بیشتر مؤلفان، خبر متواتر را به دو گونهی لفظی و معنوی تقسیم کردهاند. در متواتر لفظی، گزارشگران، مضمونی را در قالب یک لفظ گزارش میدهند، اما در متواتر معنوی، یک مضمون در قالب تعبیرات مشابه با الفاظ مختلف بیان میشود. برای متواتر لفظی، به «گزارشهای یکسان در بارهی اقوامِ پیشین و شهرهای دور» و به «گزارش افراد بسیار از یک زلزله» و در احادیث، به حدیث «إنّما الاعمالُ بالنّیّاتِ»1 و بخشی از «حدیث غدیر» و «حدیث ثقلین» مثال زدهاند. مثال متواتر معنوی نیز گزارشهای فراوان از بخشندگی حاتم طائی و شجاعت حضرت علی (علیهالسلام) است. این توضیح نیز ضروری است که خبر متواترِ معنوی، گاه از یک واقعه (مثلاً گزارشهای زیاد از جنگاوری امام علی (علیهالسلام) در غزوهی بدر یا اُحد) و گاه از چند واقعه (مثلاً روایتهای زیاد در بارهی شجاعت امام علی (علیهالسلام) در غزوههای متعدد) است و در هر دو صورت، دلالت مجموعهی این اخبار بر معنای مشترک، به یکی از دو گونهی تضمّنی و التزامی است.2
شمار احادیث متواتر لفظی را بسیار اندک و حتی گاه منحصر به یک نمونه، اما تعداد متواترات معنوی و شمار متواترات اجمالی (در فقه) را بسیار دانستهاند.3
پیامد رجالی و فقه الحدیثی پذیرش اخبار متواتر در این است که در حدیث متواتر، بر خلاف دیگر روایات، ویژگیهای راوی، از جمله ضعف او، مانع از پذیرش آن نمیشود و بنا بر این، ضعف سند برخی از روایات متواتر، اعتبار آنها را مخدوش نمیکند.4
…………………………………………….
1. مسائل علی بن جعفر، صفحهی 346. ترجمه: همانا اعمال، به انگیزههای آن است.
2. الاحکام فی اصول الاحکام، علی بن محمد آمدی، جلد 1، جزء 2، صفحهی 43؛ معالم الدین و ملاذ المجتهدین، ابن شهید ثانی، صفحهی 186؛ قوانین الاصول، میرزای قمی، جلد 1، صفحهی 426 تا 429.
3. علوم الحدیث، ابن صلاح، صفحهی 268 و 269؛ المنهل الروی فی مختصر علوم الحدیث النبوی، ابن جماعه، صفحهی 31؛ نهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی، حسن صدر، صفحهی 99 تا 101.
4. تدریب الراوی فی شرح تقریب النواوی، سیوطی، جلد 2، صفحهی 176؛ قواعد التحدیث من فنون مصطلح الحدیث، قاسمی، صفحهی 151؛ نهایة الدرایة فی شرح الرسالة الموسومة بالوجیزة للبهائی، حسن صدر، صفحهی 101؛ علوم الحدیث، صبحی صالح، صفحهی 150 و 151.