قدرت تشخیصی است که هر انسان معمولی در خودش احساس می‌کند. یعنی قدرتی که می‌تواند خوبی و بدی را از یکدیگر تشخیص دهد. قدرتی که جلب منفعت و دفع ضرر را برای انسان به ارمغان می‌آورد. این عقل را «عقل آبی» می‌نامیم. آبی در زبان عربی، به معنی ابا کننده و نپذیرنده است و در فارسی، به رنگ خاصی اطلاق می‌شود. نامیدن این نوع عقل به «عقل آبی»، علاوه بر این که رنگ آبی را منظور دارد، سر باز زدن از پذیرش امر حق تعالی را نیز در نظر می‌آورد. این نوع عقل، بین مؤمن و کافر، مشترک است. حتی گاهی کافر، در داشتن این عقل، جلوتر از مؤمن است. کسی را می‌بینیم که اهل ایمان و عمل صالح است ولی هوش بالایی ندارد و قدرت حیله‌گری و چاره‌جویی‌اش ضعیف است. در مقابل، کسی را می‌بینیم که ملحد، دهری و کافر است ولی ضریب هوشی بالایی دارد و راهکارهای بسیار خوبی در مقابل مشکلات ارائه می‌دهد.
کلمه‌ی «عقل» در برخی آیات قرآن کریم و برخی روایات استادان منهاج فردوسیان (علیهمالسلام) به این قوّه‌ی ادراکی اشاره دارد. یعنی در برخی آیات و روایات، منظور از «عقل»، همین قدرت فهم و درک است.
محکماتِ عقل آبی:
محکم 1: «أَ فَتَطْمَعُونَ أَنْ یُؤْمِنُوا لَکُمْ وَ قَدْ کانَ فَریقٌ مِنْهُمْ یَسْمَعُونَ کَلامَ اللهِ ثُمَّ یُحَرِّفُونَهُ مِنْ بَعْدِ ما عَقَلُوهُ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ»1
محکم 2: «وَ إِذا لَقُوا الَّذینَ آمَنُوا قالُوا آمَنَّا وَ إِذا خَلا بَعْضُهُمْ إِلى بَعْضٍ قالُوا أَ تُحَدِّثُونَهُمْ بِما فَتَحَ اللهُ عَلَیکُمْ لِیُحَاجُّوکُمْ بِهِ عِنْدَ رَبِّکُمْ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»2
محکم 3: «قُلْ لَوْ شاءَ اللّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ»3
محکم 4: «یا قَوْمِ لا أَسْئَلُکُمْ عَلَیهِ أَجْراً إِنْ أَجْرِیَ إِلاَّ عَلَى الَّذی فَطَرَنی أَ فَلا تَعْقِلُونَ»4
محکم 5: «أَمِ اتَّخَذُوا مِنْ دُونِ اللهِ شُفَعاءَ قُلْ أَ وَ لَوْ کانُوا لا یَمْلِکُونَ شَیئاً وَ لا یَعْقِلُونَ»5
اسناد عقل آبی:
سند 1: قال الصادق (علیه‌السلام): «تَأَمَّلْ یا مُفَضَّلُ هَذِهِ الْقُوَى الَّتِی فِی النَّفْسِ وَ مَوْقِعَهَا مِنَ الْإِنْسَانِ أَعْنِی الْفِکرَ وَ الْوَهْمَ وَ الْعَقْلَ وَ الْحِفْظَ وَ غَیرَ ذَلِک»6
سند 2: عَنْ زُرَارَةَ قَالَ: قُلْتُ لِأَبِی جَعْفَرٍ وَ لِأَبِی عَبْدِ اللهِ (علیهماالسلام) مَا ینْقُضُ الْوُضُوءَ؟ فَقَالا: «مَا یَخْرُجُ مِنْ طَرَفَیکَ الْأَسْفَلَینِ مِنَ الدُّبُرِ وَ الذَّکرِ، غَائِطٌ أَوْ بَوْلٌ أَوْ مَنِی أَوْ رِیحٌ وَ النَّوْمُ حَتَّى یَذْهِبَ الْعَقْلَ»7
سند 3: عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ رَفَعَهُ إِلَى أَمِیرِ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) قَالَ: أَتَاهُ رَجُلٌ بِالْکوفَةِ فَقَالَ یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ إِنِّی زَنَیتُ فَطَهِّرْنِی… قَالَ حَتَّى نَسْأَلَ عَنْک فَبَعَثَ إِلَى قَوْمِهِ فَسَأَلَ عَنْ خَبَرِهِ فَقَالُوا یا أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ صَحِیحُ الْعَقْلِ…»8
سند 4: عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ قَالَ: عَرَضْتُ الْکتَابَ عَلَى أَبِی الْحَسَنِ (علیه‌السلام) فَقَالَ: «هُوَ صَحِیحٌ قَضَى أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) فِی دِیةِ جِرَاحَاتِ الْأَعْضَاءِ کلِّهَا فِی الرَّأْسِ وَ الْوَجْهِ وَ سَائِرِ الْجَسَدِ مِنَ السَّمْعِ وَ الْبَصَرِ وَ الصَّوْتِ وَ الْعَقْلِ وَ الْیدَینِ وَ الرِّجْلَینِ فِی الْقَطْعِ وَ الْکسْرِ وَ…»9
سند 5: عَنْ سَعِیدِ بْنِ الْمُسَیبِ قَالَ: سَأَلْتُ عَلِی بْنَ الْحُسَینِ (علیه‌السلام) عَنْ رَجُلٍ ضَرَبَ امْرَأَةً حَامِلًا بِرِجْلِهِ فَطَرَحَتْ مَا فِی بَطْنِهَا مَیتاً فَقَالَ: «إِنْ کانَ نُطْفَةً فَإِنَّ عَلَیهِ عِشْرِینَ دِینَاراً… وَ إِنْ طَرَحَتْهُ وَ هُوَ نَسَمَةٌ مُخَلَّقَةٌ لَهُ عَظْمٌ وَ لَحْمٌ مُزَیلَ الْجَوَارِحِ قَدْ نُفِخَ فِیهِ رُوحُ الْعَقْلِ فَإِنَّ عَلَیهِ دِیةً کامِلَةً»10
ملاحظاتی بر عقل آبی:
1. استواری انسان به عقل آبی‌اش است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «قِوَامُ الْمَرْءِ عَقْلُهُ»11
2. این «عقل» در حیوانات نیست.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ فَکِّرْ یا مُفَضَّلُ بَعْدَ هَذَا فِی أَجْسَادِ الْأَنْعَامِ فَإِنَّهَا حِینَ خُلِقَتْ عَلَى أَبْدَانِ الْإِنْسِ مِنَ اللَّحْمِ وَ الْعَظْمِ وَ الْعَصَبِ أُعْطِیتْ أَیضاً السَّمْعَ وَ الْبَصَرَ… ثُمَّ مُنِعَتِ الذِّهْنَ وَ الْعَقْلَ لِتَذِلَّ لِلْإِنْسَانِ»12
همچنین امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: أَ مَا تَرَى الْحِمَارَ کیفَ یُذِلُّ لِلطَّحْنِ وَ الْحَمُولَةِ وَ هُوَ یرَى الْفَرَسَ مُودَعاً مُنَعَّماً وَ الْبَعِیرَ لَا یطِیقُهُ عِدَّةُ رِجَالٍ لَوِ اسْتَعْصَى کیفَ کانَ ینْقَادُ لِلصَّبِی وَ الثَّوْرَ الشَّدِیدَ کیفَ کانَ یذْعِنُ لِصَاحِبِهِ حَتَّى یضَعَ النِّیرَ عَلَى عُنُقِهِ وَ یحْرِثَ بِهِ وَ الْفَرَسَ الْکرِیمَ یرْکبُ السُّیوفَ وَ الْأَسِنَّةَ بِالْمُوَاتَاةِ لِفَارِسِهِ وَ الْقَطِیعَ مِنَ الْغَنَمِ یرْعَاهُ وَاحِدٌ وَ لَوْ تَفَرَّقَتِ الْغَنَمُ فَأَخَذَ کلُّ وَاحِدٍ مِنْهَا فِی نَاحِیةٍ لَمْ یلْحَقْهَا وَ کذَلِک جَمِیعُ الْأَصْنَافِ الْمُسَخَّرَةِ لِلْإِنْسَانِ کانَتْ کذَلِک إِلَّا بِأَنَّهَا عُدِمَتِ الْعَقْلَ وَ الرَّوِیةَ فَإِنَّهَا لَوْ کانَتْ تَعْقِلُ وَ تَتَرَوَّى فِی الْأُمُورِ… یَمْتَنِعَ الْجَمَلُ عَلَى قَائِدِهِ وَ الثَّوْرُ عَلَى صَاحِبِهِ وَ تَتَفَرَّقُ الْغَنَمُ عَنْ رَاعِیهَا وَ أَشْبَاهُ هَذَا مِنَ الْأُمُور»13
همچنین می‌فرمایند: «تَأَمَّلْ خِلْقَةَ الْقِرْدِ وَ شِبْهَهُ بِالْإِنْسَانِ فِی کثِیرٍ مِنْ أَعْضَائِهِ أَعْنِی الرَّأْسَ وَ الْوَجْهَ وَ الْمَنْکبَینِ وَ الصَّدْرَ وَ کذَلِک أَحْشَاؤُهُ شَبِیهَةٌ أَیضاً بِأَحْشَاءِ الْإِنْسَانِ وَ خُصَّ مَعَ ذَلِک بِالذِّهْنِ وَ الْفِطْنَةِ الَّتِی بِهَا یفْهَمُ عَنْ سَائِسِهِ مَا یومِئُ إِلَیهِ وَ یحْکی کثِیراً مِمَّا یرَى الْإِنْسَانَ یفْعَلُهُ حَتَّى إِنَّهُ یقْرُبُ مِنْ خَلْقِ الْإِنْسَانِ وَ شَمَائِلِهِ فِی التَّدْبِیرِ فِی خِلْقَتِهِ عَلَى مَا هِی عَلَیهِ أَنْ یکونَ عِبْرَةً لِلْإِنْسَانِ فِی نَفْسِهِ فَیعْلَمُ أَنَّهُ مِنْ طِینَةِ الْبَهَائِمِ وَ سِنْخِهَا إِذْ کانَ یقْرُبُ مِنْ خَلْقِهَا هَذَا الْقُرْبَ وَ أَنَّهُ لَوْ لَا فَضِیلَةٌ فَضَّلَهُ بِهَا فِی الذِّهْنِ وَ الْعَقْلِ وَ النُّطْقِ کانَ کبَعْضِ الْبَهَائِمِ عَلَى أَنَّ فِی جِسْمِ الْقِرْدِ فُضُولًا أُخْرَى تَفْرُقُ بَینَهُ وَ بَینَ الْإِنْسَانِ کالْخَطْمِ وَ الذَّنَبِ الْمُسَدَّلِ وَ الشَّعْرِ الْمُجَلِّلِ لِلْجِسْمِ کلِّهِ وَ هَذَا لَمْ یکنْ مَانِعاً لِلْقِرْدِ أَنْ یلْحَقَ بِالْإِنْسَانِ لَوْ أُعْطِی مِثْلَ ذِهْنِ الْإِنْسَانِ وَ عَقْلِهِ وَ نُطْقِهِ وَ الْفَصْلُ الْفَاصِلُ بَینَهُ وَ بَینَ الْإِنْسَانِ فِی الْحَقِیقَةِ هُوَ النَّقْصُ فِی الْعَقْلِ وَ الذِّهْنِ وَ النُّطْق»14
3. این «عقل» در نوزاد انسان نیست.
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَوْ کانَ الْمَوْلُودُ یُولَدُ فَهِماً عَاقِلًا لَأَنْکرَ الْعَالَمَ عِنْدَ وِلَادَتِهِ وَ لَبَقِی حَیرَانَ تَائِهَ الْعَقْلِ إِذَا رَأَى مَا لَمْ یَعْرِفْ»15
4. این «عقل» در زنان، ناقص و ضعیف است.
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) می‌فرمایند: «مَا رَأَیتُ مِنْ ضَعِیفَاتِ الدِّینِ وَ نَاقِصَاتِ الْعُقُولِ أَسْلَبَ لِذِی لُبٍّ مِنْکُنَّ»16
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) در هنگام آماده کردن سپاهیانشان در جنگ صفین فرمودند: «وَ لَا تُهَیِجُوا امْرَأَةً بِأَذًى وَ إِنْ شَتَمْنَ أَعْرَاضَکُمْ وَ سَبَبْنَ أُمَرَاءَکُمْ وَ صُلَحَاءَکُمْ فَإِنَّهُنَّ نَاقِصَاتُ الْقُوَى وَ الْأَنْفُسِ وَ الْعُقُولِ وَ قَدْ کُنَّا نُؤْمَرُ بِالْکَفِّ عَنْهُن»17
همچنین (علیه‌السلام) فرمودند: «مَعَاشِرَ النِّسَاءِ خُلِقْتُنَّ نَاقِصَاتِ الْعُقُولِ فَاحْتَرِزْنَ مِنَ الْغَلَطِ فِی الشَّهَادَاتِ»18
امام حسن عسکری (علیه‌السلام) در بیانی منسوب به ایشان می‌فرمایند: «أَتَتِ امْرَأَةٌ إِلَى النَّبِیِ (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فَقَالَتْ مَا بَالُ الْمَرْأَتَینِ بِرَجُلٍ فِی الشَّهَادَةِ وَ الْمِیرَاثِ فَقَالَ لِأَنَّکُنَّ نَاقِصَاتُ الدِّینِ وَ الْعَقْلِ»19
همچنین فرمودند: «جَاءَتِ امْرَأَةٌ إِلَى رَسُولِ اللهِ (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فَقَالَتْ مَا بَالُ الإمْرَأَتَینِ بِرَجُلٍ فِی الشَّهَادَةِ وَ فِی الْمِیرَاثِ فَقَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّی الله علیه و آله و سلّم) إِنَّ ذَلِکَ قَضَاءٌ مِنْ مَلِکٍ عَدْلٍ حَکِیمٍ لَا یَجُورُ وَ لَا یَحِیفُ أَیَتُهَا الْمَرْأَةُ لِأَنَّکُنَّ نَاقِصَاتُ الدِّینِ وَ الْعَقْل»20
5. این «عقل» در اسیری که به سرزمین جدید بُرده می‌شود، حیران و سرگردان است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «مَنْ سُبِی مِنْ بَلَدٍ وَ هُوَ عَاقِلٌ یَکُونُ کالْوَالِهِ الْحَیرَانِ فَلَا یُسْرِعُ إِلَى تَعَلُّمِ الْکلَامِ وَ قَبُولِ الْأَدَبِ کمَا یُسْرِعُ الَّذِی سُبِی صَغِیراً غَیرَ عَاقِلٍ»21
6. از نامه‌ی افراد می‌توان بر مقدار عقل آبی آنان استدلال کرد:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «یُسْتَدَلُّ بِکِتَابِ الرَّجُلِ عَلَى عَقْلِهِ وَ مَوْضِعِ بَصِیرَتِهِ وَ بِرَسُولِهِ عَلَى فَهْمِهِ وَ فِطْنَتِهِ»22
7. می‌توان با صاحب عقل آبی ـ هر چند کریم نباشد ـ برای استفاده از عقلش همراه شد:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا عَلَیک أَنْ تَصْحَبَ ذَا الْعَقْلِ وَ إِنْ لَمْ تَحْمَدْ کرَمَهُ وَ لَکنِ انْتَفِعْ بِعَقْلِهِ وَ احْتَرِسْ مِنْ سَیئِ أَخْلَاقِهِ»23
8. عقل آبی، فروتر از عقل سفید است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «رَأْسُ الْعَقْلِ بَعْدَ الدِّینِ التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ وَ اصْطِنَاعُ الْخَیرِ إِلَى کلِّ بَرٍّ وَ فَاجِرٍ»24
9. عقل آبی، به لحاظ این که مستعد رسیدن به عقل سفید است، نیکوترین آفریده است:
امام باقر یا امام صادق (علیهماالسلام) فرمودند: «لَمَّا خَلَقَ اللهُ الْعَقْلَ قَالَ لَهُ: أَدْبِرْ، فَأَدْبَرَ، ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَقْبِلْ، فَأَقْبَلَ، فَقَالَ: فَوَ عِزَّتِی! مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحْسَنُ مِنْکَ، إِیّاکَ آمِرُ وَ إِیّاکَ أَنْهَى، وَ إِیّاکَ أُعَاقِبُ وَ إِیّاکَ أُثِیبُ»25
10. عقل آبی، به لحاظ این که مستعد رسیدن به عقل سفید است، محبوب‌ترین آفریده در نزد خدای تعالی است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ اللهَ خَلَقَ الْعَقْلَ فَقَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ شَیئاً أَحَبَّ إِلَی مِنْک لَک الثَّوَابُ وَ عَلَیک الْعِقَابُ»26
همچنین امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَمَّا خَلَقَ اللهُ الْعَقْلَ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَیَّ مِنْکَ بِکَ آخُذُ وَ بِکَ أُعْطِی وَ عَلَیکَ أُثِیبُ»27
11. خدای تعالی، عقل آبی کسانی که دوستشان داشته باشد را به عقل سفید ارتقا می‌دهد:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «لَمَّا خَلَقَ اللهُ الْعَقْلَ اسْتَنْطَقَهُ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ وَ عِزَّتِی وَ جَلَالِی مَا خَلَقْتُ خَلْقاً هُوَ أَحَبُّ إِلَی مِنْک وَ لَا أُکمِلُک إِلَّا فِیمَنْ أُحِبُّ»28
12. عقل آبی، مایه‌ی برتری انسان بر حیوان است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ أَنَّهُ لَوْ لَا فَضِیلَةٌ فَضَّلَهُ بِهَا فِی الذِّهْنِ وَ الْعَقْلِ وَ النُّطْقِ کانَ کبَعْضِ الْبَهَائِمِ»29
13. هر گاه عقل، قسیم دین معرفی شود، منظور، عقل آبی است:
راوی می‌گوید: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «خَمْسٌ مَنْ لَمْ یَکُنْ فِیهِ لَمْ یَکُنْ فِیهِ کثِیرُ مُسْتَمْتَعٍ». قُلْتُ: وَ مَا هِی جُعِلْتُ فِدَاک؟ قَالَ: «الْعَقْلُ وَ الدِّینُ وَ الْأَدَبُ وَ الْجُودُ وَ حُسْنُ الْخُلُقِ»30
14. خدای تعالی، صاحب عقل آبی ضعیف را به شدت صاحبان عقل آبی قوی، مؤاخذه نمی‌کند:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «کانَ یرَى مُوسَى بْنُ عِمْرَانَ (علیه‌السلام) رَجُلًا مِنْ بَنِی إِسْرَائِیلَ یَطُولُ سُجُودُهُ وَ یَطُولُ سُکوتُهُ فَلَا یَکادُ یذْهَبُ إِلَى مَوْضِعٍ إِلَّا وَ هُوَ مَعَهُ فَبَینَا هُوَ یوْماً مِنَ الْأَیامِ فِی بَعْضِ حَوَائِجِهِ إِذْ مَرَّ عَلَى أَرْضٍ مُعْشِبَةٍ تَزْهُو وَ تَهْتَزُّ. قَالَ: فَتَأَوَّهَ الرَّجُلُ. فَقَالَ لَهُ مُوسَى: عَلَى مَا ذَا تَأَوَّهْتَ؟ قَالَ: تَمَنَّیتُ أَنْ یَکونَ لِرَبِّی حِمَارٌ أَرْعَاهُ هَاهُنَا. قَالَ: فَأَکبَّ مُوسَى (علیه‌السلام) طَوِیلًا بِبَصَرِهِ عَلَى الْأَرْضِ اغْتِمَاماً بِمَا سَمِعَ مِنْهُ. قَالَ: فَانْحَطَّ عَلَیهِ الْوَحْی. فَقَالَ لَهُ: مَا الَّذِی أَکبَرْتَ مِنْ مَقَالَةِ عَبْدِی؟ أَنَا أُؤَاخِذُ عِبَادِی عَلَى قَدْرِ مَا أَعْطَیتُهُمْ مِنَ الْعَقْلِ»31
15. سختی یا آسانی حسابرسی در قیامت، رابطه‌ی مستقیم با عقل آبی دارد:
امام باقر (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّمَا یُدَاقُّ اللهُ الْعِبَادَ فِی الْحِسَابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِی الدُّنْیا»32
16. عقل آبی، شبیه عقل سفید است:
کسی از امام صادق (علیه‌السلام) پرسید: عقل چیست؟ فرمودند: «مَا عُبِدَ بِهِ الرَّحْمَنُ وَ اکتُسِبَ بِهِ الْجِنَانُ» قَالَ قُلْتُ: فَالَّذِی کانَ فِی مُعَاوِیةَ؟ قَالَ: «تِلْک النَّکرَاءُ وَ تِلْک الشَّیطَنَةُ وَ هِی شَبِیهَةٌ بِالْعَقْلِ وَ لَیسَتْ بِعَقْلٍ»33
17. پیامبران، باید به میزان عقل آبی مخاطبانشان توجه کنند:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیاءِ نُکلِّمُ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ»34
یا در حدیث دیگری فرمودند: «إِنَّا مَعَاشِرَ الْأَنْبِیاءِ أُمِرْنَا أَنْ نُکلِّمَ النَّاسَ عَلَى قَدْرِ عُقُولِهِمْ»35
18. عقل آبی اگر از مرحله‌ی زرد، عبور نکرده و تبدیل به عقل سفید نشود، «جهل» خوانده می‌شود:
راوی می‌گوید: کُنْتُ عِنْدَ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) وَ عِنْدَهُ عِدَّةٌ مِنْ مَوَالِیهِ فَجَرَى ذِکرُ الْعَقْلِ وَ الْجَهْلِ فَقَالَ (علیه‌السلام) اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ اعْرِفُوا الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا قَالَ سَمَاعَةُ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاک لَا نَعْرِفُ إِلَّا مَا عَرَّفْتَنَا فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) إِنَّ اللهَ خَلَقَ الْعَقْلَ وَ هُوَ أَوَّلُ خَلْقٍ خَلَقَهُ مِنَ الرُّوحَانِیینَ عَنْ یمِینِ الْعَرْشِ مِنْ نُورِهِ فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَأَقْبَلَ فَقَالَ اللهُ عَزَّ وَ جَلَّ لَهُ خَلَقْتُک خَلْقاً عَظِیماً وَ أَکرَمْتُک عَلَى جَمِیعِ خَلْقِی قَالَ ثُمَّ خَلَقَ الْجَهْلَ مِنَ الْبَحْرِ الْأُجَاجِ الظُّلْمَانِی فَقَالَ لَهُ أَدْبِرْ فَأَدْبَرَ ثُمَّ قَالَ لَهُ أَقْبِلْ فَلَمْ یقْبِلْ فَقَالَ اللهُ لَهُ اسْتَکبَرْتَ فَلَعَنَهُ ثُمَّ جَعَلَ لِلْعَقْلِ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَلَمَّا رَأَى الْجَهْلُ مَا أَکرَمَ اللهُ بِهِ الْعَقْلَ وَ مَا أَعْطَاهُ أَضْمَرَ لَهُ الْعَدَاوَةَ فَقَالَ الْجَهْلُ یا رَبِّ هَذَا خَلْقٌ مِثْلِی خَلَقْتَهُ وَ کرَّمْتَهُ وَ قَوَّیتَهُ وَ أَنَا ضِدُّهُ وَ لَا قُوَّةَ لِی بِهِ فَأَعْطِنِی مِنَ الْجُنْدِ مِثْلَ مَا أَعْطَیتَهُ فَقَالَ نَعَمْ فَإِنْ عَصَیتَ بَعْدَ ذَلِک أَخْرَجْتُک وَ جُنْدَک مِنْ رَحْمَتِی قَالَ قَدْ رَضِیتُ فَأَعْطَاهُ خَمْسَةً وَ سَبْعِینَ جُنْداً فَکانَ مِمَّا أَعْطَى اللهُ الْعَقْلَ مِنَ الْخَمْسَةِ وَ السَّبْعِینَ الْجُنْدَ الْخَیرُ وَ هُوَ وَزِیرُ الْعَقْلِ وَ جَعَلَ ضِدَّهُ الشَّرَّ وَ هُوَ وَزِیرُ الْجَهْلِ وَ الْإِیمَانُ وَ ضِدَّهُ الْکفْرَ…»36
همچنین امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «کفَى بِکَ جَهْلًا أَنْ تَرْکَبَ مَا نُهِیتَ عَنْهُ»37
19. برخی خوراکی‌ها، عقل آبی را تقویت می‌کند، که عبارتند از:
ـ سِرکه: امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «الْخَلُّ یشُدُّ الْعَقْلَ»38
ـ سُداب: امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «السَّدَابُ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ»39
ـ خُرفه: استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «عَلَیکمْ بِالْفَرْفَخِ فَهِی الْمِکیسَةُ فَإِنَّهُ إِنْ کانَ شَیءٌ یزِیدُ فِی الْعَقْلِ فَهِی»40
ـ کدو: امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «الدُّبَّاءُ یَزِیدُ فِی الْعَقْلِ»41
همچنین فرمودند: «کانَ فِیمَا أَوْصَى بِهِ رَسُولُ اللهِ (صلّی الله علیه و آله و سلّم) عَلِیاً (علیه‌السلام) أَنَّهُ قَالَ لَهُ یا عَلِی عَلَیک بِالدُّبَّاءِ فَکُلْهُ فَإِنَّهُ یَزِیدُ فِی الدِّمَاغِ وَ الْعَقْلِ»42
20. توانایی تفکر، دلیل داشتنِ عقل آبی است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ لِکُلِّ شَیءٍ دَلِیلًا وَ دَلِیلُ الْعَقْلِ التَّفَکرُ وَ دَلِیلُ التَّفَکرِ الصَّمْتُ»43
21. عقل آبی، حجت درونی خدای تعالی علیه انسان است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ لِلَّهِ عَلَى النَّاسِ حُجَّتَینِ حُجَّةً ظَاهِرَةً وَ حُجَّةً بَاطِنَةً فَأَمَّا الظَّاهِرَةُ فَالرُّسُلُ وَ الْأَنْبِیاءُ وَ الْأَئِمَّةُ (علیهمالسلام) وَ أَمَّا الْبَاطِنَةُ فَالْعُقُولُ»44
راوی به امام کاظم (علیه‌السلام) عرض کرد:… فَمَا الْحُجَّةُ عَلَى الْخَلْقِ الْیوْمَ؟ قَالَ فَقَالَ (علیه‌السلام): «الْعَقْلُ یُعْرَفُ بِهِ الصَّادِقُ عَلَى اللهِ فَیُصَدِّقُهُ وَ الْکاذِبُ عَلَى اللهِ فَیُکَذِّبُهُ»45
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «حُجَّةُ اللهِ عَلَى الْعِبَادِ النَّبِی وَ الْحُجَّةُ فِیمَا بَینَ الْعِبَادِ وَ بَینَ اللهِ الْعَقْلُ»46
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یَا هِشَامُ إِنَّ اللهَ تَبَارَکَ وَ تَعَالَى أَکمَلَ لِلنَّاسِ الْحُجَجَ بِالْعُقُولِ»47
22. طاقت بر تنهایی، نشانه‌ی قوّت عقل آبی است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ الصَّبْرُ عَلَى الْوَحْدَةِ عَلَامَةُ قُوَّةِ الْعَقْلِ»48
23. آموختن با عقل آبی انجام می‌گیرد:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ نَصْبُ الْحَقِّ لِطَاعَةِ اللهِ وَ لَا نَجَاةَ إِلَّا بِالطَّاعَةِ وَ الطَّاعَةُ بِالْعِلْمِ وَ الْعِلْمُ بِالتَّعَلُّمِ وَ التَّعَلُّمُ بِالْعَقْلِ»49
همچنین آن حضرت می‌فرمایند: «مَعْرِفَةُ الْعِلْمِ بِالْعَقْلِ»50
24. کسی که عقل آبی ندارد، احمق است:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «یا هِشَامُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) کانَ یقُولُ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یکونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ یجِیبُ إِذَا سُئِلَ وَ ینْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْکلَامِ وَ یشِیرُ بِالرَّأْی الَّذِی یکونُ فِیهِ صَلَاحُ أَهْلِهِ فَمَنْ لَمْ یکنْ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثِ شَیءٌ فَهُوَ أَحْمَقُ»51
25. خواسته‌ها را باید از صاحب عقل آبی خواست:
امام حسن مجتبی (علیه‌السلام) فرمودند: «إِذَا طَلَبْتُمُ الْحَوَائِجَ فَاطْلُبُوهَا مِنْ أَهْلِهَا» قِیلَ یا ابْنَ رَسُولِ اللهِ وَ مَنْ أَهْلُهَا؟ قَالَ: «الَّذِینَ قَصَّ اللهُ فِی کتَابِهِ وَ ذَکرَهُمْ فَقَالَ إِنَّما یَتَذَکرُ أُولُوا الْأَلْبابِ، قَالَ هُمْ أُولُو الْعُقُولِ»52
26. عقل آبی، پوشش ضخیمی برای صاحبش ایجاد می‌کند:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ غِطَاءٌ سَتِیرٌ»53
27. هر گاه عقل، با مال همراه شود، اشاره به عقل آبی دارد:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «یا عَلِی لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ وَ لَا مَالَ أَعْوَدُ مِنَ الْعَقْلِ»54
و امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا غِنَى مِثْلُ الْعَقْلِ وَ لَا فَقْرَ أَشَدُّ مِنَ الْجَهْلِ»55
و امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «لَا غِنَى أَخْصَبُ مِنَ الْعَقْلِ وَ لَا فَقْرَ أَحَطُّ مِنَ الْحُمْقِ»56
28. مهم‌ترین مرتبه‌ی تکامل عقل آبی، مربوط به دوران جنینی است:
راوی می‌گوید به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: «الرَّجُلُ آتِیهِ وَ أُکلِّمُهُ بِبَعْضِ کلَامِی فَیعْرِفُهُ کلَّهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکلِّمُهُ بِالْکلَامِ فَیسْتَوْفِی کلَامِی کلَّهُ ثُمَّ یرُدُّهُ عَلَی کمَا کلَّمْتُهُ وَ مِنْهُمْ مَنْ آتِیهِ فَأُکلِّمُهُ فَیقُولُ أَعِدْ عَلَی. فَقَالَ: «یا إِسْحَاقُ وَ مَا تَدْرِی لِمَ هَذَا؟» قُلْتُ: لَا. قَالَ: «الَّذِی تُکلِّمُهُ بِبَعْضِ کلَامِک فَیعْرِفُهُ کلَّهُ فَذَاک مَنْ عُجِنَتْ نُطْفَتُهُ بِعَقْلِهِ وَ أَمَّا الَّذِی تُکلِّمُهُ فَیسْتَوْفِی کلَامَک ثُمَّ یجِیبُک عَلَى کلَامِک فَذَاک الَّذِی رُکبَ عَقْلُهُ فِیهِ فِی بَطْنِ أُمِّهِ وَ أَمَّا الَّذِی تُکلِّمُهُ بِالْکلَامِ فَیقُولُ أَعِدْ عَلَی فَذَاک الَّذِی رُکبَ عَقْلُهُ فِیهِ بَعْدَ مَا کبِرَ فَهُوَ یقُولُ لَک أَعِدْ عَلَی»57
29. نبودن عقل آبی، مساوی با نبودن زندگی است و کسی که عقل آبی ندارد، با مردگان مقایسه می‌شود:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «فَقْدُ الْعَقْلِ فَقْدُ الْحَیاةِ وَ لَا یُقَاسُ إِلَّا بِالْأَمْوَاتِ»58
30. خودپسندی، نشانه‌ی ضعف عقل آبی است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «إِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ دَلِیلٌ عَلَى ضَعْفِ عَقْلِهِ»59
31. آغاز هر کاری ـ از کارهای دنیا ـ مبتنی بر عقل آبی است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ أَوَّلَ الْأُمُورِ وَ مَبْدَأَهَا وَ قُوَّتَهَا وَ عِمَارَتَهَا الَّتِی لَا ینْتَفَعُ بِشَیءٍ إِلَّا بِهِ الْعَقْلُ الَّذِی جَعَلَهُ اللهُ زِینَةً لِخَلْقِهِ وَ نُوراً لَهُمْ»60
32. تجارت، عقل آبی را زیاد می‌کند:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «التِّجَارَةُ تَزِیدُ فِی الْعَقْلِ»61
33. ترک تجارت، عقل آبی را دچار نقصان می‌کند:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «تَرْک التِّجَارَةِ یَنْقُصُ الْعَقْلَ»62
34. کسی که عقل آبی ندارد، نمی‌تواند طلاق بدهد و معامله‌هایش باطل است:
راوی می‌گوید به امام صادق (علیه‌السلام) عرض کردم: «الرَّجُلُ الْأَحْمَقُ الذَّاهِبُ الْعَقْلِ یجُوزُ طَلَاقُ وَلِیهِ عَلَیهِ قَالَ وَ لِمَ لَا یطَلِّقُ هُوَ قُلْتُ لَا یؤْمَنُ إِنْ طَلَّقَ هُوَ أَنْ یقُولَ غَداً لَمْ أُطَلِّقْ أَوْ لَا یحْسِنُ أَنْ یطَلِّقَ قَالَ مَا أَرَى وَلِیهُ إِلَّا بِمَنْزِلَةِ السُّلْطَانِ»63
همچنین راوی می‌گوید: سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) عَنْ طَلَاقِ الْمَعْتُوهِ الذَّاهِبِ الْعَقْلِ أَ یَجُوزُ طَلَاقُهُ؟ قَالَ: «لَا»64
همچنین راوی می‌گوید از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم: سَأَلْتُهُ عَنِ الْمَرْأَةِ الْمَعْتُوهَةِ الذَّاهِبَةِ الْعَقْلِ أَ یَجُوزُ بَیعُهَا وَ صَدَقَتُهَا؟ قَالَ: «لَا»65
35. زیباترین زینت انسان، عقل آبی است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لَا جَمَالَ أَزْینُ مِنَ الْعَقْلِ»66
36. حکومت بر مردم، به کسی که عقل آبی بهتری داشته باشد می‌رسد:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) می‌فرمایند: «لِکُلِّ شَیءٍ دَوْلَةٌ حَتَّى إِنَّهُ یُدَالُ الْأَحَقُّ مِنَ الْعَقْلِ»67
37. علم، راهنمای عقل آبی و عقل آبی، بازگو کننده و پردازشگر علم است:
امام سجاد (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعِلْمَ رَائِدُ الْعَقْلِ وَ الْعَقْلَ تَرْجُمَانُ الْعِلْمِ»68
38. دانش، پیشوای عقل آبی است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «الْعِلْمُ إِمَامُ الْعَقْلِ»69
39. حفظ تجربه‌ها از نشانه‌های عقل آبی است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعَقْلُ حِفْظُ التَّجَارِبِ»70
40. کسی که به عقل آبی خود بسنده کند، می‌لغزد:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «مَنِ اسْتَغْنَى بِعَقْلِهِ زَلَّ»71
41. حجامت، عقل آبی را تشدید می‌کند:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْحِجَامَةُ تُصِحُّ الْبَدَنَ وَ تَشُدُّ الْعَقْلَ»72
42. روغن‌مالی، عقل آبی را زیاد می‌کند:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الدُّهْنُ یُلَیِّنُ الْبَشَرَةَ وَ یَزِیدُ فِی الدِّمَاغِ وَ الْعَقْلِ»73
43. عقل آبی، زبان را برتر می‌کند:
استاد (علیه‌السلام) فرمودند: «اللِّسَانُ مِعْیارٌ أَطَاشَهُ الْجَهْلُ وَ أَرْجَحَهُ الْعَقْلُ»74
44. سخن، گواه عقل آبی است:
امام سجاد (علیه‌السلام) در رساله‌ی حقوق فرمودند: «وَ أَمَّا حَقُّ اللِّسَانِ فَإِکرَامُهُ عَنِ الْخَنَاء… وَ یُعَدُّ شَاهِدَ الْعَقْلِ وَ الدَّلِیلَ عَلَیهِ»75
45. کسی که بخواهد خودش را با عقل آبی بیاراید، نیکو سخن می‌گوید:
امام سجاد (علیه‌السلام) در رساله‌ی حقوق فرمودند: «تَزَیُّنُ الْعَاقِلِ بِعَقْلِهِ حُسْنُ سِیرَتِهِ فِی لِسَانِهِ»76
46. کسی که عقل آبی، زیبایی و فصاحت داشته باشد، در دنیا کامل شمرده می‌شود:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «ثَلَاثُ خِصَالٍ مَنْ رُزِقَهَا کانَ کامِلًا، الْعَقْلُ وَ الْجَمَالُ وَ الْفَصَاحَةُ»77
47. برخی چیزها، عقل آبی را پریشان می‌سازد:
«ثَلَاثٌ مَنِ ابْتُلِی بِوَاحِدَةٍ مِنْهُنَّ کانَ طَائِحَ الْعَقْلِ نِعْمَةٌ مُوَلِّیةٌ وَ زَوْجَةٌ فَاسِدَةٌ وَ فَجِیعَةٌ بِحَبِیبٍ»78
48. صاحب عقل آبی برای دنیا و صاحب عقل سفید، برای آخرت کار می‌کند:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «النَّاسُ ثَلَاثَةٌ جَاهِلٌ یأْبَى أَنْ یتَعَلَّمَ وَ عَالِمٌ قَدْ شَفَّهُ عِلْمُهُ وَ عَاقِلٌ یعْمَلُ لِدُنْیاهُ وَ آخِرَتِهِ»79
49. خوردن و آشامیدن اندکی از چیزی که زیادش موجب تغییر عقل آبی شود، ممنوع است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «فَمَا لَا یُغَیِّرُ الْعَقْلَ کثِیرُهُ فَلَا بَأْسَ بِشُرْبِهِ وَ کُلُّ شَیءٍ مِنْهَا یُغَیِّرَ الْعَقْلَ کَثِیرُهُ فَالْقَلِیلُ مِنْهُ حَرَامٌ»80
50. اگر نور در بدنی نباشد، دیدن و عقل آبی در آن بدن نخواهد بود:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «وَ لَوْ لَا النُّورُ مَا أَبْصَرَ وَ لَا عَقَلَ»81
51. جایگاه عقل آبی، مغز است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «مَوْضِعُ الْعَقْلِ الدِّمَاغُ»82
52. عقل آبی (خدا دادی) نمی‌تواند معیاری برای مدح و ذم صاحبش باشد:
وقتی از امیر المؤمنین (علیه‌السلام) پرسیده شد: بِمَا ذَا عَرَفْتَ رَبَّک؟ قَالَ (علیه‌السلام): «بِالتَّمْییزِ الَّذِی خَوَّلَنِی وَ الْعَقْلِ الَّذِی دَلَّنِی». قَالَ: أَ فَمَجْبُولٌ أَنْتَ عَلَیهِ؟ قَالَ: «لَوْ کُنْتُ مَجْبُولًا مَا کُنْتُ مَحْمُوداً عَلَى إِحْسَانٍ وَ لَا مَذْمُوماً عَلَى إِسَاءَةٍ وَ کانَ الْمُحْسِنُ أَوْلَى بِاللَّائِمَةِ مِنَ الْمُسِیءِ»83
53. حضرت داوود (علیه‌السلام) قبل از این که حضرت سلیمان (علیه‌السلام) را به جانشینی خود برگزیند، میزان عقل آبی‌اش را آزمود:
امام کاظم (علیه‌السلام) فرمودند: «مَا اسْتَخْلَفَ دَاوُدُ سُلَیمَانَ حَتَّى اخْتَبَرَ عَقْلَهُ»84
54. خدای تعالی این عقل را مایه‌ی زینت آفریدگانش قرار داده است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «إِنَّ أَوَّلَ الْأُمُورِ وَ مَبْدَأَهَا وَ قُوَّتَهَا وَ عِمَارَتَهَا الَّتِی لَا ینْتَفَعُ بِشَیءٍ إِلَّا بِهِ الْعَقْلُ الَّذِی جَعَلَهُ اللهُ زِینَةً لِخَلْقِهِ وَ نُوراً لَهُمْ»85
55. عقل آبی، ستون وجودی انسان است:
امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: «دِعَامَةُ الْإِنْسَانِ الْعَقْلُ»86
56. قدرت حدس انسان، به اندازه‌ی قدرت عقل آبی اوست:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «ظَنُّ الرَّجُلِ عَلَى قَدْرِ عَقْلِهِ»87
57. تدبیر زندگی، به اندازه‌ی عقل آبی است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «لَا عَقْلَ کَالتَّدْبِیر»88
58. عقل آبی، مایه‌ی استراحت صاحبش در تنهایی است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعَاقِلُ یَسْتَرِیحُ فِی وَحْدَتِهِ إِلَى عَقْلِهِ»89
59. عقل آبی، ذخیره است:
امیر المؤمنین (علیه‌السلام) فرمودند: «الْعُقُولُ ذَخَائِرُ»90
60. این «عقل» دوست هر کسی است:
استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند: «صَدِیقُ کُلِّ امْرِئٍ عَقْلُهُ وَ عَدُوُّهُ جَهْلُهُ»91
61. صاحب عقل آبی، نشانه‌هایی دارد که برخی از آنها چنین است:
ـ با کسی که می‌ترسد او را دروغ‌گو بخواند، سخن نمی‌گوید.92
ـ از کسی که می‌ترسد به او ندهد، تقاضا نمی‌کند.93
ـ کاری که بترسد موجب عذرخواهی شود را انجام نمی‌دهد.94
ـ به کسی که نمی‌توان به امیدش اعتماد کرد، امید نمی‌بندد.95
ـ غصه‌هایش را فرو می‌خورد. 96
ـ با دشمنانش مدارا می‌کند. 97
ـ هر گاه پرسیده شود، جواب می‌دهد.98
ـ هر گاه دیگران ناتوان از کلام شوند، سخن می‌گوید. 99
ـ نظراتی می‌دهد که صلاح خانواده‌اش در آن باشد. 100
ـ چیزی که نتواند انجام دهد را وعده نمی‌دهد.101
ـ اقدام به کاری که بترسد از روی ناتوانی از او فوت شود، نمی‌کند.102
ـ با مردم با چرب‌زبانی سخن می‌گوید.103
ـ با مردم دوستی می‌کند.104
……………………………………………
1. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 75. ترجمه: آیا [شما مردم مؤمن] امید دارید که [آن سخت دلان] به [دین] شما ایمان بیاورند؟! در حالى که گروهى از آنان کلام خدا را همواره مىشنیدند، سپس بعد از آنکه [معنا و مفهومش را] درک مىکردند، [به سبب دنیاطلبى و امور مادى] به دلخواه خود تغییرش مىدادند، در صورتى که مىدانستند [به کلام خدا و به مردم جویاى حق خیانت مىکنند]
2. سوره‌ی بقره، آیه‌ی 76. ترجمه: و هنگامى که با مؤمنان دیدار کنند، مىگویند: ما ایمان آوردیم. و چون با هم خلوت مىکنند [از روى اعتراض و ایراد] به یکدیگر مىگویند: چرا حقایقى را که خدا [در تورات درباره پیامبر اسلام] براى شما بیان کرده به مؤمنان مىگویید تا [روز قیامت با این حقایق] در پیشگاه پروردگارتان بر ضد شما استدلال کنند؟ آیا تعقّل نمىکنید [که نباید زمینه استدلال بر ضد خود را در اختیار مؤمنان گذارید؟!]
3. سوره‌ی یونس، آیه‌ی 16. ترجمه: بگو: اگر خدا مىخواست آن را بر شما نمىخواندم، و او هم شما را به آن آگاه نمىکرد؛ همانا مدتها پیش از نزول قرآن در میان شما بودم، [و ادعاى پیامبرى نداشتم، اکنون صدق پیامبرى خود را با این قرآن اثبات مىکنم] آیا نمىاندیشید؟
4. سوره‌ی هود، آیه‌ی 51. ترجمه: اى قوم من! از شما [در برابر ابلاغ رسالتم] هیچ پاداشى نمىخواهم، پاداشم فقط بر عهده کسى است که مرا آفریده؛ آیا نمىاندیشید؟
5. سوره‌ی زمر، آیه‌ی 43. ترجمه: [نه اینکه بىخبران، درباره قدرت خدا نمىاندیشند] بلکه به جاى خدا [از بتان] شفیعانى براى خود گرفتهاند. بگو: آیا [از آنها شفاعت مىخواهید] هر چند مالک چیزى [و اختیاردار شفاعتى] نباشند و علم و عقلى نداشته باشند [و پرستندگان خود را نشناسند؟]
6. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 77، قوى النفس و موقعها من الإنسان؛ بحار الأنوار، علامه مجلسی، جلد 58، صفحه‌ی 256، باب 46: قوى النفس و مشاعرها من الحواس الظاهرة و الباطنة و سائر القوى البدنیة. ترجمه: ای مفضل، در این قوای نفس و جایگاه هر کدام در انسان، یعنی فکر، وهم، عقل و حفظ و غیر آن، تأمل کن.
7. کافی، محدث کلینی، جلد 3، صفحه‌ی 36، باب ما ینقض الوضوء و ما لا ینقضه. ترجمه: راوی می‌گوید: به امام باقر و امام صادق (علیهماالسلام) عرض کردم چه چیزی وضو را باطل می‌کند؟ فرمودند: آنچه از دو طرف پایینت خارج می‌شود از مقعد و آلت مردی، مدفوع یا ادرار یا منی یا باد و همچنین خواب تا جایی که عقل را ببرد.
8. کافی، محدث کلینی، جلد 7، صفحه‌ی 188، باب آخر منه. ترجمه: مردی در کوفه به نزد امیر المؤمنین (علیه‌السلام) آمد و عرض کرد من زنا کرده‌ام، پاکم کن… فرمودند: تا این که از تو بپرسیم. پس کسی را به سوی قومش فرستادند. پس از حالش پرسیدند. گفتند: ای امیر مؤمنان، عقلش صحیح است…
9. کافی، محدث کلینی، جلد 7، صفحه‌ی 327، باب دیة الجراحات و الشجاج. ترجمه: راوی می‌گوید: کتاب را بر امام کاظم (علیه‌السلام) عرضه کردم، فرمودند: صحیح است. امیر المؤمنین (علیه‌السلام) در دیه‌ی زخم‌های تمام اعضاء در سر و صورت و بقیه‌ی بدن از شنوایی و بینایی و صدا و عقل و دو دست و دو پا در بریدن و شکستن و… حکم کرده‌اند.
10. کافی، محدث کلینی، جلد 7، صفحه‌ی 347، باب دیة الجنین. ترجمه: راوی می‌گوید: از امام سجاد (علیه‌السلام) از مردی پرسیدم که زن حامله‌ای را با پایش بزند که آنچه در شکم دارد، مرده بیافتد. فرمودند: اگر نطفه بیافتد، باید بیست دینار دیه بدهد… و اگر جنینی باشد که استخوان و گوشت داشته باشد و اعضایش کامل باشد و روح عقل در او دمیده شده باشد، باید دیه‌ی کامل بپردازد.
11. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 31، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: قوام مرد، عقلش است.
12. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 95، أجساد الأنعام و ما أعطیت و ما منعت و سبب ذلک. ترجمه: ای مفضل بعد از این فکر کن در بدن‌های چهارپایان که چون بر بدن‌های انسان‌ها از گوشت، استخوان و عصب آفریده شدند، شنوایی و بینایی نیز به آنان داده شد… سپس از ذهن و عقل، منع شدند تا برای انسان، خوار و رام باشند.
13. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 99، انقیاد الحیوانات المسخرة للإنسان و سببه. ترجمه: آیا خر را نمی‌بینی که چگونه خوار شده است برای آسیاب کردن و بار بردن، در حالی که می‌بیند اسب در نعمت است؛ و شتر که اگر سرکش شود، جمعی از مردان نمی‌توانند حریفش شوند، چگونه رام کودکی می‌شود؛ و گاو نر بزرگ، چگونه رام صاحبش می‌شود تا جایی که گاوآهن بر گردنش می‌گذارد و زمین را شخم می‌زند و اسب نجیب، شمشیر و نیزه را برای همراهی با سوارکارش تحمل می‌کند و گلّه‌ی گوسفندان را یک نفر می‌چراند و اگر گوسفندان متفرق شوند و هر کدامشان به جانبی بروند، به آنان نخواهد رسید و همچنین است تمام گروه‌های تسخیر شده برای انسان به خاطر این است که عقل و روش ندارند که اگر عقل و روش در کارها می‌داشتند… شتر از ساربانش مانع می‌شد و گاو نر بر صاحبش منع می‌کرد و گوسفندان از چوپانشان پراکنده می‌شدند و نظیر این امور.
14. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 106، القرد و خلقته و الفرق بینه و بین الإنسان. ترجمه: [ای مفضّل] تأمّل و تفکر کن در آفرینش بوزینه و شباهت او با انسان در بسیاری از اعضای وی که مراد من، سر، صورت، دو شانه و سینه‌ی اوست. و همچنین روده‌های او شبیه به روده‌های آدمی است. و علاوه بر اینها، خداوند به او چنان هوش و زیرکی‌ای عنایت نموده است که هر اشاره‌ای را که صاحبش و تربیت‌کننده‌اش کند، می‌فهمد و بسیاری از کارهایی که انسان بجا می‌آورد را انجام می‌دهد، تا جایی که به خلقت انسان و شمائلش نزدیک است. تا عبرت برای انسان باشد و بداند که خداوند او را نیز از طینت و سنخ بهائم خلق فرموده است. چرا که با خلقت بهائم، تا این درجه خلقتش نزدیک است. و اگر فضیلتی که خداوند به انسان در ذهن و عقل و منطق داده است و آنرا موجب افضلیت وی قرار داده است نبود، انسان هم مثل بعضی از بهائم بود. علاوه بر این، در بوزینگان بعضی از زیادی‌های دیگری است که موجب فرق میان آنها و آدمیان شده است، مانند پوزه، دُم آویزان و مویی که سراپای بدنشان را پوشانیده است. ولی اینها مانع از الحاق بوزینگان به بنی‌آدم نمی‌شد، اگر به آنها ذهن انسان و عقل و نطق او داده شده بود. و در حقیقت و به درستی، آنچه موجب جدایی و فرق میان انسان و آنهاست، نقصان در عقل و ذهن و سخن گفتن آنان است.
15. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 51، حال المولود لو ولد فهما عاقلا و تعلیل ذلک. ترجمه: اگر نوزاد، فهیم و عاقل متولد می‌شد، جهان را در هنگام تولد، نمی‌شناخت و سرگردان و پریشان‌عقل می‌ماند چون می‌دید آنچه نمی‌شناخت.
16. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 322، باب غلبة النساء. ترجمه: ندیدم از کسانی که دین کم‌توان و عقل ناقصی دارند، هوش‌رباتر برای صاحبان عقل، از شما زن‌ها.
17. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 39، باب ما کان یوصی أمیر المؤمنین (علیه‌السلام) به عند القتال. ترجمه: و زنی را با آزردن، به هیجان نیاورید و اگر به آبرویتان فحش دادند و امیران و نیکانتان را ناسزا گفتند، آنان توانایی و جان و عقل ناقص دارند و امر شده‌ایم که از آنان دست بکشیم.
18. وسائل الشیعة، محدث عاملی، جلد 27، صفحه‌ی 335، باب أن المرأة إذا نسیت الشهادة فذکرتها أخرى فذکرت وجب علیها إقامتها و قبلت. ترجمه: ای زنان، شما با عقل ناقص آفریده شده‌اید، پس از اشتباه در گواهی دادن بپرهیزید.
19. التفسیر المنسوب إلى الإمام الحسن العسکری (علیه‌السلام)، صفحه‌ی 657. ترجمه: زنی به نزد استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) آمد و عرض کرد: چرا در گواهی دادن و میراث، دو زن در مقابل یک مرد است؟ فرمودند: چون شما دین و عقل ناقصی دارید.
20. وسائل الشیعة، محدث عاملی، جلد 27، صفحه‌ی 272، باب ثبوت الدعوى المالیة بشهادة رجل و امرأتین و بشهادة امرأتین و یمین. ترجمه: زنی به نزد استاد اعظم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) آمد و عرض کرد: چرا در گواهی دادن و میراث، دو زن در مقابل یک مرد است؟ حضرت فرمودند: این، حکم از پادشاهی عادل و حکیم است که ستم و جفا نمی‌کند. ای زن، به خاطر این است که شما، دین و عقل ناقصی دارید.
21. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 51، حال المولود لو ولد فهما عاقلا و تعلیل ذلک. ترجمه: کسی که از شهری اسیر شود در حالی که عاقل است، مانند سرگشته‌ی سرگردان می‌باشد پس به سرعت نمی‌تواند لغت آنان را فرا بگیرد و آداب آنان را قبول کند، به سرعتی کسی که در کودکی که عاقل نیست، اسیر شده باشد.
22. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: به نامه‌ی مرد، بر عقل و جایگاه بصیرتش؛ و به فرستاده‌اش بر فهم و زیرکی‌اش، استدلال می‌شود.
23. کافی، کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 638، باب من یجب مصادقته و مصاحبته. ترجمه: اشکالی ندارد با صاحب عقل همراه شوی هر چند کرمش را نستایی ولی از عقلش بهره‌مند شو و از اخلاق بدش بپرهیز.
24. صحیفة الإمام الرضا (علیه‌السلام)، صفحه‌ی 52. ترجمه: سرِ عقل [آبی] بعد از دین [عقل سفید]، دوستی با مردم، و خوبی کردن به هر نیکوکار و بدکار است.
25. مشکاة الأنوار فی غرر الأخبار، طبرسی، صفحه‌ی 252، الفصل الثانی فی صفة العقل. ترجمه: چون خدای تعالی عقل را آفرید، به او گفت: پشت کن. پس پشت کرد. سپس به او گفت: رو کن. پس رو کرد. پس فرمود: به عزت قسم، هیچ آفریده‌ای را نیکوتر از تو نیافریده‌ام. فقط به تو امر می‌کنم و فقط تو را نهی می‌نمایم و فقط تو را کیفر می‌کنم و فقط تو را پاداش می‌دهم.
26. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 192، باب العقل. ترجمه: همانا خدای تعالی عقل را آفرید. پس به او گفت: رو کن، پس رو کرد. سپس به او گفت، پشت کن، پس پشت کرد. سپس به او فرمود: به عزت و جلالم قسم می‌خورم، چیزی محبوب‌تر از تو به نزد خودم نیافریدم. پاداش برای تو و کیفر بر تو است.
27. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: چون خدای تعالی عقل را آفرید، فرمود رو کن، پس رو کرد. سپس به او فرمود: پشت کن، پس پشت کرد. سپس به او فرمود: به عزت و جلالم قسم، هیچ آفریده‌ای محبوب‌تر از تو به نزد خودم نیافریدم، به واسطه‌ی تو می‌گیرم و به واسطه‌ی تو عطا می‌کنم و بر تو پاداش می‌دهم.
28. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: چون خدای تعالی عقل را آفرید، او را به حرف گرفت. پس به او فرمود: رو کن، پس رو کرد. سپس به او فرمود: پشت کن، پس پشت کرد. سپس به او فرمود: به عزت و جلالم قسم، هیچ آفریده‌ای محبوب‌تر از تو به نزد خودم نیافریدم، و تو را جز در کسی که او را دوست داشته باشم، به کمال نمی‌رسانم. [به عقل سفید تبدیل نمی‌کنم]
29. توحید المفضل، مفضل بن عمر، صفحه‌ی 106، القرد و خلقته و الفرق بینه و بین الإنسان. ترجمه: و اگر برتری‌ای که انسان را به آن برتری داده است نبود در ذهن و عقل و سخن گفتن، مانند بعضی بهائم می‌بود.
30. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 191، باب العقل. ترجمه: پنج چیز است که در هر کس نباشد، استفاده‌کنندگانش زیاد نخواهند بود. گفتم: آنها چیست، فدایتان شوم؟ فرمودند: عقل، دین، ادب، جود و خوش اخلاقی.
31. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: حضرت موسی (علیه‌السلام) مردی را دید که سجده‌ها و سکوت طولانی‌ای داشت. پس همواره به هر جا می‌رفت، او را با خود می‌برد. روزی از روزها در بعضی حوائجش می‌رفت که به زمینی پر علف رسید. پس آن مرد، آهی کشید. حضرت موسی (علیه‌السلام) پرسید: بر چه آه کشیدی؟ گفت: آرزو کردم پروردگارم خری می‌داشت که اینجا می‌چراندمش! پس حضرت موسی (علیه‌السلام) مدت زیادی از غصه‌ی سخنی که شنیده بود، چشم بر زمین دوخت. پس وحی بر او نازل شد، فرمود: چه چیزی از سخن بنده‌ام را بزرگ شمردی؟ من بندگانم را بر مقدار آنچه از عقل که به آنان عطا کرده‌ام، مؤاخذه می‌کنم.
32. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: همانا دقت محاسبه‌ی خداوند برای بندگان در روز قیامت، به اندازه‌ی آنچه از عقل در دنیا به آنان داده است، می‌باشد.
33. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: عقل [سفید] آن چیزی است که خدای رحمان با آن پرستیده شود و بهشت با آن کسب گردد. گفتم: پس آن چیزی که در معاویه بود، چه بود؟ فرمودند: آن زیرکی و شیطنت بود و آن، شبیه عقل [سفید] است، ولی عقل [سفید] نیست.
34. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل. ترجمه: همانا ما جماعت پیامبران، با مردم به اندازه‌ی عقلشان سخن می‌گوییم.
35. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 23، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: همانا ما جماعت پیامبران، امر شده‌ایم که با مردم به اندازه‌ی عقلشان سخن بگوییم.
36. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 196، باب العقل. ترجمه: راوی می‌گوید: در نزد امام صادق (علیه‌السلام) بودم و جمعی از شیعیان در نزدشان بودند، پس سخن به ذکر عقل و جهل رسید. حضرت فرمودند: عقل و سربازانش و جهل و سربازانش را بشناسید تا هدایت شوید. عرض کردم: فدایتان شوم، نمی‌شناسیم جز آنچه شما به ما بشناسانید. پس امام صادق (علیه‌السلام) فرمودند: همانا خدای تعالی عقل را آفرید و آن، اولین چیزی از روحانیون است که از نورش از راست عرش آفرید. پس به او فرمود: پشت کن، پس پشت کرد. پس فرمود: رو کن، پس رو کرد. پس خدای عز و جل به او فرمود: تو را آفریده‌ی بزرگی آفریدم و تو را بر تمام آفریده‌هایم کرامت دادم. پس جهل را از دریای تلخ تاریک آفرید. پس به او فرمود: پشت کن، پس پشت کرد. سپس فرمود: رو کن. ولی رو نکرد. پس خدای تعالی به او فرمود: استکبار نمودی. پس لعنتش کرد. سپس برای عقل، هفتاد و پنج سرباز قرار داد. چون جهل، کرامت خدای تعالی به عقل را دید، دشمنی‌اش را به دل گرفت. سپس عرض کرد: ای پروردگار، این، آفریده‌ای است مانند من، او را آفریدی و کرامتش دادی و تقویتش کردی و من ضد او هستم ولی قدرتی ندارم. پس به نیز سربازانی بده مانند آنچه به او دادی. پس فرمود: بله، اگر بعد از آن از من نافرمانی کنی، تو و سربازانت را از رحمت [رحمانیه‌ی] خودم اخراج خواهم کرد. جهل گفت: راضی شدم. پس او را هفتاد و پنج سرباز داد. پس آنچه خدای تعالی از سربازان که به عقل داده است، عبارتند از: «خیر» و آن وزیر عقل است، و ضدش را «شر» قرار داد و او وزیر جهل است. و ایمان و ضدش کفر است…
37. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: برای جهل، همین که آنچه از آن نهی شده‌ای را انجام دهی، کافی است.
38. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 329، باب الخل. ترجمه: سرکه، عقل را تشدید می‌کند.
39. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 515، باب السداب. ترجمه: سداب، در عقل می‌افزاید.
40. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 517، باب الفرفخ. ترجمه: بر شما باد به خرفه که زیرک‌کننده است. همانا اگر چیزی عقل را زیاد کند، همان است.
41. محاسن، محدث برقی، جلد 2، صفحه‌ی 520، باب القرع. ترجمه: کدو، در عقل می‌افزاید.
42. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 371، باب القرع. ترجمه: در آنچه پیامبر خدا (صلّی الله علیه و آله و سلّم) به امیر المؤمنین (علیه‌السلام) سفارش نمودند این بود: ای علی بر تو باد به کدو، پس بخورش که آن، مغز و عقل را زیاد می‌کند.
43. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا برای هر چیزی دلیلی است و دلیل عقل، تفکر و دلیل تفکر، سکوت است.
44. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 16، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا برای خدا بر مردم، دو حجت است؛ حجت ظاهر و حجت باطن. اما ظاهر، فرستادگان و پیامبران و امامان هستند، و اما باطن، عقل‌ها»
45. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: امروز حجت بر مردم چیست؟ فرمودند: عقل که با آن راستگو بر خدای تعالی شناخته می‌شود، پس تصدیق می‌گردد و دروغ‌گو بر خدای تعالی شناخته می‌شود، پس تکذیب می‌گردد.
46. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: حجت خدا بر بندگانش، پیامبر و حجت بین بندگان و خدا، عقل است.
47. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 13، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، همانا خدای تبارک و تعالی حجت‌ها را بر مردم کامل کرد با عقل‌ها.
48. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، صبر کردن بر تنهایی، نشانه‌ی توانایی عقل است.
49. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، نصب شدن حق برای اطاعت خداست و نجاتی نیست جز با طاعت و طاعتی نیست جز با علم و علمی نیست جز با فراگیری و فراگیری با عقل است.
50. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 17، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: شناختن علم با عقل است.
51. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ای هشام، امیر مؤمنان (علیه‌السلام) همواره می‌فرمودند: از علامت‌های عاقل این است که در او سه خصلت است؛ هر گاه پرسیده شود، جواب می‌دهد و هر گاه قوم از کلام عاجز می‌شوند، سخن می‌گوید و اشاره می‌کند به نظری که صلاح اهلش در آن باشد. پس کسی که چیزی از این صفات سه‌گانه در او نباشد، احمق است.
52. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: هر گاه حاجتی دارید از اهلش بخواهید. پرسیده شد: ای پسر پیامبر خدا، اهلش چه کسی است؟ فرمودند: کسانی که خدا در کتابش داستان آنان را آورده، پس گفته: همانا صاحبان خردها، متذکر می‌شوند. فرمود: ایشان، صاحبان عقل هستند.
53. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: عقل، پوششی بسیار پوشنده است.
54. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، جلد 4، صفحه‌ی 372، باب النوادر و هو آخر أبواب الکتاب. ترجمه: ای علی، هیچ ناداری‌ای شدیدتر از نادانی و هیچ مالی یاری‌گرتر از عقل نیست.
55. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 201، و روی عنه (علیه‌السلام) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: هیچ بی‌نیازی‌ای مانند عقل و هیچ ناداری‌ای شدیدتر از جهل نیست.
56. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 29، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: هیچ بی‌نیازی‌ای فراخ‌تر از عقل و هیچ فقری فروافتاده‌تر از حماقت نیست.
57. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 26، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: به نزد مردی می‌روم و با او قسمتی از سخنم را می‌گویم، ولی او تمام سخنم را می‌فهمد و کسی هست که با او سخن می‌گویم و تمام سخنم را می‌گیرد، سپس همانطور که گفته‌ام بر من برمی‌گرداند. و کسی هست که وقتی با او صحبت می‌کنم، می‌گوید: دو باره بگو. فرمودند: ای اسحاق، آیا می‌دانی چرا چنین است؟ گفتم: نه. فرمودند: کسی که بعض کلام را به او می‌گویی و او تمام کلام را می‌گیرد، کسی است که نطفه‌اش با عقلش آمیخته شده است و اما کسی که کلامت را می‌گیرد، سپس بر طبق کلام خودت جوابت را می‌دهد، کسی است که عقلش در شکم مادر بر او سوار شده است و اما کسی که با او سخن می‌گویی، می‌گوید دو باره بگو، کسی است که عقلش بعد از بزرگی بر او سوار شده است، او به تو می‌گوید: دو باره بگو.
58. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: نبودن عقل، نبودن زندگی است و [کسی که عقل ندارد] جز با مردگان قیاس نمی‌شود.
59. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: خودپسندی مرد، دلیل بر ضعف عقلش است.
60. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: همانا اول کارها و آغاز و توانایی و آبادی آنها که جز به آن به چیزی نمی‌توان فایده برد، عقلی است که خدا، زینت برای آفریدگانش و نوری برای آنان قرار داده است.
61. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 148، باب فضل التجارة و المواظبة علیها. ترجمه: تجارت، عقل را زیاد می‌کند.
62. کافی، محدث کلینی، جلد 5، صفحه‌ی 148، باب فضل التجارة و المواظبة علیها. ترجمه: ترک کردن تجارت، عقل را ناقص می‌کند.
63. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 125، باب طلاق المعتوه و المجنون و طلاق ولیه عنه. ترجمه: مرد احمقی که عقلش رفته است، جایز است ولی‌اش برایش طلاق بدهد؟ فرمودند: چرا خودش طلاق ندهد؟ عرض کردم: اطمینانی نیست که اگر طلاق بدهد، فردا بگوید طلاق ندادم یا نتواند به نیکویی طلاق بدهد. فرمودند: ولی‌اش به منزله‌ی حاکم است.
64. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 125، باب طلاق المعتوه و المجنون و طلاق ولیه عنه. ترجمه: از امام صادق (علیه‌السلام) پرسیدم از طلاق سرگشته و بی‌عقل آیا جایز است؟ فرمودند: نه.
65. کافی، محدث کلینی، جلد 6، صفحه‌ی 191، باب عتق السکران و المجنون و المکره. ترجمه: پرسیدم از زنی سرگشته و بی‌عقل، آیا فروختن و صدقه دادنش جایز است؟ فرمودند: نه.
66. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 19، خطبة لأمیر المؤمنین (علیه‌السلام) و هی خطبة الوسیلة. ترجمه: هیچ زیبایی‌ای زینتی‌تر از عقل نیست.
67. جعفریات (الأشعثیات)، محمد بن اشعث، صفحه‌ی 242، باب البر و سخاء النفس و طیب الکلام. ترجمه: هر چیزی دولتی دارد تا این که سزاوارتر از نظر عقل، به دولت برسد.
68. کفایة الأثر فی النص على الأئمة الإثنی عشر، خزاز رازی، صفحه‌ی 240، باب ما جاء عن علی بن الحسین (علیه‌السلام). ترجمه: علم، راهنمای عقل و عقل، ترجمان علم است.
69. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 28، ذکره (صلّی الله علیه و آله و سلّم) العلم و العقل و الجهل. ترجمه: علم، پیشوای عقل است.
70. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 80، کتابه إلى ابنه الحسن (علیه‌السلام). ترجمه: عقل، حفظ تجربه‌هاست.
71. کافی، محدث کلینی، جلد 8، صفحه‌ی 19، خطبة لأمیر المؤمنین (علیه‌السلام) و هی خطبة الوسیلة. ترجمه: هر کس به عقلش بی‌نیاز شود، بلغزد.
72. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 100، آدابه (علیه‌السلام) لأصحابه و هی أربعمائة باب للدین و الدنیا. حجامت، بدن را سالم و عقل را تشدید می‌کنند.
73. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 100، آدابه (علیه‌السلام) لأصحابه و هی أربعمائة باب للدین و الدنیا. روغن، پوست را نرم و مغز و عقل را زیاد می‌کند.
74. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 207، و روی عنه (علیه‌السلام) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: زبان، معیاری است که جهل، آن را سبک می‌کند و عقل، آن را برتر می‌سازد.
75. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 257، رسالته (علیه‌السلام) المعروفة برسالة الحقوق. ترجمه: و اما حق زبان، پس اکرامش از دشنام… و شاهد عقل و دلیل بر آن شمرده می‌شود.
76. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 257، رسالته (علیه‌السلام) المعروفة برسالة الحقوق. ترجمه: آرایش عاقل به عقلش، نیکو روشی در زبانش است.
77. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 320، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدرر. ترجمه: سه چیز است که هر کس روزی‌اش شده باشد، کامل شمرده می‌شود؛ عقل و زیبایی و فصاحت.
78. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 322، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدرر. ترجمه: سه چیز است که هر کس به یکی گرفتار شود، عقلش سرگشته می‌شود؛ نعمتی پشت کرده، زن فاسد و حادثه‌ی ناگوار در مورد دوست.
79. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 322، و من کلامه (علیه‌السلام) سمّاه بعض الشیعة نثر الدرر. ترجمه: مردم سه دسته‌اند؛ جاهلی که از آموختن سر باز می‌زند و عالمی که علمش او را فضل و فزونی داده است و عاقلی که برای دنیا و آخرتش کار می‌کند.
80. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 338، ما یجوز من الأشربة. ترجمه: آنچه زیادش عقل را تغییر نمی‌دهد، نوشیدنش اشکال ندارد و هر چیزی که زیادش عقل را تغییر می‌دهد، کمش هم حرام است.
81. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 355، کلامه (علیه‌السلام) فی خلق الإنسان و ترکیبه. ترجمه: و اگر نور نبود، نمی‌دید و عقل نمی‌داشت.
82. تحف العقول، ابن شعبه حرّانی، صفحه‌ی 448، و روی عنه (علیه‌السلام) فی قصار هذه المعانی. ترجمه: جایگاه عقل، دماغ است.
83. تحف العقول، ابن شعبه حرانی، صفحه‌ی 468، رسالته (علیه‌السلام) فی الرد على أهل الجبر و التفویض و إثبات العدل و المنزلة بین المنزلتین. ترجمه: پروردگارت را به چه چیزی شناختی؟ فرمودند: با قدرت تمیزی که عطایم کرد و عقلی که مرا دلالت کرده است. گفت: آیا [فقط] شما بر آن سرشته شده‌ای؟ فرمودند: اگر سرشته شده بودم، بر کارهای نیکی که انجام می‌دهم، ستایش‌شده نبودم و بر کارهای بدی که انجام می‌دهم، سرزنش‌شده نبودم و [اگر چنین بود] نیکوکار سزاوارتر از بدکار به ملامت بود.
84. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 193، باب العقل. ترجمه: به جانشینی خود بر نگزید داوود، سلیمان را تا این که عقلش را آزمود.
85. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 27، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: همانا اول کارها و آغاز و توانایی و آبادی آنها که جز به آن به چیزی نمی‌توان فایده برد، عقلی است که خدا، زینت برای آفریدگانش و نوری برای آنان قرار داده است.
86. کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 25، کتاب العقل و الجهل. ترجمه: ستون اصلی انسان، عقل است.
87. عیون الحکم و المواعظ، لیثی واسطی، صفحه‌ی 323، الباب السابع عشر مما ورد من حکم أمیر المؤمنین علی بن أبی طالب (علیه‌السلام)؛ غرر الحکم و درر الکلم، آمدی، صفحه‌ی 439. ترجمه: گمان مرد بر مقدار عقل اوست.
88. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 17، وصایا النبی (صلّی الله علیه و آله و سلّم). ترجمه: هیچ عقل‌ورزی‌ای مانند تدبیر نیست.
89. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 32، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: عاقل در تنهایی‌اش، با عقلش استراحت می‌کند.
90. کنز الفوائد، کراجکی، جلد 2، صفحه‌ی 32، فصل من عیون الحکم و نکت من جواهر الکلام. ترجمه: عقل‌ها، پس‌انداز و اندوخته[ی صاحبانشان] هستند.
91. محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 194، باب العقل. ترجمه: دوست هر مردی عقل او و دشمنش، نادانی اوست.
92. قال (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یحَدِّثُ مَنْ یخَافُ تَکذِیبَهُ». ترجمه: عاقل با کسی که بترسد دروغگویش بخواند، سخن نمی‌گوید. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
93. قال (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یسْأَلُ مَنْ یخَافُ مَنْعَهُ». ترجمه: عاقل از کسی که می‌ترسد به او ندهد، تقاضا نمی‌کند. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
94. قال (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یتَقَدَّمُ عَلَى مَا یَخَافُ الْعُذْرَ مِنْهُ». ترجمه: عاقل کاری که بترسد موجب عذرخواهی شود را انجام نمی‌دهد. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
95. قال (علیه‌السلام): «الْعَاقِلُ لَا یرْجُو مَنْ لَا یُوثَقُ بِرَجَائِهِ». ترجمه: عاقل به کسی که نمی‌توان به امیدش اعتماد کرد، امید نمی‌بندد. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
96. سُئِلَ الْحُسَینُ بْنُ عَلِی (علیه‌السلام) عَنِ الْعَقْلِ قَالَ: «التَّجَرُّعُ لِلْغُصَّةِ وَ مُدَاهَنَةُ الْأَعْدَاءِ». ترجمه: از امام حسین (علیه‌السلام) از عقل پرسیده شد، فرمودند: نوشیدن غصه و مدارا با دشمنان. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
97. سُئِلَ الْحُسَینُ بْنُ عَلِی (علیه‌السلام) عَنِ الْعَقْلِ قَالَ: «التَّجَرُّعُ لِلْغُصَّةِ وَ مُدَاهَنَةُ الْأَعْدَاءِ». ترجمه: از امام حسین (علیه‌السلام) از عقل پرسیده شد، فرمودند: نوشیدن غصه و مدارا با دشمنان. (محاسن، محدث برقی، جلد 1، صفحه‌ی 195، باب العقل)
98. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) کانَ یقُولُ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یکونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ یجِیبُ إِذَا سُئِلَ…». ترجمه: ای هشام، امیر مؤمنان (علیه‌السلام) همواره می‌فرمودند: از علامت‌های عاقل این است که در آن سه خصلت است؛ هر گاه از او پرسیده شود، جواب می‌دهد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل)
99. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) کانَ یقُولُ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یکونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ؛… یَنْطِقُ إِذَا عَجَزَ الْقَوْمُ عَنِ الْکلَامِ». ترجمه: ای هشام، امیر مؤمنان (علیه‌السلام) همواره می‌فرمودند: از علامت‌های عاقل این است که در آن سه خصلت است؛ هر گاه قوم از سخن گفتن عاجز شوند، سخن می‌گوید. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل)
100. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ أَمِیرَ الْمُؤْمِنِینَ (علیه‌السلام) کانَ یقُولُ إِنَّ مِنْ عَلَامَةِ الْعَاقِلِ أَنْ یکونَ فِیهِ ثَلَاثُ خِصَالٍ؛… یُشِیرُ بِالرَّأْی الَّذِی یکونُ فِیهِ صَلَاحُ أَهْلِهِ فَمَنْ لَمْ یکنْ فِیهِ مِنْ هَذِهِ الْخِصَالِ الثَّلَاثِ شَیءٌ فَهُوَ أَحْمَقُ». ترجمه: ای هشام، امیر مؤمنان (علیه‌السلام) همواره می‌فرمودند: از علامت‌های عاقل این است که در آن سه خصلت است؛ اشاره می‌کند به نظری که صلاح اهلش در آن باشد. پس کسی که چیزی از این صفات سه‌گانه در او نباشد، احمق است. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 19، کتاب العقل و الجهل)
101. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ لَا یعِدُ مَا لَا یقْدِرُ عَلَیهِ». ترجمه: ای هشام، عاقل آنچه نمی‌تواند انجام دهد را وعده نمی‌دهد. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل)
102. قال موسی بن جعفر (علیهماالسلام): «یا هِشَامُ إِنَّ الْعَاقِلَ لَا یَقْدِمُ عَلَى مَا یَخَافُ فَوْتَهُ بِالْعَجْزِ عَنْهُ». ترجمه: ای هشام، همانا عاقل اقدام به کاری که بترسد از روی ناتوانی از او فوت شود، نمی‌کند. (کافی، محدث کلینی، جلد 1، صفحه‌ی 20، کتاب العقل و الجهل)
103. عَنْ أَبِی عَبْدِ اللهِ (علیه‌السلام) قَالَ: «مُجَامَلَةُ النَّاسِ ثُلُثُ الْعَقْلِ». ترجمه: چرب‌زبانی، یک سوم عقل است. (کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 643، باب التحبّب إلى الناس و التودّد إلیهم)
104. قَالَ رَسُولُ اللهِ (صلّی الله علیه و آله و سلّم): «التَّوَدُّدُ إِلَى النَّاسِ نِصْفُ الْعَقْلِ». ترجمه: دوستی با مردم، نصف عقل است. (کافی، محدث کلینی، جلد 2، صفحه‌ی 643، باب التحبّب إلى الناس و التودّد إلیهم)