نام کتاب:
نام این کتاب، «دیوانُ الإمام عَلی (علیه‌السلام)» است.
مؤلف کتاب:
در مؤلف این کتاب، اختلاف زیادی است. قطعاً جمع‌آوری این دیوان، به دست خود امام امیر المؤمنین (علیه‌السلام) انجام نشده است.
آقابزرگ تهرانی در الذریعه[1] هفده گردآوری را آورده است که قدیمی‌ترینشان مربوط به قرن چهارم قمری است. برخی از آن‌ها به این شرح است:
شعرُ علی (به تعبیر نجاشی)، اثر عبدالعزیز جلودی (۳۲۲ ق)
سلوةالشیعه و تاج‌الاشعار، از علی بن احمد فَنجگِردی نیشابوری (۵۱۳ ق)
دیوان امیرالمؤمنین از ابن‌شجری (۵۴۳ ق)
الحدیقةالانیقیه ، از محمد بن حسین کیدری بیهقی (۵۴۸ ق)
انوار العقول از محمد بن حسین کیدری بیهقی (۵۴۸ ق)
دیوان امیرالمؤمنین علی الروایات الصحیحه اثر سید محسن امین (گردآوری 1371 ق).
به گفته آقابزرگ تهرانی، دیوان رایج فعلی، همان انوار العقول فی اشعار وصی الرسول اثر کیدری بیهقی است. [2]
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
در اشعار این دیوان، موضوعات مختلفی مطرح شده است. برخی از مضامین این اشعار عبارت است از: منزلت انسان، توحید و خداشناسی، آخرت و معاد، مناجات، مسائل اخلاقی، مدایح و مراثی، وصایا، معرفی خود و رجزها. موضوعاتی مانند روزهای هفته، قسمت و سرنوشت، پیری، جوانی، کار و تلاش، ثروتمندی و فقر، و سفر.
در کتاب حاضر، اشعار به ترتیب حروف الفبا آمده و آخر شعرها از«الف» شروع شده و به «ی» ختم میگردد. در دیوان‌های چاپ‌شده، شمار اشعار با هم تفاوت بسیار دارد: ۱۹۰ قطعه، ۳۵۵ قطعه، ۳۷۴ قطعه، ۴۵۵ قطعه و ۵۰۶ قطعه.[3]
بررسی‌های بیشتر:
در انتساب این دیوان و اشعارش به مولانا امیرالمؤمنین (علیه‌السلام)، اختلاف زیادی است. از جمله دلایلی که نشان می‌دهد اشعار این دیوان، متعلق به امام علی (علیه‌السلام) نیست، این موارد است: وجود اشعاری در بحر رَجَز که برای سرودن اشعار کوچه‌بازاری استفاده می‌شود، وجود شعرهایی در مدح قبایل، ضعیف بودن اشعار از نظر فصاحت و بلاغت، فخرفروشی در برخی اشعار، فراوانی اشعاری که امام با معاویه و عمرو بن عاص ردوبدل کرده و وجود خطاهای عَروضی و وزنی.
علاوه بر این ایرادها، وجود کلمات فارسی در اشعار، ذکر ضرب‌المثل‌هایی مربوط به ایرانیان، رومیان و یونانیان، وجود تقسیمات فلسفی که از سده‌ی دوم هجری میان مسلمانان مطرح شد و وجود مُعَمّا و لُغَز در دیوان که میان عرب‌ها رایج نبوده است، از دیگر شواهد نادرستی انتساب اشعار به امام علی (علیه‌السلام) است. [4]
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، دیوان امام علی (علیه‌السلام)، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.
-------------------------------
[1]. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۹، ص۱۰۱-۱۰۲.
[2]. آقابزرگ تهرانی، الذریعه، بیروت، ج۲، ص۴۳۱-۴۳۴.
[3]. دیوان امام علی (علیه‌السلام)، مهدی مهریزی، صص ۲۲۶.
[4]. دیوان امام علی (علیه‌السلام)، مهدی مهریزی، صص ۲۲۶ ـ ۲۲۱.