ الْوَحْدَانِیةَ لِلَّهِ وَ الْإِقْرَارَ بِالطَّاعَةِ فَإِذَا فَعَلَ ذَلِک کانَ مُسْتَدْرِکاً لِمَا فَاتَ وَ وَارِداً عَلَى مَا هُوَ آتٍ یَعْرِفُ مَا هُوَ فِیهِ وَ لِأَی شَیءٍ هُوَ هَاهُنَا وَ مِنْ أَینَ یأْتِیهِ وَ إِلَى مَا هُوَ صَائِرٌ وَ ذَلِک کُلُّهُ مِنْ تَأْییدِ الْعَقْلِ» [60]
33. این «عقل» راهنمای صاحب خویش است:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ دَلِیلُ الْمُؤْمِنِ» [61]
34. نماز و روزه به تنهایی، نمی‌تواند نشانه‌ای برای وجود این «عقل» در صاحبش باشد:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «إِذَا رَأَیتُمُ الرَّجُلَ کثِیرَ الصَّلَاةِ کثِیرَ الصِّیامِ فَلَا تُبَاهُوا بِهِ حَتَّى تَنْظُرُوا کیفَ عَقْلُهُ» [62]
35. کسی که نتواند به مرتبه‌ی این «عقل» برسد، به رستگاری نخواهد رسید:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «یا مُفَضَّلُ لَا یُفْلِحُ مَنْ لَا یَعْقِلُ وَ لَا یَعْقِلُ مَنْ لَا یَعْلَمُ» [63]
36. با عقل زرد، می‌توان به حکمت رسید و با حکمت می‌توان به نهایت این «عقل» دست یافت:
امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «بِالْعَقْلِ اسْتُخْرِجَ غَوْرُ الْحِکمَةِ وَ بِالْحِکمَةِ اسْتُخْرِجَ غَوْرُ الْعَقْلِ» [64]
37. هر گاه عقل در کنار علم بیاید، این «عقل» منظور است:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «طَلَبَةُ الْعِلْمِ ثَلَاثَةٌ فَاعْرِفْهُمْ بِأَعْیانِهِمْ وَ صِفَاتِهِمْ صِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلْجَهْلِ وَ الْمِرَاءِ وَ صِنْفٌ یطْلُبُهُ لِلِاسْتِطَالَةِ وَ الْخَتْلِ وَ صِنْفٌ یَطْلُبُهُ لِلْفِقْهِ وَ الْعَقْلِ» [65]
38. این «عقل» باید همراه با صبر باشد:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «قَامَ رَجُلٌ یُقَالُ لَهُ هَمَّامٌ وَ کانَ عَابِداً نَاسِکاً مُجْتَهِداً إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) وَ هُوَ یَخْطُبُ فَقَالَ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صِفْ لَنَا صِفَةَ الْمُؤْمِنِ کأَنَّنَا نَنْظُرُ إِلَیهِ فَقَالَ یا هَمَّامُ الْمُؤْمِنُ… یَمْزُجُ الْحِلْمَ بِالْعِلْمِ وَ الْعَقْلَ بِالصَّبْرِ» [66]
39. هر گاه عقل به همراه دین بیاید، به معنی این «عقل» است:
عَنْ عُتَیبَةَ بْنِ عَبْدِ اللهِ بْنِ عَجْلَانَ السَّکونِی قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ (علیه السلام) إِنِّی رُبَّمَا قَسَمْتُ الشَّیءَ بَینَ أَصْحَابِی أَصِلُهُمْ بِهِ فَکیفَ أُعْطِیهِمْ؟ فَقَالَ: «أَعْطِهِمْ عَلَى الْهِجْرَةِ فِی الدِّینِ وَ الْعَقْلِ وَ الْفِقْهِ» [67]
40. کسی که اهل مراعات نباشد، به این «عقل» نخواهد رسید:
امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «مَنْ لَا یَرْتَدِعْ لَا یَعْقِلْ» [68]
41. این «عقل»، جایگاهش در قلب است:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ مَسْکَنُهُ فِی الْقَلْبِ» [69]
42. هر گاه عقل، همراه با تقوا بیاید، منظور، این «عقل» است:
عَنْ جُوَیرِیةَ بْنِ مُسْهِرٍ قَالَ: اشْتَدَدْتُ خَلْفَ أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) فَقَالَ لِی: «یا جُوَیرِیةُ إِنَّهُ لَمْ یَهْلِک هَؤُلَاءِ الْحَمْقَى إِلَّا بِخَفْقِ النِّعَالِ خَلْفَهُمْ، مَا جَاءَ بِک؟» قُلْتُ: جِئْتُ أَسْأَلُک عَنْ ثَلَاثٍ عَنِ الشَّرَفِ وَ عَنِ الْمُرُوءَةِ وَ عَنِ الْعَقْلِ. قَالَ: «… أَمَّا الْعَقْلُ فَمَنِ اتَّقَى اللهَ عَقَلَ» [70]
43. این «عقل»، راهنمای روح است:
امام سجاد(علیه السلام)فرمودند: «یا بُنَیَّ، إِنَّ الْعَقْلَ رَائِدُ الرُّوحِ» [71]
44. این «عقل»، زانوبند نفس و خباثت‌های آن است:
شمعون راهب به استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) عرض کرد: أَخْبِرْنِی عَنِ الْعَقْلِ مَا هُوَ وَ کیفَ هُوَ وَ مَا یتَشَعَّبُ مِنْهُ وَ مَا لَا یتَشَعَّبُ وَ صِفْ لِی طَوَائِفَهُ کلَّهَا. فَقَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّی الله علیه و آله و سلّم): «إِنَّ الْعَقْلَ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ وَ النَّفْسَ مِثْلُ أَخْبَثِ الدَّوَابِّ فَإِنْ لَمْ تُعْقَلْ حَارَتْ فَالْعَقْلُ عِقَالٌ مِنَ الْجَهْلِ» [72]
45. بردباری از این «عقل» منشعب می‌شود:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «فَتَشَعَّبَ مِنَ الْعَقْلِ الْحِلْمُ» [73]
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «فَأَمَّا الْحِلْمُ فَمِنْهُ … وَ الْمَعْرُوفُ وَ الصَّمْتُ فَهَذَا مَا یتَشَعَّبُ لِلْعَاقِلِ بِحِلْمِهِ» [74]
46. این «عقل» از عنایات خداوند بر خوشبخت‌هاست:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «الْعَقْلُ یُلْهِمُهُ اللهُ السُّعَدَاءَ وَ یُحْرِمُهُ الْأَشْقِیاءَ» [75]
47. صاحب این «عقل»، صفات خاصی دارد:
ـ با کسی که با او نادانی کرده باشد، بردباری می‌کند. [76]
ـ برای کسی که پایین‌تر از اوست، تواضع می‌کند. [77]
ـ با کسی که بالاتر از او قرار دارد، در طلب نیکی، مسابقه می‌گذارد. [78]
ـ هر گاه بخواهد سخن بگوید، تدبّر می‌کند، پس اگر خیر باشد، می‌گوید تا غنیمت ببرد و اگر شر باشد، ساکت می‌شود تا سالم بماند. [79]
ـ هر گاه آزمایشی برای او پیش آید، به خدا پناه می‌برد و دست و زبانش را نگه می‌دارد. [80]
ـ هر گاه فضیلتی ببیند، به سوی آن به حرکت می‌آید. [81]
ـ هیچوقت حیا از او جدا نمی‌شود. [82]
ـ حرص از او آشکار نمی‌شود. [83]
48. حیائی که از این «عقل» سرچشمه گرفته باشد، حیاء خوب است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «الْحَیاءُ حَیاءَانِ حَیاءُ عَقْلٍ وَ حَیاءُ حُمْقٍ فَحَیاءُ الْعَقْلِ الْعِلْمُ وَ حَیاءُ الْحُمْقِ الْجَهْلُ» [84]
49. این «عقل»، سه رکن دارد:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «قَسَمَ اللهُ الْعَقْلَ ثَلَاثَةَ أَجْزَاءٍ فَمَنْ کُنَّ فِیهِ کَمَلَ عَقْلُهُ وَ مَنْ لَمْ یَکُنَّ فَلَا عَقَلَ لَهُ حُسْنُ الْمَعْرِفَةِ بِاللهِ وَ حُسْنُ الطَّاعَةِ لِلَّهِ وَ حُسْنُ الصَّبْرِ عَلَى أَمْرِ اللهِ» [85]
50. هیچ زیبایی‌ای نیکوتر از این «عقل» نیست:
امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «لَا جَمَالَ أَحْسَنُ مِنَ الْعَقْلِ» [86]
51. آرزوهای دور و دراز، این «عقل» را از بین می‌برد:
امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «وَ اعْلَمُوا عِبَادَ اللهِ أَنَّ الْأَمَلَ یذْهِبُ الْعَقْلَ» [87]
52. این «عقل»، از ارکان هفتگانه‌ی اسلام است:
قَالَ کمَیلُ بْنُ زِیادٍ سَأَلْتُ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه السلام) عَنْ قَوَاعِدِ الْإِسْلَامِ مَا هِی؟ فَقَالَ: «قَوَاعِدُ الْإِسْلَامِ سَبْعَةٌ فَأَوَّلُهَا الْعَقْلُ وَ عَلَیهِ بُنِی الصَّبْرُ وَ الثَّانِی صَوْنُ الْعِرْضِ وَ صِدْقُ اللهجَةِ وَ الثَّالِثَةُ تِلَاوَةُ الْقُرْآنِ عَلَى جِهَتِهِ وَ الرَّابِعَةُ الْحُبُّ فِی اللهِ وَ الْبُغْضُ فِی اللهِ» [88]
53. جوانمردی انسان، به اندازه‌ی این «عقل»اش است:
امیر المؤمنین (علیه السلام) فرمودند: «مُرُوَّةُ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ عَقْلِهِ» [89]
54. این «عقل»، راهنمای خودداری از خواهش‌های نفسانی است:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «وَ تَوَقَّ مُجَازَفَةَ الْهَوَى بِدَلَالَةِ الْعَقْلِ» [90]
55. هیچ چیزی برای مخالفت با خواهش‌های نفسانی، مانند این «عقل» نیست:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «لَا عَقَلَ کمُخَالَفَةِ الْهَوَى» [91]
56. هیچ مصیبتی مانند نداشتن این «عقل» نیست:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «لَا مُصِیبَةَ کعَدَمِ الْعَقْلِ» [92]
57. کم بودن یقین، مایه‌ی از بین رفتن این «عقل» می‌شود:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «لَا عَدَمَ عَقْلٍ کقِلَّةِ الْیقِینِ» [93]
58. این «عقل» در هیچ کسی کامل نیست:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «ثَلَاثَةُ أَشْیاءَ لَا تُرَى کامِلَةً فِی وَاحِدٍ قَطُّ الْإِیمَانُ وَ الْعَقْلُ وَ الِاجْتِهَادُ» [94]
59. جان اصحاب منهاج، نوری است که با این «عقل» یاری می‌شود، ولی جان کافر، آتشی است که با نیرنگ و حیله‌گری، یاری می‌شود:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «فَمَا کَانَ مِنْ نَفْسِ الْمُؤْمِنِ فَهُوَ نُورٌ مُؤَیَّدٌ بِالْعَقْلِ وَ مَا کَانَ مِنْ نَفْسِ الْکَافِرِ فَهُوَ نَارٌ مُؤَیَّدٌ بِالنَّکرَاءِ فَهَذَا مِنْ صُورَةِ نَارِهِ وَ هَذَا مِنْ صُورَةِ نُورِهِ» [95]
60. کسی که این «عقل» نداشته باشد، به صلاح نمی‌رسد:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «لَا یَصْلُحُ مَنْ لَا یَعْقِلُ» [96]
61. کسی که دانش لازم (یعنی آگاهی از قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان) نداشته باشد، به این «عقل» نمی‌رسد:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «لَا یَعْقِلُ مَنْ لَا یَعْلَمُ» [97]
62. بسیار نگریستن در حکمت، موجب بارور شدن این «عقل» است:
امیر المؤمنین(علیه السلام)فرمودند: «کَثْرَةُ النَّظَرِ فِی الْحِکمَةِ تَلْقَحُ الْعَقْلَ» [98]
63. تمام خوبی‌ها در سایه‌ی داشتن این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «إِنَّمَا یُدْرَکُ الْخَیرُ کُلُّهُ بِالْعَقْلِ» [99]
64. کسی که این «عقل» را ندارد، دین ندارد:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «لَا دِینَ لِمَنْ لَا عَقْلَ لَهُ» [100]
65. هر گاه عقل در ارتباط با مؤمن بیاید، این «عقل»، منظور است:
امام صادق (علیه السلام) فرمودند: «إِنَّ الْعِلْمَ خَلِیلُ الْمُؤْمِنِ وَ الْحِلْمَ وَزِیرُهُ وَ الْعَقْلَ أَمِیرُ جُنُودِهِ» [101]
66. برترین کارها در دنیا و آخرت، این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «سَیِدُ الْأَعْمَالِ فِی الدَّارَینِ الْعَقْلُ» [102]
67. استوانه‌ی اصلی مؤمن، این «عقل» است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «لِکُلِّ شَیءٍ دِعَامَةٌ وَ دِعَامَةُ الْمُؤْمِنِ عَقْلُهُ» [103]
68. صاحب عقل سفید، نشانه‌هایی دارد که برخی از آنها چنین است:
ـ حلال، او را از شکرگزاری، مشغول نمی‌کند. [104]
ـ حرام، بر صبرش غالب نمی‌گردد. [105]
ـ اضافات دنیا را ترک می‌کند. [106]
ـ به جای طلب دنیا، آخرت را طلب می‌کند. [107]
ـ زهد در دنیا و رغبت در امور اخروی دارد. [108]
ـ قانع است. [109]
ـ از خدای تعالی ترسان است. [110]
ـ دروغ نمی‌گوید. [111]
ـ بخشنده است. [112]
ـ هیچ کس را خوار نمی‌شمارد. [113]
69. هر گاه این «عقل» در کسی تمام شود (کامل گردد)، چند نشانه خواهد داشت:
ـ کفر و شر از او سر نمی‌زند. [114]
ـ هدایت و خیر از او امید می‌رود. [115]
ـ اضافه‌ی مالش را می‌بخشد. [116]
ـ زیاد سخن نمی‌گوید. [117]
ـ بهره‌اش از دنیا به اندازه‌ی استفاده‌اش است. [118]
ـ تمام روزگار از علم‌آموزی سیر نمی‌گردد. [119]
ـ خوار بودن، همراه با رضایت خدا را از عزیز بودن بدون رضایت او، بیشتر دوست دارد. [120]
ـ تواضع، دوست‌داشتنی‌تر از شرف در نزد اوست. [121]
ـ کارهای خوب دیگران، هر چند کم باشد، را بزرگ می‌شمارد. [122]
ـ کارهای خوب خود را، هر چند زیاد باشد، کوچک می‌شمارد. [123]
ـ همه‌ی مردم را از خودش بهتر می‌شمارد و خودش را بدترین مردم می‌پندارد. [124]
ـ از آزار رساندن به دیگران خودداری می‌کند. [125]
ـ نیکوترین مردم از لحاظ اخلاق است. [126]
70. چند چیز بر صاحب این «عقل» شایسته است:
ـ در هیچ حالی، فنای دنیا را فراموش نکند. [127]
ـ در هیچ حالی، دگرگون شدن حالات را فراموش نکند. [128]
ـ در هیچ حالی، آفت‌هایی که امانی از آن نیست را فراموش نکند. [129]
دو ملاحظه بر مبحث عقل:
در پایان بحث عقل، شایسته است دو مطلب مرتبط با این مبحث را به صورت کوتاه ملاحظه کنیم تا تتمیم فایده‌ای بر مبحث عقل باشد. آن دو ملاحظه عبارتند از:
اوامر امتحانیه:
یکی از معضلاتی که پیشِ روی توجیه‌گران مصالح و مفاسد عقلانی احکام قرار دارد، «اوامر امتحانیه» است. یعنی در بسیاری از احکام الهی، نمی‌توانند مصالح و مفاسد احکام را با عقل آبی خود دریابند، دست به اختراع مصطلحی زده و اینگونه اوامر را «اوامر امتحانیه» می‌خوانند.
قائل شدن به «اوامر امتحانیه»، فرع بر این است که قائل شده‌اند واجبات و محرمات، تابع مصالح و مفاسد قابل درک با عقل است. پس در برخی اوامر و نواهی حق تعالی، که عقل آبی از درک مصالح و مفاسد آن عاجز است، مجبور شده‌اند آن را «اوامر امتحانیه» بخوانند.
کسانی مانند صاحب فصول [130] که «اوامر امتحانیه» را مورد نقض قاعده‌ی ملازمه می‌شمارند، و همچنین امثال شیخ اعظم انصاری [131] که به صاحب فصول، جواب می‌دهند، هیچکدام، راهی به رشد نیافته‌اند. سخن صواب، این است که «اوامر امتحانیه» در مقابل «اوامر حقیقه»، توهمی بیش نیست که منجر به اشکالات بسیار شده است.
مرحوم اصفهانی (کمپانی) [132] در توجیه اوامر امتحانیه می‌نویسد: «در باره‌ی اوامر امتحانیه، باید این نکته را مد نظر داشت که امتحان و اختبار از ناحیه‌ی خداوند تعالی، با وجود این که به هیچ امری جاهل نیست، تصویرش بدین گونه است که مراد از ظهور انقیاد عبد نسبت به اوامر خداوند تعالی، که غرض از امر امتحانی است، ظهور علمی در مقام ذات نیست که مساوق با علم در مرتبه‌ی ذات است، بلکه مراد، ظهور مساوق با فعلیت و تحقق است که همان علم فعلی و به تعبیر دیگر، علم در حال ایجاد است. چون وجود هر شیئی در نظام وجود، از مراتب علم فعلی باری تعالی است. زیرا وجود هر شیئی به لحاظ ارتباط بالعرض آن شیء با مبدأ اعلی، همان نحوه‌ی حضور آن شیء است در نزد خدا. و در نتیجه هر موجودی هم علم است و هم معلوم؛ اما به دو اعتبار. و چنین علم فعلیای که عین حضور و ربط و وجود است، مسبوق به عدم است و مساوق تحقق و ثبوت، و به سبق و لحوق زمانی هم متصف می‌گردد؛ همان گونه که در مبحث مشتق بیان کردهایم، بنا بر این حصول چنین علم فعلیای میتواند غرض از امر باشد.
از طرف دیگر ظهور انقیاد در خارج، قابل برای امر به همین عنوان انقیاد نیست؛ اولاً به خاطر عدم حصول غرض از امر امتحانی، چون عبد تا متوجه شود که فعل جدّاً از او طلب نشده و غرض، فقط استعلام حال اوست، ولو به این که به مقدمات فعل مشغول شود، در این صورت دیگر ایجاد مقدمات نزد او مهم نخواهد بود. و در نتیجه غرضی که از امر امتحانی مد نظر بود، یعنی استکشاف این که او جدّاً نسبت به ایجاد فعلی که به خاطر صعوبتش مورد امتحان واقع شده بود، منقاد است، حاصل نخواهد شد. و ثانیاً انقیاد نسبت به امری، جز با احراز امر در نظر فاعل، معقول نیست، و حال اگر فرض کنیم که شخص مورد امتحان قطع پیدا کرده که در ایجاد فعل غرضی نیست، و لذا نسبت به ذات فعل، حقیقتاً امری وجود ندارد، دیگر انقیاد نسبت بدان امر معقول نیست.
پس ناگزیر امر امتحانی جز نسبت به انشائی که فی حد ذاته ظهور در بعث حقیقی نسبت به فعل دارد، امکان ندارد. و این انشاء خاص اگرچه همچون انشاء به داعی ارشاد نیست که غرض از آن به نفس حصول انشاء محقق شود، بلکه غرض از آن جز به تمهید عبد نسبت به امتثال و حالت قیام وی نسبت به آنچه بعث و تحریک میداند، حاصل نمی‌گردد. لکن مثل بعث حقیقی هم نیست که غرض از آن حصول فعلی باشد که بعث بدان تعلق گرفته، بلکه غرض در این اوامر امتحانی این است که عبد نسبت به امتثال، حالت «قیام به فعل» کسب نماید و انقیاد نسبت به مولی را که بالقوه واجد است، به فعلیت برساند؛ ولو به انجام دادن بعضی مقدمات نزدیک به فعل.
پس به این بیان روشن می‌شود که نسبت به ذات فعلی که مشتمل بر غرضی نیست، حقیقتاً بعثی هم وجود ندارد. چون مفروض آن است که امر برای امتحان است، نه تحریک جدی. و نسبت به آنچه مشتمل بر غرض و هدف است، یعنی درآمدن عبد به حالت انقیاد نسبت به مولی و به فعلیت رسیدن آنچه در وی از سعادت یا شقاوت بالقوه موجود است، امر کردن مانعی ندارد. چون لازمه آن عدم تبعیت حکم از مصلحت در متعلق نیست. لکن بعث و امر واقعی نسبت به این گونه امور هم ممکن نیست؛ چون اولاً بعد از ظهور انشاء در بعث حقیقی، داعی در نظر مکلف، تام است و به دنبال آن عقل حکم به لزوم امتثال می‌نماید و به این امر فرض مولوی، یعنی قیام عبد به حالت امتثال، تحقق مییابد. و با فرض حصول غرض از بعث در نظر مکلف، دیگر بعث واقعی نسبت به تحصیل انقیاد وجهی ندارد.
ثانیاً انشاء به داعی جعل داعی واقعاً نسبت به انقیاد به غیر این عنوان انقیاد، محال است. زیرا از آنجا که بروز و انقداح داعی نسبت به شیئی که عنوان مورد بعثش مجهول باشد، معقول نیست، پس جعل داعی هم معقول نیست. و از طرف دیگر دیدیم که بعث نسبت به انقیاد، به همین عنوان «انقیاد»، مستلزم دو محذوری است که بیان کردیم» [133]
اما حقیقت این است که اگر بخواهیم فلسفه‌ی احکام را با عقل آبی بسنجیم، در موارد بسیار بسیار زیادی، تهی‌دست خواهیم ماند و عقل آبی، ناامید خواهد شد.
اوامر تقیه‌ای:
یکی از معضلاتی که پیشِ روی توجیه‌گران مصالح و مفاسد عقلانی احکام قرار دارد، «اوامر تقیه‌ای» است. گروهی در توجیه اوامر تقیه‌ای، دست به توجیهات بعیده زده‌اند.
کسانی که اوامر تقیه‌ای را از جمله موارد نقضِ قاعده‌ی ملازمه می‌دانند، معتقدند در این تکالیف، امر به فعلی تعلق گرفته که بر خلاف واقع است. یعنی در این موارد، گر چه حکم شرع وارد شده، اما متعلَّق آن، یقیناً دارای جهت راحج واقعی نیست، بلکه بر خلاف آن است!
شیخ اعظم انصاری در جواب این اشکال می‌فرماید: «تکالیف تقیه‌ای، خارج از محل نزاع است. علاوه بر این که در تکالیف تقیه‌ای، غرض جدّی مولا، حفظ نفس است که عقل نیز حُسن آن را درک می‌کند. پس ملازمه بر قرار است».
مرحوم اصفهانی (کمپانی) در توجیه اوامر تقیه‌ای می‌نویسد: «تقیه یا در امر است یا در فعل مأمور به. و به عبارت دیگر، گاهی خود امر از باب تقیه است و گاهی هم امر به تقیه (به فعل مأمورٌ به) است. در مورد اول که تقیه در خود امر است، دیگر امری به ذات وضوی خاص مثلا تعلق نگرفته، بلکه امری است حقیقی نسبت به فعلی دیگر به نحو توریه. و یا این که اصلا امر حقیقیای در کار نیست؛ بلکه صرفاً الفاظ بدون معنی یا با معنای انشائی را اراده کرده تا این که نفس مقدسش را از شر مخالفین حفظ نماید.
و اما در مورد دوم که امر به تقیه است، امر حقیقی است و منبعث از مصلحت نهفته در فعل، لکن نه بذاته، بلکه از این حیث که به آن، نفس مکلف یا عرض و مال او حفظ می‌شود و بنا بر این در هیچ یک از دو فرض لازم نمی‌آید که امر حقیقی منبعث از مصلحت در متعلق نباشد» [134]
………………………………………………..
1. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 44. ترجمه: آیا مردم را به نیکى فرمان مىدهید و خود را [در ارتباط با نیکى] فراموش مىکنید؟ در حالى که کتاب [تورات را که با شدت به نیکى دعوتتان کرده] مىخوانید. آیا [به وضع زیانبار و خطرناک خود] نمىاندیشید؟
2. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 170. ترجمه: و هنگامى که به آنان [که آلوده به شرک و کفرند] گویند: از آنچه خدا نازل کرده پیروى کنید، پاسخ دهند: نه، بلکه از آیینى که پدرانمان را بر آن یافتیم، پیروى مىکنیم. آیا هر چند پدرانشان چیزى نمىفهمیدند و راه نمىیافتهاند [باز کورکورانه از آنان پیروى خواهند کرد؟!]
3. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 171. ترجمه: داستان [دعوت کننده] کافران [به ایمان]، مانند کسى است که به حیوانى [براى رهاندنش از خطر] بانگ مىزند، ولى آن حیوان جز آوا و صدا [آن هم آوا و صدایى که مفهومش را درک نمىکند] نمىشنود. [کافران، در حقیقت] کر و لال و کورند به همین سبب [درباره حقایق] اندیشه نمىکنند.
4. سوره‌ی مائده، آیه‌ی 58. ترجمه: و چون براى نمازْ ندا در مىدهید، آن را به مسخره و بازى مىگیرند؛ این کار زشتشان به سبب این است که آنان گروهى هستند که [در حقایق و معارف] اندیشه نمىکنند.
5. سوره‌ی مائده، سوره‌ی 103. ترجمه: خدا هیچ حیوانى را به عنوان بحیره [ماده شترى که پنجمین حمل مادر خود باشد] و سائبه [شترى که ده ماده زاییده] و وصیله [گوسفند مادهاى که همزاد با بره نر است] و حام [شتر نرى که ده شتر از او پدید آمده]، مقدس و ممنوع از تصرّف قرار نداده است. ولى کسانى که کفر ورزیدهاند [این امور را] بر خدا دروغ مىبندند و بیشترشان اندیشه نمىکنند.
6. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 32. ترجمه: و زندگى دنیا [بدون ایمان و عمل صالح] بازى و سرگرمى است، و یقیناً سراى آخرت براى آنان که همواره پرهیزکارى مىکنند، بهتر است. آیا نمىاندیشید؟
7. سوره‌ی انعام، آیه‌ی 151. ترجمه: بگو: بیایید تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام کرده بخوانم: اینکه چیزى را شریک او قرار مدهید، و به پدر و مادر نیکى کنید، و فرزندانتان را از [ترسِ] تنگدستى نکشید، ما شما و آنان را روزى مىدهیم، و به کارهاى زشت چه آشکار و چه پنهانش نزدیک نشوید، و انسانى را که خدا محترم شمرده جز به حق نکشید؛ خدا این [گونه] به شما سفارش کرده تا بیندیشید.
8. سوره‌ی اعراف، آیه‌ی 169. ترجمه: پس بعد از آنان جانشینانى [ناشایسته وگناهکار] که کتاب [تورات] را به ارث بردند به جاى ایشان قرار گرفتند، [آنان] متاع پست و از دست رفتنى این دنیا [ىِ زودگذر] را [از هر راه نامشروعى] به چنگ مىزنند و [به ناحق] مىگویند: به زودى آمرزیده خواهیم شد. و [به سبب دنیاگرایى وغفلت از حقایق] اگر متاع نامشروعى دیگر همانند متاع اول به آنان برسد [باز هم] آن را به چنگ مىزنند؛ آیا از آنان در کتاب [تورات] در حالى که آنچه را در آن است مکرر خوانده و فهمیدهاند، پیمان [محکم و استوار] گرفته نشده است که نسبت به خدا جز حق نگویند؟! [پس چرا آمرزشى که بدون توبه از حرامخوارى و زشتکارى به آنان تعلق نمىگیرد به خدا نسبت مىدهند؟] و سراى آخرت براى کسانى که [همواره از مال نامشروع و نسبت ناروا] مىپرهیزند، بهتر است؛ آیا نمىاندیشید؟
9. سوره‌ی انفال، آیه‌ی 22. ترجمه: قطعاً بدترین جُنبندگان نزد خدا، کرانِ [از شنیدن حق] و لالانِ [از گفتن حق] هستند که [کلام حق را] نمىاندیشند!
10. سوره‌ی یونس، آیه‌ی 42. ترجمه: و برخى از آنان به تو گوش مىدهند [ولى گویا نمىشنوند] آیا تو مىتوانى کران را گرچه اندیشه نمىکنند، بشنوانى؟
11. سوره‌ی یونس، آیه‌ی 100. ترجمه: هیچ کس را نسزد [و قدرت نباشد] که ایمان بیاورد مگر به اذن و توفیق خدا، و خدا پلیدى [ضلالت] را [پس از بیان حقایق] بر کسانى قرار مىدهد که [در حقایق] نمىاندیشند.
12. سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 109. ترجمه: و پیش از تو جز مردانى از اهل آبادىها را که به آنان وحى کردیم [براى هدایت مردم] نفرستادیم. آیا [مخالفان حق] در زمین گردش نکردند تا با تأمل بنگرند که عاقبت کسانى که پیش از آنان بودند، چگونه بود؟ و مسلماً سراى آخرت براى کسانى که پرهیزکارى کردند، بهتر است؛ آیا نمىاندیشید؟
13. سوره‌ی انبیاء، آیه‌ی 67. ترجمه: اف بر شما و بر آنچه به جاى خدا مىپرستید؛ پس آیا نمىاندیشید؟
14. سوره‌ی حج، آیه‌ی 46. ترجمه: آیا در زمین گردش نکردهاند تا براى آنان دلهایى [بیدار و بینا] پیدا شود که با آن بیندیشند یا گوشهایى که با آن [اندرزها را] بشنوند؟ حقیقت این است که دیدهها کور نیست بلکه دلهایى که در سینههاست، کور است!
15. سوره‌ی نور، آیه‌ی 61. ترجمه: بر نابینا و لنگ و بیمار و خود شما گناهى نیست که [بدون هیچ اجازهاى از خانههایى که ذکر مىشود، غذا] بخورید: از خانههاى خودتان، یا خانههاى پدرانتان، یا خانههاى مادرانتان یا خانههاى برادرانتان، یا خانههاى خواهرانتان، یا خانههاى عموهایتان، یا خانههاى عمّههایتان، یا خانههاى دایىهایتان، یا خانههاى خالههایتان، یا خانههایى که کلیدهایشان در اختیار شماست، یا خانههاى دوستانتان؛ بر شما گناهى نیست که [با دیگر اعضاى خانواده خود] دستهجمعى یا جدا جدا غذا بخورید. پس هرگاه به خانههایى [که ذکر شد] وارد شدید، بر خودتان سلام کنید که درودى است از سوى خدا [درودى] پربرکت و پاکیزه، خدا اینگونه آیات را براى شما بیان مىکند تا بیندیشید.
16. سوره‌ی فرقان، آیه‌ی 44. ترجمه: آیا گمان مىکنى بیشتر آنان [سخن حق را] مىشنوند، یا [در حقایق] مىاندیشند؟ آنان جز مانند چهارپایان نیستند بلکه آنان گمراهترند!
17. سوره‌ی شعراء، آیه‌ی 28. ترجمه: [موسى] گفت: پروردگار مشرق و مغرب و آنچه میان آنهاست، اگر مىاندیشید.
18. سوره‌ی قصص، آیه‌ی 60. ترجمه: آنچه به شما داده شده کالا و ابزار زندگى دنیا و زینت آن است، و آنچه نزد خداست بهتر و پایدارتر است؛ آیا نمىاندیشید؟
19. سوره‌ی عنکبوت، آیه‌ی 63. ترجمه: و اگر از آنان بپرسى: چه کسى از آسمان آبى نازل کرد و به وسیله آن زمین را پس از مردگىاش زنده ساخت؟ بىتردید خواهند گفت: خدا. بگو: همه‌ی ستایشها ویژه خداست [و مشرکان دور از حقیقتاند]، بلکه بیشترشان تعقّل نمىکنند.
20. سوره‌ی یس، آیه‌ی 62. ترجمه: و همانا شیطان گروه بسیارى از شما را گمراه کرد، آیا تعقّل نمىکردید [که پیروانش به چه سرنوشت شومى دچار شدند؟]
21. سوره‌ی حجرات، آیه‌ی 4. ترجمه: بى تردید کسانى که تو را از پشت اطاق ها صدا مىکنند، بیشترشان معرفت و آگاهى [به حرمت و عظمت تو] ندارند.
22. سوره‌ی حشر، آیه‌ی 14. ترجمه: همه‌ی آنان [به صورت متحد و یکپارچه] با شما نمىجنگند مگر در آبادىهایى که داراى حصار و قلعه و دژ هستند، یا از پشت دیوارها، دلاورى آنان میان خودشان شدید است [ولى از رویارویى با شما مىترسند]، آنان را متحد و همدست مىپندارى در حالى که دلهایشان پراکنده است؛ زیرا آنان گروهى هستند که تعقّل نمىکنند.
23. سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 65. ترجمه: اى اهل کتاب! چرا درباره ابراهیم مجادله و ستیز مىکنید [شما قوم یهود، او را یهودى مىدانید، و شما گروه نصارى، او را نصرانى مىشمارید] در حالى که تورات و انجیل بعد از او نازل شد؛ آیا نمىاندیشید؟!
24. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: برای هر چیزی ستونی است و ستون مؤمن، عقلش است. پس عبادتش برای پروردگارش، به اندازه‌ی عقلش می‌باشد.
25. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: راوی می‌گوید از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم عقل چیست؟ فرمودند: آنچه خدای رحمان با آن پرستیده شود و بهشت کسب گردد.
26. مجموعه‌ی ورام، ورام بن ابی‌فراس، جلد 1، صفحه‌ی 1. ترجمه: ای علی، عقل آن چیزی است که بهشت با آن کسب شود و رضایت خدای رحمان، طلبیده گردد.
27. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 192، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی عقل را آفرید، پس به او فرمود: پشت کن. پس پشت کرد. سپس به او فرمود: رو کن، پس رو کرد. سپس فرمود: هیچ آفریده‌ای محبوب‌تر از تو در نزد خودم نیافریدم. پس خدای تعالی به استاد اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) نود و نه جزء از آن را داد و یک جزء دیگر را بین تمام بندگان تقسیم کرد.
28. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 23، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: پیامبر خدا هرگز با نهایت عقل خود با مردم سخن نگفتند. [یعنی هرگز با نهایت درجه‌ی تعبد و تسلیمی که در مقابل خدای تعالی داشتند، با مردم عادی آن زمان سخن نگفتند]
29. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 191، باب العقل. ترجمه: جبرئیل (علیه‌السلام) به نزد حضرت آدم (علیه‌السلام) فرود آمد، پس گفت: ای آدم من امر شده‌ام که تو را مخیّر کنم بین سه چیز، پس یکی را برگزین و دو تای دیگر را رها کن. پس آدم (علیه‌السلام) فرمود: ای جبرئیل، آن سه چیز چیست؟ گفت: عقل و حیا و دین. آدم (علیه‌السلام) فرمود: من عقل را برگزیدم. پس جبرئیل به حیا و دین گفت: برگردید و رهایش کنید. آن‌دو گفتند: ای جبرئیل ما امر شده‌ایم که با عقل باشیم، هر جا که باشد. جبرئیل گفت: خود دانید، و بالا رفت.
30. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 192، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی چیزی کمتر از پنج چیز ـ یقین، قناعت، صبر و شکر ـ در بین بندگانش تقسیم نکرده است و آن چیزی که تمام اینها را کامل می‌کند، عقل است.
31. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر این که عاقل بود. [یعنی مطیع و تسلیم امر او بود]
32. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، خدای تعالی پیامبران و فرستادگانش را به سوی بندگانش مبعوث نکرد مگر برای این که مطیع خدا شوند. پس نیکوترین‌شان در جواب دادن به این خواهش، بهترین‌شان از لحاظ معرفت است و داناترین‌شان به امر خدا، مطیع‌ترین‌شان است و آن کسی که کامل‌ترین اطاعت را دارد، بالاترین درجه را در دنیا و آخرت داراست.
33. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی هیچ چیزی برتر از عقل را در بین بندگانش تقسیم نکرده است.
34. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خواب عاقل، برتر از شب‌بیداری جاهل است. [یعنی کسی که در راه اطاعت خدای تعالی می‌خوابد، برتر از کسی است که در راه خواهش‌های نفسانی خودش شب را بیدار می‌ماند].
35. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: روزه نگرفتن عاقل، برتر از روزه گرفتن جاهل است. [یعنی کسی که در راه اطاعت خدا، روزه نمی‌گیرد ـ مثل روزهای عید فطر و قربان و عاشورا ـ برتر از کسی است که در اینگونه روزها روزه بگیرد].
36. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: ایستادن و اقدام نکردن عاقل، برتر از اقدام جاهل است. یا: در خانه ماندن عاقل، برتر از مسافرت جاهل است. [یعنی کسی که در جایی که حکمش مشخص نیست، توقف می‌کند و اقدامی انجام نمی‌دهد تا مبادا ناخواسته به معصیت الهی دچار گردد، برتر از کسی است که بر اثر تعصبات جاهلی یا تحریکات محیط، دست به اقدام عملی‌ای می‌زند که رضای خدای تعالی در آن نیست. و بر طبق معنی دوم، یعنی کسی که در طلب رضای الهی در خانه می‌ماند از کسی که با انگیزه‌های غیر الهی مانند ریا، اقدام به سفرهایی مانند حج و جهاد می‌کند یا به قصد افزونی ثروت، به سفر تجاری می‌رود، برتر است].
37. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی فرستاده و پیامبری مبعوث نکرد مگر برای کامل کردن عقل.
38. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: خدای تعالی هیچ فرستاده و هیچ پیامبری را مبعوث نکرد مگر برای کامل کردن عقل [یا بعد از کامل کردن عقلش] و عقلش برتر از عقل‌های همه‌ی امتش بوده است.
39. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: عاقل، واجبات الهی را بجا نمی‌آورد تا این که آن را تعقل کند. [یعنی در مقابل انجامش، مطیع و تسلیم باشد]
40. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: همه‌ی عبادت‌کنندگان در برتری عبادتشان به آنچه عاقل می‌رسد، نمی‌رسند. همانا عقلا، صاحبان خرد هستند. کسانی که خدای تعالی [در باره‌ی آنان] می‌فرماید: همانا صاحبان خرد، یادآور می‌شوند. [یعنی بهره‌ی کسانی که تسلیم حق هستند، بالاتر از بهره‌ی تمام کسانی است که به اغراض غیر صحیح، عبادت می‌کنند]
41. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: هر گاه از مردی، نیکو بودن حالش به شما رسید، بنگرید به نیکو بودن عقلش [یعنی میزان تسلیمش در مقابل امر و نهی الهی] پس همانا پاداش داده می‌شود به عقلش. [یعنی به مقدار تسلیم بودنش، پاداش میگیرد]
42. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 198، باب العقل. ترجمه: و این سربازان عقل کامل نمی‌شود جز در پیامبر یا جانشین پیامبر یا مؤمنی که خدای تعالی قلبش را برای ایمان آزموده باشد و اما سایر دوستان ما، هیچکدامشان از این سربازان خالی نیستند تا این که کامل شوند و از جهل بپرهیزند. آن گاه در درجه‌ی برتر، با پیامبران و جانشینان خواهد بود.
43. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 254، باب الإخلاص. ترجمه: بین حق و باطل، جز کمی عقل نیست. گفته شد: چگونه ای پسر پیامبر خدا؟ فرمودند: همانا بنده، عملی انجام می‌دهد که خدا راضی است، ولی اراده‌ی غیر خدا می‌کند. پس او اگر [عبادتش را] برای خدا خالص می‌کرد، همانا آنچه می‌خواست، با شتاب‌تر از آن به دستش می‌آمد.
44. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 28، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: بین ایمان و کفر، جز کمی عقل نیست. همانا بنده، امیدش را به مخلوق می‌بندد، پس اگر نیتش را برای خدای تعالی خالص می‌کرد، هر آینه آنچه می‌خواست، در زمانی سریع‌تر از آن به دستش می‌آمد.
45. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 13، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: راوی می‌گوید: امام کاظم (علیه‌السلام) به من فرمودند: ای هشام، همانا خدای تبارک و تعالی، اهل عقل و فهم را در کتابش بشارت داده است، پس فرموده: پس بشارت بده بندگان را، آنان که سخنان را می‌شنوند و بهترینش را پیروی می‌کنند. آنان کسانی هستند که خدا آنان را هدایت کرده است و آنان، صاحبان خرد هستند.
46. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا خدای تعالی در کتابش می‌فرماید: همانا در آن، یادآوری‌ای است برای کسی که قلب دارد، یعنی عقل دارد.
47. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: خدای تعالی می‌فرماید: به لقمان حکمت دادیم، فرمودند: فهم و عقل.
48. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا لقمان به پسرش گفت: برای حق تواضع کن تا عاقل‌ترینِ مردم باشی.
49. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: برای هر چیزی مرکبی است و مرکب عقل، تواضع است.
50. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، کسی که سه چیز را بر سه چیز مسلط سازد، گویا بر منهدم کردن عقلش یاری کرده است؛ کسی که نور تفکرش را به آرزوهای طولانی خاموش کند و لطایف حکمتش را با سخنان زیادش محو سازد و نور عبرتش را به شهوت‌های نفسانی‌اش خاموش گرداند، پس گویا خواهشش را بر منهدم کردن عقلش یاری رسانده و هر کس عقلش را منهدم کند، دین و دنیایش را تباه کرده است. ای هشام، چگونه کارهایت را در نزد خدای تعالی پاک خواهی کرد در حالی که قلبت را از امر پروردگارت مشغول کرده‌ای و خواهشت را برای غلبه بر عقلت، اطاعت نموده‌ای؟!
51. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: هر کس از خدا اطاعت کند، از اهل دنیا و رغبت‌کنندگان در آن، کناره بگیرد و در آنچه نزد خداست، رغبت نماید.
52. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، هر کس بخواهد بی‌نیازی بدون مال و راحت قلب از حسد و سلامتی در دین داشته باشد، باید با تضرع از خدای عز و جل بخواهد که عقلش را کامل سازد. پس کسی که تعقل کند، به آنچه کفایتش کند، قانع شود و کسی که به آنچه کفایتش می‌کند قانع باشد، بی‌نیاز می‌گردد و کسی که به آنچه کفایتش می‌کند قناعت نکند، هرگز بی‌نیازی را درک نخواهد کرد.
53. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: کسی که اطاعت از خدا نکند، قلبش بر معرفتی ثابتی که او را بینا سازد، گره نخواهد خورد و حقیقتش را در قلبش نخواهد یافت.
54. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمودند: خدای تعالی به چیزی برتر از عقل، پرستیده نشده است.
55. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، کسی که جوانمردی ندارد، دین ندارد و کسی که عقل ندارد، جوانمردی ندارد.
56. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: همنشینی با نیکان، دعوت‌کننده به صلاح و آداب علما، موجب زیادی در عقل است.
57. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: عقل، پوششی غلیظ و برتری، زیبایی‌ای هویداست، پس نقص‌های اخلاقت را به برتری‌ات بپوشان و با خواسته‌هایت به وسیله‌ی عقلت بجنگ تا مودت، تسلیم تو شود و محبت برای تو ظاهر گردد.
58. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 24، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: راوی می‌گوید به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: فدایتان شوم، برای من همسایه‌ای است که بسیار نماز می‌خواند و بسیار صدقه می‌دهد و بسیار حج می‌رود، اشکالی در او نیست؟ فرمودند: ای اسحاق، عقلش چگونه است؟ عرض کردم: فدایتان شوم، عقل ندارد [یعنی از حق، پیروی نمی‌کند و بر مذهب عامه است] فرمودند: به واسطه‌ی این اعمال، رفعت پیدا نمی‌کند.
59. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: آنگاه که قائم ما قیام کند، خدای تعالی دستش را بر سر بندگان خواهد گذاشت، پس عقل‌هایشان را جمع خواهد نمود.
60. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ستون اصلی انسان، عقل اوست و زیرکی و فهم و حفظ و علم از عقل است و با عقل، کامل می‌شود و عقل، راهنمای آن و بیناکننده‌ی آن و کلید امر آن است. پس هر گاه تأیید عقل از نور باشد، دانشمند و حافظ و یادآور و زیرک و فهمیده خواهد بود و چگونگی و چرایی و کجایی را خواهد دانست و کسی که خیرخواه اوست را از کسی که به او خیانت می‌کند، باز خواهد شناخت. پس چون آن را بشناسد، مجرا و پیوستگی و گسستگی آن را خواهد شناخت و یگانگی را مخصوص خدای تعالی می‌کند و به اطاعت او اقرار می‌نماید. پس چون چنین کند، آنچه از او فوت شده را درک کند و بر آنچه پیش می‌آید، ورود نماید و آن را بشناسد و بداند که چرا آنجاست و از کجا آمده و به کجا می‌رود و همه‌ی اینها از همراهی عقل است.
61. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: عقل، راهنمای مؤمن است.
62. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 26، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: هر گاه مردی را دیدید که زیاد نماز می‌خواند و زیاد روزه میگیرد، به او افتخار نکنید تا این که میزان عقلش [عقل سفیدش] را بنگرید.
63. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 26، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای مفضل، کسی که عقل نورزد [یعنی مطیع حق تعالی نباش]، رستگار نمی‌شود و کسی که نداند، عقل نمی‌ورزد.
64. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 28، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: با عقل [زرد]، نهایت حکمت استخراج می‌شود و با حکمت، نهایت عقل [سفید] استخراج می‌شود.
65. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 49، باب النوادر. ترجمه: جویندگان دانش، سه گروه‌اند، آنان را با صفاتشان بشناس؛ گروهی دانش را برای جهل [هواپرستی] و بگومگو می‌جویند و گروهی، آن را برای بزرگ‌نمایی و فخرفروشی می‌جویند و گروهی آن را برای فقه و عقل [اطاعت از حق] می‌جویند.
66. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 226، باب المؤمن و علاماته و صفاته. ترجمه: مردی که به او همّام می‌گفتند و عابدی کوشا بود، در حالی که امیر المؤمنین (علیه‌السلام) خطبه می‌خواندند، ایستاد و عرض کرد: ای امیر المؤمنین، صفت مؤمن را برای ما بیان فرما، چنان که گویا به او نگاه می‌کنیم. حضرت فرمودند: ای همام، مؤمن. .. بردباری را با علم و عقل را با صبر آمیخته است.
67. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 549، باب تفضیل أهل الزکاة بعضهم على بعض. ترجمه: راوی می‌گوید به امام باقر (علیه‌السلام) عرض کردم من گاهی چیزی را بین یارانم تقسیم می‌کنم، پس چگونه تقسیم کنم؟ فرمودند: بر میزان هجرت در دین و عقل و فقه به آنان بده.
68. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 20، خطبة لأمیر المؤمنین (علیه‌السلام) و هی خطبة الوسیلة. ترجمه: کسی که خود را باز ندارد، به عقل [اطاعت از حق] نمی‌رسد.
69. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 190، حدیث قوم صالح (علیه‌السلام). ترجمه: مسکن عقل در قلب است.
70. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 241، حدیث القباب. ترجمه: پشت سر امیر المؤمنین (علیه‌السلام) به راه افتادم، پس به من فرمودند: ای جویره، این احمق‌ها هلاک نشدند جز به خاطر صدای کفش‌هایی که پشت سرشان شنیدند. چه چیزی تو را به دنبال من می‌کشاند؟ عرض کردم: آمدم تا از شما از سه چیز بپرسم؛ از شرف و از مروت و از عقل. فرمودند:. .. اما عقل، پس کسی که تقوای الهی پیشه کند، عقل ورزیده است.
71. کفایة الأثر فی النص على الأئمة الإثنی عشر، خزاز رازی، صفحه‌ی 240، باب ما جاء عن علی بن الحسین (علیه‌السلام) ما یوافق هذه الأخبار. ترجمه: ای پسرکم، همانا عقل، پیشرو و راهنمای روح است.
72. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 15، و من حکمه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و کلامه. ترجمه: همانا عقل، پابندی از جهل است و نفس، مانند مرکب پلیدی است که اگر در بند نشود، رم می‌کند. پس عقل، زانوبند جهل است.
73. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 15، و من حکمه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و کلامه. ترجمه: از عقل، بردباری منشعب می‌شود.
74. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 15، و من حکمه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) و کلامه. ترجمه: اما بردباری، پس از آن. .. و معروف و سکوت، پس اینها آن چیزی است که برای عاقل از حلمش منشعب می‌شود.
75. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) العلم و العقل و الجهل. ترجمه: عقل [سفید] را خدا به نیک‌بختان الهام می‌نماید و بدبختان را از آن محروم می‌سازد.
76. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ أَنْ یحْلُمَ عَمَّنْ جَهِلَ عَلَیهِ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) العلم و العقل و الجهل)
77. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ. .. وَ یتَوَاضَعَ لِمَنْ هُوَ دُونَهُ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) العلم و العقل و الجهل)
78. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ. .. وَ یُسَابِقَ مَنْ فَوْقَهُ فِی طَلَبِ الْبِرِّ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) العلم و العقل و الجهل)
79. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ. .. إِذَا أَرَادَ أَنْ یتَکلَّمَ تَدَبَّرَ فَإِنْ کانَ خَیراً تَکلَّمَ فَغَنِمَ وَ إِنْ کانَ شَرّاً سَکتَ فَسَلِمَ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) العلم و العقل و الجهل)
80. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ. .. إِذَا عَرَضَتْ لَهُ فِتْنَةٌ اسْتَعْصَمَ بِالله وَ أَمْسَک یدَهُ وَ لِسَانَهُ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) العلم و العقل و الجهل)
81. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ. .. إِذَا رَأَى فَضِیلَةً انْتَهَزَ بِهَا». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) العلم و العقل و الجهل)
82. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ. .. لَا یفَارِقُهُ الْحَیاءُ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) العلم و العقل و الجهل)
83. قال رسول الله (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم): «وَ صِفَةُ الْعَاقِلِ. .. لَا یبْدُو مِنْهُ الْحِرْصُ». (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) العلم و العقل و الجهل)
84. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 45، و روی عنه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: حیاء دو جور است، حیای عقل و حیای حماقت. پس حیای عقل، علم است و حیای حماقت، جهل است.
85. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 54، و روی عنه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: خدای تعالی عقل را سه جزء قرار داده است، پس کسی که هر سه جزء در او باشد، عقلش کامل است و کسی که در او نباشد، عقلی در او نیست؛ معرفت نیکو به خداوند، اطاعت نیکو از خداوند و صبر نیکو بر امر خدا.
86. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 93، خطبته المعروفة بالوسیلة. ترجمه: هیچ زیبایی‌ای نیکوتر از عقل نیست.
87. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 152، خطبته (علیه‌السلام) المعروفة بالدیباج. ترجمه: بدانید بندگان خدا که آرزو، عقل را از بین می‌برد.
88. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 196، کلامه (علیه‌السلام) فی قواعد الإسلام. ترجمه: راوی می‌گوید از امیر المؤمنین (علیه‌السلام) از پایه‌های اسلام پرسیدم، فرمودند: پایه‌های اسلام، هفت چیز است، اولش عقل و بر آن صبر بنا می‌شود و دومش نگهداری آبرو و راستگویی و سوم، تلاوت قرآن بر جهتش و چهارم، محبت در راه خدا و دشمنی در راه خدا.
89. غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، صفحه‌ی 705؛ عیون الحکم و المواعظ، لیثی، صفحه‌ی 489، الفصل الرابع باللفظ المطلق. ترجمه: جوانمردی مرد، به اندازه‌ی عقلش است.
90. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 285، وصیته (علیه‌السلام) لجابر بن یزید الجعفی. ترجمه: از خواهش‌های بیهوده به راهنمایی عقلت بپرهیز.
91. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 286، وصیته (علیه‌السلام) لجابر بن یزید الجعفی. ترجمه: هیچ عقلی مانند مخالفت با هوا نیست.
92. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 286، وصیته (علیه‌السلام) لجابر بن یزید الجعفی. ترجمه: هیچ مصیبتی مانند نبودنِ عقل نیست.
93. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 286، وصیته (علیه‌السلام) لجابر بن یزید الجعفی. ترجمه: هیچ بی‌عقلی‌ای مانند کم بودن یقین نیست.
94. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 324، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدرر. سه چیز است که هرگز در هیچ کس، کامل دیده نمی‌شود؛ ایمان، عقل و اجتهاد.
95. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 355، کلامه (علیه‌السلام) فی خلق الإنسان و ترکیبه. ترجمه: آنچه از نفس مؤمن می‌باشد، پس آن نوری است تأییدشده با عقل و آنچه از نفس کافر می‌باشد، پس آن آتشی است تأییدشده با شیطنت؛ پس این از صورت آتشش و آن از صورت نورش است.
96. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 356، و من حکمه (علیه‌السلام). کسی که عقل نورزد [مطیع حق نباشد] اصلاح نمی‌شود.
97. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 26، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: کسی که نیاموزد، عاقل نمی‌شود.
98. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 364، و روی عنه (علیه‌السلام) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: زیاد نگاه کردن در حکمت، عقل را بارور می‌کند.
99. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 54، و روی عنه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: همانا تمام خیر، با عقل درک می‌شود.
100. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 54، و روی عنه (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فی قصار هذه المعانی؛ کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: دینی برای کسی که عقل ندارد، نیست.
101. کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 47، باب خصال المؤمن. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: همانا دانایی، دوست مؤمن و بردباری، وزیرش و عقل، امیر لشکرش است.
102. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: استاد اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند: آقای کارها در دنیا و آخرت، عقل است.
103. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: استاد اعظم (صلی‌الله‌علیه‌وآله‌وسلم) فرمودند: برای هر چیزی ستونی است و ستون ایمان‌آورده، عقلش است.
104. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ الَّذِی لَا یَشْغَلُ الْحَلَالُ شُکرَهُ». ترجمه: ای هشام، همانا عاقل کسی است که حلال او را از شکر، مشغول نکند. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل)
105. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ الَّذِی. .. لَا یَغْلِبُ الْحَرَامُ صَبْرَهُ». ترجمه: ای هشام، همانا عاقل کسی است که حرام، بر صبرش غالب نیاید. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل)
106. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعُقَلَاءَ تَرَکوا فُضُولَ الدُّنْیا فَکیفَ الذُّنُوبَ وَ تَرْک الدُّنْیا مِنَ الْفَضْلِ وَ تَرْک الذُّنُوبِ مِنَ الْفَرْضِ». ترجمه: ای هشام، همانا عقلا زیادی دنیا را ترک کردند پس چگونه است گناهان در حالی که ترک دنیا از فضیلت است ولی ترک گناهان، واجب است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل)
107. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ نَظَرَ إِلَى الدُّنْیا وَ إِلَى أَهْلِهَا فَعَلِمَ أَنَّهَا لَا تُنَالُ إِلَّا بِالْمَشَقَّةِ وَ نَظَرَ إِلَى الْآخِرَةِ فَعَلِمَ أَنَّهَا لَا تُنَالُ إِلَّا بِالْمَشَقَّةِ فَطَلَبَ بِالْمَشَقَّةِ أَبْقَاهُمَا». ترجمه: ای هشام، عاقل به دنیا و اهل آن نگریست، پس دانست که به دست نمی‌آید جز با سختی و به آخرت نگریست، پس دانست که به دست نمی‌آید جز با سختی، پس با سختی، آن یک که پایندگیِ بیشتری داشت را برگزید. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل)
108. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعُقَلَاءَ زَهِدُوا فِی الدُّنْیا وَ رَغِبُوا فِی الْآخِرَةِ لِأَنَّهُمْ عَلِمُوا أَنَّ الدُّنْیا طَالِبَةٌ مَطْلُوبَةٌ وَ الْآخِرَةَ طَالِبَةٌ وَ مَطْلُوبَةٌ فَمَنْ طَلَبَ الْآخِرَةَ طَلَبَتْهُ الدُّنْیا حَتَّى یسْتَوْفِی مِنْهَا رِزْقَهُ وَ مَنْ طَلَبَ الدُّنْیا طَلَبَتْهُ الْآخِرَةُ فَیأْتِیهِ الْمَوْتُ فَیفْسِدُ عَلَیهِ دُنْیاهُ وَ آخِرَتَهُ». ترجمه: ای هشام، همانا عقلا، در دنیا بی‌رغبت شدند و در آخرت رغبت کردند برای این که دانستند که دنیا، طلب‌کننده‌ی طلب‌شده و آخرت [نیز]، طلب‌کننده‌ی طلب‌شده است. پس کسی که آخرت را طلب کند، دنیا او را می‌طلبد تا روزی‌اش را به طور کامل به او بدهد، و هر کس دنیا را بطلبد، آخرت او را می‌طلبد، پس مرگ به سراغش می‌آید و دنیا و آخرتش را فاسد می‌سازد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
109. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ مَنْ أَرَادَ الْغِنَى بِلَا مَالٍ وَ رَاحَةَ الْقَلْبِ مِنَ الْحَسَدِ وَ السَّلَامَةَ فِی الدِّینِ فَلْیتَضَرَّعْ إِلَى الله عَزَّ وَ جَلَّ فِی مَسْأَلَتِهِ بِأَنْ یکمِّلَ عَقْلَهُ فَمَنْ عَقَلَ قَنِعَ بِمَا یکفِیهِ وَ مَنْ قَنِعَ بِمَا یکفِیهِ اسْتَغْنَى وَ مَنْ لَمْ یَقْنَعْ بِمَا یَکفِیهِ لَمْ یدْرِک الْغِنَى أَبَداً». ترجمه: ای هشام، هر کس بخواهد بی‌نیازی بدون مال و راحت قلب از حسد و سلامتی در دین داشته باشد، باید با تضرع از خدای عز و جل بخواهد که عقلش را کامل سازد. پس کسی که تعقل کند، به آنچه کفایتش کند، قانع شود و کسی که به آنچه کفایتش می‌کند قانع باشد، بی‌نیاز می‌گردد و کسی که به آنچه کفایتش می‌کند قناعت نکند، هرگز بی‌نیازی را درک نخواهد کرد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
110. قال الکاظم (علیه‌السلام): «إِنَّهُ لَمْ یخَفِ اللهَ مَنْ لَمْ یعْقِلْ عَنِ اللهِ». ترجمه: هر کس از خدا نترسد، از او اطاعت نکند. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
111. قال الکاظم (علیه‌السلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ لَا یَکذِبُ وَ إِنْ کانَ فِیهِ هَوَاهُ». ترجمه: ای هشام، همانا عاقل دروغ نمی‌گوید، هر چند خواسته‌اش در آن باشد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل)
112. قال الکاظم (علیه‌السلام): «وَ الْعَاقِلُ غَفُورٌ وَ الْجَاهِلُ خَتُورٌ». ترجمه: و عاقل، بخشنده است و جاهل، خبیث و فاسدکننده. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل)
113. قال الصادق (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یسْتَخِفُّ بِأَحَدٍ». ترجمه: عاقل هیچ کس را خفیف نمی‌کند. (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 320، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدُرر)
114. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى الْکُفْرُ وَ الشَّرُّ مِنْهُ مَأْمُونَانِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛ کفر و شر از او ایمن است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
115. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… الرُّشْدُ وَ الْخَیرُ مِنْهُ مَأْمُولَانِ». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… هدایت و خیر از او امید برود. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
116. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… فَضْلُ مَالِهِ مَبْذُولٌ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… اضافه‌ی مالش بخشیده‌شده است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
117. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… فَضْلُ قَوْلِهِ مَکفُوفٌ…». ترجمه: اضافه‌ی سخنش بازداشته‌شده است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
118. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… نَصِیبُهُ مِنَ الدُّنْیا الْقُوتُ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… بهره‌اش از دنیا، قوت است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
119. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… لَا یَشْبَعُ مِنَ الْعِلْمِ دَهْرَهُ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… روزگارش از دانش سیر نمی‌شود. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
120. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… الذُّلُّ أَحَبُّ إِلَیهِ مَعَ اللهِ مِنَ الْعِزِّ مَعَ غَیرِهِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… ذلت محبوب‌تر است با خدا از عزت با غیر خدا. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
121. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… التَّوَاضُعُ أَحَبُّ إِلَیهِ مِنَ الشَّرَفِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… تواضع محبوب‌تر است در نزد او از شرف. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
122. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… یسْتَکثِرُ قَلِیلَ الْمَعْرُوفِ مِنْ غَیرِهِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… خوبی کم از غیرش را زیاد می‌شمارد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
123. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… یَسْتَقِلُّ کَثِیرَ الْمَعْرُوفِ مِنْ نَفْسِهِ…». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… خوبی زیاد خودش را کم می‌شمارد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
124. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «مَا تَمَّ عَقْلُ امْرِئٍ حَتَّى یَکُونَ فِیهِ خِصَالٌ شَتَّى… یَرَى النَّاسَ کُلَّهُمْ خَیراً مِنْهُ وَ أَنَّهُ شَرُّهُمْ فِی نَفْسِهِ وَ هُوَ تَمَامُ الْأَمْرِ». ترجمه: عقل مرد تمام نمی‌شود تا این که چند چیز در او باشد؛… همه‌ی مردم را بهتر از خودش می‌بیند و او بدترین ایشان در جانش است و این، تمام کار است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 18، کتاب العقل و الجهل)
125. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «کفُّ الْأَذَى مِنْ کمَالِ الْعَقْلِ وَ فِیهِ رَاحَةُ الْبَدَنِ عَاجِلًا وَ آجِلًا». آزار نرساندن، از کمال عقل است و در آن، راحتی بدن در نزدیک و دور است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل)
126. قال الصادق (علیه‌السلام): «أَکمَلُ النَّاسِ عَقْلًا أَحْسَنُهُمْ خُلُقاً» (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 23، کتاب العقل و الجهل)
127. قال الصادق (علیه‌السلام): «ثَلَاثَةُ أَشْیاءَ لَا یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَنْسَاهُنَّ عَلَى کُلِّ حَالٍ فَنَاءُ الدُّنْیا وَ تَصَرُّفُ الْأَحْوَالِ وَ الْآفَاتُ الَّتِی لَا أَمَانَ لَهَا». ترجمه: سه چیز است که برای عاقل شایسته نیست در هیچ حالی فراموش کند؛ فنای دنیا و گردش حالات و آفاتی که امانی از آن نیست. (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 324، و من کلامه (علیه‌السلام) سماه بعض الشیعة نثر الدرر)
128. قال الصادق (علیه‌السلام): «ثَلَاثَةُ أَشْیاءَ لَا یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَنْسَاهُنَّ عَلَى کُلِّ حَالٍ فَنَاءُ الدُّنْیا وَ تَصَرُّفُ الْأَحْوَالِ وَ الْآفَاتُ الَّتِی لَا أَمَانَ لَهَا». ترجمه: سه چیز است که برای عاقل شایسته نیست در هیچ حالی فراموش کند؛ فنای دنیا و گردش حالات و آفاتی که امانی از آن نیست. (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 324، و من کلامه (علیه‌السلام) سماه بعض الشیعة نثر الدرر)
129. قال الصادق (علیه‌السلام): «ثَلَاثَةُ أَشْیاءَ لَا یَنْبَغِی لِلْعَاقِلِ أَنْ یَنْسَاهُنَّ عَلَى کُلِّ حَالٍ فَنَاءُ الدُّنْیا وَ تَصَرُّفُ الْأَحْوَالِ وَ الْآفَاتُ الَّتِی لَا أَمَانَ لَهَا». ترجمه: سه چیز است که برای عاقل شایسته نیست در هیچ حالی فراموش کند؛ فنای دنیا و گردش حالات و آفاتی که امانی از آن نیست. (تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 324، و من کلامه (علیه‌السلام) سماه بعض الشیعة نثر الدرر)
130. علاّمه شیخ محمد حسین حائری اصفهانی تهرانی معروف به صاحب فصول از فقیهان و اصولیان معروف در نیمه‌ی دوم قرن دوازدهم است. آثار علمی و تألیفات ارزشمندی از وی به جا مانده است که عبارتند از: «مشارع الاحکام»، «الفقه الاستدلالی»، «الرسالة الصومیّة»، «رسالة فی الطهارة و الصوم»، «حاشیه بر زبدة الاصول» و «الفصول الغرویّة». مهمترین و مشهورترین این آثار، همین اثر اخیر است. کتابی است جامع و عمیق که گرچه ظاهراً درباره‌ی اصول فقه است، ولی در آن، علاوه بر تمام مباحث اصولی، مسایل مختلفی در ادبیات، منطق، فلسفه و کلام که در آن دوره با مسایل اصولی در آمیخته بود، عمیقانه مطرح شده است. غنا، عمق و گستردگی بحث‌ها در این کتاب به خوبی نبوغ، دقت نظر، وسعت اطلاعات و عظمت علمی نویسنده را نمایان می‌سازد. تا چندی پیش این کتاب به عنوان یکی از کتب درسی، مورد پذیرش علما و حوزه‌های علمی بوده است و شرح‌ها، حاشیه‌ها و تلخیص‌های نسبتاً فراوانی بر آن نوشته شده است که خود، مؤید عظمت و ارجمندی آن در نگاه دانشمندان است. اهمیت این کتاب بدان پایه است که شهرت آن، نام مؤلفش را در کناری نهاده و همه، مؤلف بزرگ آن را با نام این اثر عظیم می‌شناسند.
131. شیخ اعظم، آیة الله شیخ مرتضی انصاری شوشتری (۱۲۱۴ ـ ۱۲۸۱هجری قمری) از مفاخر شیعه در قرن سیزدهم هجری است. وی پس از آیت‌الله شیخ محمدحسن نجفی (صاحب جواهر) به مرجعیت عام شیعیان رسید. او دارای کتاب‌های متعددی است که مشهور‌ترینِ آنها کتاب «فرائد الاصول» معروف به رسائل در اصول فقه و کتاب «المکاسب المحرّمة» در خصوص مسائل کسب و تجارت‌های حرام است. این دو کتاب، از دیرزمان تا کنون، متون درسی سطح عالی حوزه‌های علمیه‌ی شیعه است.
132. آیة الله شیخ محمد حسین غروی اصفهانی (۱۲۹۶ ـ ۱۳۶۱ هجری قمری) معروف به «کمپانی» از اصولیین و فقهای معاصر شیعه است. وی را آثار و تألیفات متعددی است همچون: «الاجتهاد و التقلید و العدالة»، «الاصول علی النهج الحدیث»، «الطلب و الارادة عند الامامیّة و المعتزلة و الاشاعرة»، این سه کتاب در یک مجلد بزرگ با نام «بحوث فی الاصول» چاپ شده است. «حاشیه بر رساله قطع شیخ انصاری»، «نهایة الدرایة فی شرح الکفایة»، در چهار جلد؛ «حاشیة کتاب المکاسب»، «حاشیه بر کتاب الطهارة شیخ اعظم انصاری»، «ذخیرة العباد» که توضیح المسائل فارسی ایشان است.
133. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، شیخ محمد حسین اصفهانی، ترجمه و تعلیق: صادق لاریجانی، منتشر شده در فصلنامه‌ی نقد و نظر، شماره‌ی 13، با عنوان «حسن و قبح عقلی و قاعده‌ی ملازمه».
134. نهایة الدرایة فی شرح الکفایة، شیخ محمد حسین اصفهانی، ترجمه و تعلیق: صادق لاریجانی، منتشر شده در فصلنامه‌ی نقد و نظر، شماره‌ی 13، با عنوان «حسن و قبح عقلی و قاعده‌ی ملازمه»