از دیگر مواردی که می‌تواند دستمایه‌ی استجماع قانون باشد، سؤالات توبیخی (استفهام توبیخی [1]) است یعنی جایی که استاد، با مطرح کردن سؤال، قصد توبیخ شاگرد را دارد.
نمونه‌ی 1 (آیه): «أَ تَأْمُرُونَ النَّاسَ بِالْبِرِّ وَ تَنسَوْنَ أَنفُسَکمْ»2
در این نمونه، خدای تعالی به جای بیان صریح و نهی آشکار، از امر دیگران به انجام خوبی‌ها، همراه با فراموش کردن خود، به این شیوه‌ی سخن، ادای مقصود می‌نماید. به عبارت دیگر، برای توبیخ شاگردان می‌فرماید: چرا در حالی که خودتان را فراموش کرده‌اید، دیگران را به انجام دادن کارهای نیک امر می‌کنید؟!
هر جا چنین سؤالی در بیان استاد آمده باشد، نشان از نوعی نهی دارد و از آن می‌توان مذموم بودن آن کار را برداشت کرد.
………………………………………..
1. «استفهام توبیخی» به پرسش به قصد توبیخ مخاطب به سبب فعل مورد سؤال گفته می‌شود. «استفهام توبیخی» از اقسام استفهام مجازی است، یعنی آن چه پس از استفهام قرار گرفته، واقع شده است؛ ولی نمی‌بایست انجام می‌گرفت؛ لذا می‌گویند مخاطب را توبیخ می‌کند.
مانند سخن حضرت ابراهیم (علیه‌السلام) به بت‌پرستان عصر خویش که قرآن کریم آن را اینگونه بازگو می‌کند: «قَالَ أَ تَعْبُدُونَ مَا تَنْحِتُونَ» ترجمه: [ابراهیم] گفت: آیا آنچه را مىتراشید مىپرستید؟! (سوره‌ی صافات، آیه‌ی 95)
یعنی نباید آنچه می‌تراشید را بپرستید و چیزی که ساخته‌ی خودتان است را به عنوان سازنده و معبود خود برگزینید.
یا مانند سخن حضرت موسی (علیه‌السلام) به حضرت هارون که قرآن کریم آن را بدین گونه گزارش کرده است: «قَالَ یَا هَارُونُ مَا مَنَعَکَ إِذْ رَأَیتَهُمْ ضَلُّوا * أَلَّا تَتَّبِعَنِ أَ فَعَصَیتَ أَمْرِی». ترجمه: [موسى] گفت اى هارون وقتى دیدى آنها گمراه شدند چه چیز مانع تو شد. که از من پیروى کنى؟ آیا از فرمانم سر باز زدى؟! (سوره‌ی طه، آیه‌ی 20)
یعنی نباید از فرمان من، سر باز می‌زدی و از گمراه شدن بنی‌اسرائیل، جلوگیری می‌کردی.
یا مثلاً در سه آیه از سوره‌ی مؤمنون، از استفهام توبیخی استفاده شده است؛ بدین قرار:
«سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَذَکَّرُونَ» ترجمه: به زودی (در پاسخ تو) می‌گویند: «همه از آنِ خداست!» بگو: آیا متذکر نمی‌شوید؟! (سوره‌ی مؤمنون، آیه‌ی 85)
«سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ أَ فَلا تَتَّقُونَ» ترجمه: به زودی خواهند گفت: «همه‌ی اینها از آنِ خداست!» بگو: «آیا تقوا پیشه نمی‌کنید؟! (سوره‌ی مؤمنون، آیه‌ی 87)
«سَیَقُولُونَ لِلَّهِ قُلْ فَأَنَّی تُسْحَرُونَ» ترجمه: به زودی خواهند گفت: «همه‌ی اینها از آنِ خداست» بگو: با این حال، چگونه می‌گویید سِحر شده‌اید؟! (سوره‌ی مؤمنون، آیه‌ی 89)
معنی این سه آیه به ترتیب، چنین است: باید متذکر شوید، باید پرهیزکار گردید و نباید خود را سحرشده بدانید.
2. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 44. ترجمه: آیا مردم را به نیکى فرمان می‌دهید و خود را فراموش می‌کنید؟!