از نادر مواردی که می‌تواند برای استجماع قانون، مفید باشد، روایاتی است که انجام برخی کارها را «مستحب» یا «مکروه» معرفی می‌نماید. باید توجه داشت که گر چه این روایات، در حدّ اقل هستند ولی بر اثر استفاده‌ی چندصد ساله از دو مصطلح «مستحب» و «مکروه» شناخته‌شده‌ترین مصطلحات در این مورد می‌باشند.
نمونه‌ی 1 (حدیث ـ مستحب): عَنِ الْمُفَضَّلِ بْنِ عُمَرَ قَالَ: دَخَلْتُ عَلَى أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) لَیلَةً وَ هُوَ یتَعَشَّى فَقَالَ: «یا مُفَضَّلُ ادْنُ فَکلْ». قُلْتُ: تَعَشَّیتُ. فَقَالَ: «ادْنُ فَکُلْ فَإِنَّهُ یُسْتَحَبُّ لِلرَّجُلِ إِذَا اکتَهَلَ أَلَّا یَبِیتَ إِلَّا وَ فِی جَوْفِهِ طَعَامٌ»1
نمونه‌ی 2 (حدیث ـ مستحب): دَخَلَ أَبُو عُکاشَةَ بْنُ مِحْصَنٍ الْأَسَدِی عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ (علیه‌السلام) فَقَدَّمَ إِلَیهِ عِنَباً وَ قَالَ لَهُ: «حَبَّةً حَبَّةً یَأْکلُ الشَّیخُ الْکبِیرُ وَ الصَّبِی الصَّغِیرُ وَ ثَلَاثَةً وَ أَرْبَعَةً یَأْکلُ مَنْ یَظُنُّ أَنَّهُ لَا یَشْبَعُ وَ کُلْهُ حَبَّتَینِ حَبَّتَینِ فَإِنَّهُ مُسْتَحَبٌ2»3
نمونه‌ی 3 (حدیث ـ مستحب): عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام): «غُسْلُ أَوَّلِ لَیلَةٍ مِنْ شَهْرِ رَمَضَانَ یُسْتَحَبُ… وَ غُسْلُ الِاسْتِخَارَةِ یُسْتَحَب»4
نمونه‌ی 4 (حدیث ـ مستحب): عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ الله (علیه‌السلام) یقُولُ: یُسْتَحَبُّ أَنْ تُقْرَأَ فِی دُبُرِ الْغَدَاةِ یَوْمَ الْجُمُعَةِ الرَّحْمَنَ کُلَّهَا»5
نمونه‌ی 5 (حدیث ـ مکروه): عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) مَنْ قَامَ مِنْ مَجْلِسِهِ تَعْظِیماً لِرَجُلٍ. قَالَ: «مَکرُوهٌ إِلَّا لِرَجُلٍ فِی الدِّینِ»6
نمونه‌ی 6 (حدیث ـ مکروه): عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام): «کثْرَةُ الْأَکلِ مَکرُوهٌ»7
نمونه‌ی 7 (حدیث ـ مکروه): عَنْ أَبِی الْعَبَّاسِ عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) قَالَ: سَأَلْتُهُ عَنِ التَّحْرِیشِ بَینَ الْبَهَائِمِ فَقَالَ: «کُلُّهُ مَکرُوهٌ إِلَّا الْکلَاب»8
نمونه‌ی 8 (حدیث ـ مکروه): عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) قَالَ: «تُکرَهُ الصَّلَاةُ فِی الثَّوْبِ الْمَصْبُوغِ الْمُشْبَعِ الْمُفْدَمِ»9
…………………………………..
1. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 422. ترجمه: راوی می‌گوید بر امام صادق (علیه‌السلام) در شب وارد شدم و حضرت مشغول صرف شام بودند، پس فرمودند: ای مفضل، نزدیک بیا و بخور. عرض کردم: شام خورده‌ام. فرمودند: نزدیک بیا و بخور. مستحب است که مرد وقتی پیر می‌شود، نخوابد مگر این که غذایی در شکمش باشد.
2. گویا همین یک موردی هم که لفظ «مستحب» در روایت آمده، اشتباه محدِّث کلینی (ره) باشد؛ زیرا در اوایل کافی شریف، همین روایت را به عبارت «یُستَحَبُ» مرقوم نموده است:
● سند 1: دَخَلَ ابْنُ عُکاشَةَ بْنِ مِحْصَنٍ الْأَسَدِی عَلَى أَبِی جَعْفَرٍ فَقَدَّمَ إِلَیهِ عِنَباً فَقَالَ: «حَبَّةً حَبَّةً یأْکلُهُ الشَّیخُ الْکبِیرُ وَ الصَّبِی الصَّغِیرُ وَ ثَلَاثَةً وَ أَرْبَعَةً یأْکلُهُ مَنْ یظُنُّ أَنَّهُ لَا یشْبَعُ وَ کلْهُ حَبَّتَینِ حَبَّتَینِ فَإِنَّهُ یُسْتَحَبُ»
ترجمه: ابن عکاشه بر امام باقر (علیه‌السلام) داخل شد، پس انگور برایش آوردند. حضرت فرمودند: پیرمرد و بچه‌ی کوچک، دانه دانه بخورد و سه تا سه تا و چهار تا چهار تا، کسی که گمان می‌کند سیر نخواهد شد، بخورد و تو دو دانه دو دانه بخور که مستحب است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 477).
3. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 351. ترجمه: ابن عکاشه بر امام باقر (علیه‌السلام) داخل شد، پس انگور برایش آوردند. حضرت فرمودند: پیرمرد و بچه‌ی کوچک، دانه دانه بخورد و سه تا سه تا و چهار تا چهار تا، کسی که گمان می‌کند سیر نخواهد شد، بخورد و تو دو دانه دو دانه بخور که مستحب است.
4. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 40. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: غسل کردن در شب اول ماه رمضان، مستحب است… و غسل استخاره مستحب است.
5. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 429. ترجمه: راوی می‌گوید از امام صادق (علیه‌السلام) شنیدم که می‌فرمودند: مستحب است بعد از نماز صبح روز جمعه، تمام سوره‌ی رحمان خوانده شود.
6. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 233. ترجمه: راوی می‌گوید از امام صادق (علیه‌السلام) از بلند شدن به احترام افراد پرسیدم، فرمودند: مکروه است مگر برای مردی به خاطر دینش.
7. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 446. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: زیاد خوردن مکروه است.
8. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 628. ترجمه: راوی می‌گوید از امام صادق (علیه‌السلام) از به جان هم انداختن حیوانات [مثل خروس‌جنگ] پرسیدم، فرمودند: همه‌جورش مکروه است مگر در مورد سگ‌ها.
9. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 402. ترجمه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: نماز خواندن در لباس رنگ‌شده‌ی سرخ پررنگ، مکروه است.