حاج فردوسی

نظر حاج فردوسی در این رابطه چیه؟

باسمه تعالی

بحث جبر و اختیار، از مشکل‌ترین بحث‌های اعتقادی است به حدّی که در روایت آمده است دریایی عمیق است و نباید در اطراف آن گفتگو کرد که در بسیاری از موارد، موجب غرق شدن و افتادن به وادی سرگردانی می‌شود. آیات زیادی جبر را تأیید می‌کند و آیات زیادی اختیار را می‌رساند و چند آیه و روایت هم هست که سعی کرده هر دو را برساند یا راهی سوم از میان جبر و اختیار باز گشاید.

من برای حل مسأله‌ی جبر و اختیار برای خودم در تمام مسائل و مشکلات اعتقادی و عملی، راهکار خاصی دارم که با شما به اشتراک می‌گذارم، شاید برایتان مفید باشد و چراغ راهتان گردد. ان شاء الله

از آنجا که مقصد اصلی من، رسیدن به فردوس اعلاست، همه چیز باید به نحوی چیده شود که منتج به فردوس باشد. به عبارت ساده، هر دیدگاه و عملی باید به نحوی باشد که مرا بدون دغدغه به فردوس اعلی برساند. برای من رسیدن به فردوس اعلی، «به هر قیمت» است. یعنی باید به هر قیمتی که شده خودم را به فردوس اعلی برسانم؛ به هر قیمتی یعنی به هر قیمتی. اگر رسیدن به فردوس اعلی نیاز به تلاش ذهنی دارد، باید تلاش ذهنی کنم. اگر نیاز به تلاش بدنی دارد، باید تلاش بدنی کنم. اگر نیاز به مدیریت زمان دارد، باید زمانم را به درستی مدیریت کنم. اگر نیاز به مدیریت مالی دارد، باید دخل و خرجم را چنان که خواسته‌اند، مدیریت نمایم. بالاخره به هر قیمتی که شده، باید به این نتیجه برسم و نمی‌توانم به هیچ بهانه‌ای از رسیدن به این مقصد بلند، چشم‌پوشی کنم. بنا بر این اصل اساسی و مبنای بنیادین، از نظر من، هر مسأله و مشکلی در اعتقادات و اعمال باید به نحوی مدیریت شود که رسیدن به فردوس اعلی را تضمین نماید. در مسأله‌ی جبر و اختیار نیز با چنین پیش‌فرضی وارد شده و بررسی کردم. بر اساس اصل «رسیدن به هر قیمتی»، بحث «جبر و اختیار» را می‌توان از دو منظر نگریست:

هر گاه از منظر «تلاش» به قضیه‌ی جبر و اختیار نگاه کنیم، دو سوی قضیه چنین می‌شود:

آنچه خدا خواست، همان می‌شود

یک سلسله را بهر ملاقات گزیدند

اگر حتی یک درصد احتمال بدهم که توجیهات و بهانه‌هایم برای رها کردن تلاش با تکیه بر دیدگاه «جبر»، قبول نخواهد شد، نباید این دیدگاه را برگزینم و نباید با تکیه بر این دیدگاه، تلاش برای به دست آوردن کمال و سعادت را رها کرده و به تقدیر و آنچه خدا بخواهد واگذارم. این نحوه برخورد با جبر و اختیار، بر خلاف اصل مسلّم و غیرقابل مذاکره‌ی رسیدن به فردوس اعلی به هر قیمتی است.

سوی دوم: «اختیار» را بگیرم و تا جایی که به فکرم می‌رسد و از دستم می‌آید، تلاش کنم؛ با این توجیه که خدای تعالی برای تلاش من مزد می‌دهد و چیزی از قبل نوشته نشده است و هر چه خودم بنویسم، همان مبنای پاداش اخروی خواهد بود. به قول قرآن کریم: «وَ أَن لَّیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى * وَ أَنَّ سَعْیَهُ سَوْفَ یُرَى * ثُمَّ یُجْزَاهُ الْجَزَاء الْأَوْفَى» [سوره‌ی نجم، آیات 39 تا 41] ترجمه: و اینکه براى انسان جز حاصل تلاش او نیست و [نتیجه‌ی] کوشش او به زودى دیده خواهد شد. سپس هر چه تمامتر وى را پاداش دهند.

اگر این دیدگاه را بگیرم، سپس در روز قیامت که پرده‌ها کنار رفته و حقایق امور روشن می‌شود، معلوم گردد که «اختیار» درست نبوده و آیات و روایاتی که اختیار را تأیید می‌کرد، توجیهی داشته که از چشم من دور مانده است، چه اشکالی پیش خواهد آمد؟ اگر هنگامی که به نزد میزان اعمال می‌رسم، متوجه شوم که رسیدن به هر آنچه رسیده‌ام، نه به تلاش و سعی خودم که به توفیق الهی و نقشه‌ی از قبل طراحی شده بوده، چه ضرر یا خطری متوجه من خواهد بود؟ آیا برای تلاش زیاد و بیهوده‌ای که کردم، مؤاخذه خواهم شد؟ آیا مثلاً خواهند گفت: چرا برای این که نماز شب بخوانی، هم ساعت کوک کردی و هم به این و آن سپردی که بیدارت کنند و هم آیه‌ی آخر سوره‌ی کهف را خواندی و هم شام سبک خوردی و هم زود خوابیدی؟! وای بر تو، اصلاً اینها نیاز نبود، چون ما برایت خواندن نماز شب را نوشته بودیم و اگر شام سنگین می‌خوردی و دیر می‌خوابیدی و ساعت کوک نمی‌کردی و به کسی نمی‌سپردی بیدارت کند و آیه‌ی آخر سوره‌ی کهف هم نمی‌خواندی، در همان ساعتی که نوشته بودیم، بیدارت می‌کردیم.

یا مثلاً خواهند گفت: چرا برای این که نمازت را با حضور قلب بخوانی، تقلای فراوان کردی؟ چرا از کنار خیابان شلوغ به گوشه‌ی اتاق خلوت رفتی؟ چرا لباس تنگی که حواست را پرت می‌کرد را با لباس راحت عوض کردی؟ چرا گوشی تلفنت را ساکت کردی؟ چرا تلویزیون را خاموش کردی؟ وای بر تو، حضور قلب، بهره‌ی الهی و عنایت خداوندی بود و اگر هیچکدام از اینها را انجام نمی‌دادی، باز هم چون «حضور قلب در نماز» برایت نوشته شده بود، همین مقدار حضور قلب را به تو می‌دادیم؟

وقتی بر تلاش زیادی که انجام داده‌ام و به فرض،‌ لازم نبوده، مؤاخذه و عذابی نیست؛ بنا بر اصل مسلّم و غیرقابل مذاکره‌ی «رسیدن به فردوس اعلی به هر قیمتی» باید تا جایی که می‌توانم تلاش کنم.

بر اساس این توجیهات، احتیاط را در این یافتم که از منظر «تلاش»، اختیاری باشم؛ یعنی همه‌ی موفقیت‌هایم را مرهون تلاش بی‌وقفه و خستگی‌ناپذیر خودم بدانم و چیزی را به توفیقات الهی، قضا و قدر، قسمت و مانند اینها رها نکنم و دلخوش به جبران خداوند نباشم. به دلیل این که یک سوی معادله این است که اگر تلاش برای رسیدن به کمال و سعادت لازم بود، انجامش دادم و اگر لازم نبود، فقط زحمت اضافی کشیدم ولی ضرری متوجهم نشده است.

هر گاه از منظر «شکر» به قضیه‌ی «جبر و اختیار» نگاه کنیم، دو سوی قضیه چنین می‌شود:

به عبارت ساده، اگر بر اساس اختیار، فقط از خودم تشکر کنم، ولی در روز قیامت که پرده‌ها بیفتد، متوجه شوم با شکر نکردن از خدا و دست‌های خدا، بهره‌ها و فیوضات زیادی را از دست داده‌ام، چه خواهم کرد؟ وقتی در مقابل میزان اعمال، از من بپرسند شکرگزاری‌ات از توفیقات الهی و دستان خدا کجاست؟ چه جوابی خواهم داشت؟ آیا این توجیه که دیدگاه «اختیار» درست بود و من فقط از خودم ممنون بودم و همه‌ی موفقیت‌ها را حاصل تلاش خودم می‌دانم، پس چه نیازی به شکرگزاری از خدا و عوامل خداست، مقبول خواهد افتاد؟ آیا با این دیدگاه، چیزی از دست نخواهم داد؟

بنا بر اصل مسلّم و غیرقابل مذاکره‌ی «رسیدن به فردوس اعلی به هر قیمتی»، نباید هیچگونه احتمال ضرر و خطری را نادیده گرفت.

بر اساس این توجیهات، احتیاط را در این یافتم که از منظر شکرگزاری، «جبری» باشم؛ یعنی همه‌ی موفقیت‌هایم را مرهون توفیقات الهی بدانم و از خدا و دستان خدا بسیار تشکر کنم. به دلیل این که یک سوی معادله این است که اگر شکرگزاری از خدا و دستان خدا لازم بود، انجامش دادم و اگر لازم نبود، فقط اندکی تلاش اضافی کرده‌ام ولی ضرری متوجهم نشده است.

شاید آنچه نوشتم، در نظر کسانی که بر حد اقل‌ها بنا نهاده و در چارچوب آیات، روایات، آراء متکلمین، نظریات فلاسفه، فتاوای فقها و تنویرات عقل قدم بر می‌دارند، مبهم، قابل نقد، سختگیرانه و مانند اینها باشد؛ ولی اگر کسی پیدا شود که دیوانه‌وار، رسیدن به درجه‌ی صدم بهشت را آرزو داشته باشد، می‌تواند جایگاه ویژه‌ی این نحوه دسته‌بندی در بحث جبر و اختیار را به مانند من دریابد.

دانشمندانی که بر اریکه‌ی دانش خود تکیه زده و یافته‌های علمی و حتی بافته‌های ذهنی‌شان را «یقینیات» می‌دانند، عمق این تقسیم‌بندی را درک نمی‌کنند. اینان را چون شوق رسیدن و آتش طلب نیست، معنی اینهمه تلاش و تقلا را نمی‌فهمند؛ اما وقتی کسی عاشق چیزی شد، از هر تلاشی در رسیدن به مقصد و مقصودش دریغ نمی‌کند.

چون قناری‌های آزاد از قفس * پهنه‌ی پرواز می‌خواهد دلم

حاج فردوسی