حاج فردوسی

عقل در منهاج فردوسیان، به سه معنی به کار رفته است، که آن را به اختصار، «عقل آبی»، «عقل زرد» و «عقل سفید» می‌نامیم. عقل در حقیقت، یک چیز است که در سه موقعیت، به این سه اسم خوانده می‌شود. مانند نفس که یک چیز است ولی به مناسبت‌های مختلف، به نام‌های مختلف خوانده می‌شود. نفس در مراتب ابتدایی خود که سرشار از خودخواهی و غرور است و جویای خواسته‌های خویش می‌باشد، «نفس اماره»1 خوانده می‌شود. سپس آن گاه که به سوی کمال به حرکت در می‌آید، با عنوان «نفس لوّامه»2 خوانده می‌شود. در این حالت، نفس از تکبر ابتدایی خود خارج شده ولی جویای خواسته‌های خویش است و هر گاه معصیتی از انسان سر ‌زند، کسی که در مرحله‌ی «نفس لوّامه» است، خود را سرزنش می‌کند و برایش حالت ندامت را به ارمغان می‌آورد. سپس بر اثر مراقبه و محاسبه، نفس به جایی می‌رسد که دارای ملکات حمیده می‌شود. در این مرحله، از تکبر ابتدایی آن خبری نیست و نسبت به معصیت حق تعالی، عصمت اجمالی پیدا می‌کند. این نفس را «نفس مطمئنّه»3 می‌نامند.
ضرورت تبیین جایگاه عقل:
فلسفه‌دان‌ها و فلسفه‌خوان‌ها، خود را «ارباب عقل» و اصحاب منهاج فردوسیان را «ارباب نقل» می‌خوانند و روش خود را «معقول» و روش منهاج فردوسیان را «منقول» می‌شمارند. پس بسیار لازم بود تا معنا، مراتب و جایگاه «عقل» در منهاج فردوسیان مشخص گردد. تا سیه روی شود هر که در او غش باشد!
بدین منظور، به توضیح مفصل هر یک از مراحل سه‌گانه‌ی عقل می‌پردازیم و سپس بحث را با چند تذکر، تکمیل می‌نماییم. پس معانی «عقل» به این ترتیب و تعریف است:

………………………………………….

1. قرآن کریم، از زبان حضرت یوسف (علیه‌السلام) می‌فرماید: «وَ مَا أُبَرِّئُ نَفْسِی إِنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ إِلاَّ مَا رَحِمَ رَبِّیَ إِنَّ رَبِّی غَفُورٌ رَّحِیمٌ». ترجمه: و من نفس خود را تبرئه نمى‏کنم چرا که نفس، قطعاً به بدى امر مى‏کند، مگر کسى را که خدا رحم کند، زیرا پروردگار من آمرزنده‌ی مهربان است. (سوره‌ی یوسف، آیه‌ی 53)
2. قرآن کریم به این نفس، قسم یاد می‌کند و می‌فرماید: «وَ لَا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللَّوَّامَةِ». ترجمه: و سوگند به وجدان بیدار و ملامتگر که رستاخیز حق است. (سوره‌ی قیامت، آیه‌ی 2)
3. قرآن کریم می‌فرماید: «یَا أَیَتُهَا النَّفْسُ الْمُطْمَئِنَّةُ * ارْجِعِی إِلَى رَبِّکِ رَاضِیَةً مَّرْضِیَةً * فَادْخُلِی فِی عِبَادِی * وَ ادْخُلِی جَنَّتِی». ترجمه: اى نفس مطمئنه، خشنود و خداپسند به سوى پروردگارت بازگرد، و در میان بندگان من درآى، و در بهشت من داخل شو. (سوره‌ی فجر، آیات 27 تا 30)