حاج فردوسی

باب چهارم: تعریف احتیاط در کلام فقها

احتیاط در سخنان فقها و مجتهدین، به شکل‌های مختلفی تعریف شده است. شماری پس از اشاره به معنای لغوی احتیاط، به روشنی یادآور شده‌اند:
1. احتیاط در اصطلاح عبارت است از: انجام و یا ترک هر چیزی که باعث یقین به انجام واجب و ترک حرام و به حقیقت پیوستن هدف و رسیدن به واقع باشد. [1]
میرزا ابوالحسن مشکینی در حاشیه‌ی کفایه برای احتیاط سه تعریف یاد کرده است:
2. «الاحتیاط عبارة عن اتیان ما یحتمل کونه محبوباً ذاتاً مع القطع بعدم کونه مبغوضاً فعلاً و ترک ما یحتمل کونه مبغوضاً مع القطع بعدم کونه محبوباً» [2]
3. «الاحتیاط عبارة عن اتیان ما یحتمل کونه مشتملاً علی المصلحة او ترک ما یحتمل کونه مشتملاً علی المفسدة» [3]
4. «الاحتیاط عبارة عن اتیان ما یحتمل طلبه الفعلی» [4]
خود ایشان، همین تعریف را می‌پذیرد و دو تعریف دیگر را نارسا و ناتمام می‌شمارد و بر هر یک از تعریفها، نتیجه‌ای استوار می‌سازد که به آنها اشاره خواهد شد.
5. «الاحتیاط عبارة عن الاخذ بالاوثق و الاقدام علی ما لا یحتمل فیه الاّ المنفعة» [5]
6. «الاحتیاط هو الالتزام بفعل کل ما یحتمل الوجوب و لو موهوماً و ترک کل ما یحتمل الحرمة کذلک» [6]
با توجه به تعریف‌هایی که برای احتیاط یاد شده است، به نظر می‌رسد می‌توان در تعریف آن گفت: «احتیاط، عبارت است از عمل به روشی فراگیر، به دیگر سخن، هر کاری که گمان می‌رود در به حقیقت پیوستن و رسیدن انسان به واقع، نقش داشته باشد، انجام شود و هر کاری که گمان می‌رود انسان از واقع دور شود و سبب گردد که هدف از دست برود، ترک شود، به گونه‌ای که پس از به کار گیری این روش، انسان جزم بیابد در رسیدن به واقع، انجام وظیفه، به حقیقت پیوستن هدف و برآورده شدن خواسته‌ی مولا. در مثل، شخصی می‌داند مبلغی پول به شخصی بدهکار است و نمیداند هزار تومان است یا دو هزار تومان، در صورتی که احتیاط کند و دو هزار تومان بپردازد، یقین پیدا می‌کند که بدهکاری خود را پرداخته است و دیگر جای هیچ‌گونه گمانی در پرداخت بدهی برای او باقی نمیماند. یا می‌داند مبلغ هزار تومان بدهکار است و نمیداند که بستانکار و خواستار زید است یا عمرو، اگر احتیاط کند و به هر یک از آن دو، هزار تومان بپردازد، جزم می‌یابد که حقی از مردم بر عهده او باقی نمانده است».
………………………………………
[1] اوثق الوسائل فی شرح الرسائل، شیخ موسی تبریزی، صفحه‌ی 295.
[2] ترجمه: احتیاط عبارت است از انجام آنچه احتمال می‌رود ذاتاً محبوب باشد همراه با یقین به این که فعلاً مبغوض نیست و ترک آنچه احتمال می‌رود مبغوض باشد با یقین به این که محبوب نیست.
[3] ترجمه: احتیاط عبارت است از انجام هر چیزی که ممکن است دارای مصلحت باشد، یا ترک چیزی که ممکن است زیانی داشته باشد.
[4] حاشیة کفایة الاصول، جلد 2، صفحه‌ی 202 و 203 و 255. ترجمه: احتیاط، عبارت است از بجا آوردن آنچه احتمال می‌رود خواسته‌ی کنونی [مولا از بنده] باشد.
[5] مفاتیح الاصول، سید مجاهد، صفحه‌ی 347. ترجمه: احتیاط، عبارت است از گرفتن آنچه مطمئن‌تر باشد و اقدام به آنچه هیچ احتمالی جز سود نداشته باشد.
[6] رسائل شیخ انصاری، صفحه‌ی 194 و 199 و 349. ترجمه: احتیاط، التزام است به عمل به آنچه احتمال واجب بودنش برود، ولو در حد گمان و ترک آنچه گمان به حرمتش برود ولو در حد گمان.