حاج فردوسی

نام کتاب:
نام این کتاب، بنا بر آن چه در خطبه‌ی ابتدایی کتاب آمده، «الاحتجاج» است ولی به «الإحتجاجُ‏ عَلی أهلِ اللّجاج» نیز شهرت دارد.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابو منصور، احمد بن علی بن ابی طالب طبرسی (588 ق) است.
به دلیل واسطه بودن، از روایات این کتاب، در «استجماع تأسیسی» قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «مَناقِبُ آلِ أبی طالب» و مشهور به «المناقب» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، عزّالدین محمد بن علی بن شهر آشوب سارَوی مازندرانی معروف به «ابن شهرآشوب» (۵۸۸ ق) است.
به دلیل واسطه بودن، از روایات این کتاب، در «استجماع تأسیسی» قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «الخَرائِج و الجَرائِح» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، قطب‌الدین ابوالحسین سعید بن عبدالله بن حسین بن هبةالله راوندی کاشانی معروف به «قطب راوندی» (۵۷۳ ق) است.
به دلیل واسطه بودن، از روایات این کتاب، در «استجماع تأسیسی» قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «الدَعَوات» یا «سَلوَةُ الحَزین» و مشهور به «دعوات راوندی» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، قطب‌الدین ابوالحسین سعید بن عبدالله بن حسین بن هبةالله راوندی کاشانی معروف به «قطب راوندی» (۵۷۳ ق) است.
به دلیل واسطه بودن، از روایات این کتاب، در «استجماع تأسیسی» قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «النوادر» و مشهور به «نوادر راوندی» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، قطب‌الدین ابوالحسین سعید بن عبدالله بن حسین بن هبةالله راوندی کاشانی (۵۷۳ ق) معروف به «قطب راوندی» است.
به دلیل واسطه بودن، از روایات این کتاب، در «استجماع تأسیسی» قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «بِشارَةُ الْمُصْطَفی لِشیعَةِ الْمُرْتَضی» است؛ ولی با عناوین «‌البشارات‌»، «‌بشارة المصطفی فی بیعة المرتضی‌» و «‌بشارة المصطفی بشیعة المرتضی‌» نیز خوانده شده است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، عماد الدین، محمد بن ابی‌القاسم طبری (553 ق) است.
به دلیل واسطه بودن، از روایات این کتاب، در «استجماع تأسیسی» قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «إعلامُ الوَریٰ بِأعلامِ الهُدیٰ»؛ و مشهور به «اعلام الوری» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، امین ‌الاسلام فضل بن حسن طبرسی (۵۴۸ ق) صاحب تفسیر «مجمع البیان» است.
به دلیل واسطه بودن، از روایات این کتاب، در «استجماع تأسیسی» قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «غُرَرُ الحِکَم و دُرَرُ الکَلِم» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، قاضی ناصح‏ الدین ابوالفتح عبدالواحد بن محمد بن عبدالواحد تمیمی آمِدی (510 ق) است.
به دلیل واسطه بودن، از روایات این کتاب، در «استجماع تأسیسی» قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «رَوضَةُ الْواعِظین وَ بَصیرَةُ الْمُتَّعِظین» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، محمّد بن حسن بن علی بن احمد بن علی فَتّال نیشابوری، معروف به «ابن فتّال» و «ابن فارسی» (508 ق) است.
به دلیل واسطه بودن، از روایات این کتاب، در «استجماع تأسیسی» قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «إختیارُ مَعرفَةِ الرّجال» معروف به «رِجال کَشّی» است.
مؤلف کتاب:
این کتاب را محمد بن حسن بن علی بن حسن، مشهور به «شیخ طوسی» و «شیخ الطائفه» (۴۶۰ ق) از «معرفةُ النّاقلین» ابو عمرو، محمد بن عمر بن عبد العزیز کَشّی (ح ۳۴۰ ق) که اصل آن، اکنون موجود نیست، نقل کرده است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
اصل این کتاب به نام «معرفة الناقلین عن الأئمة الصادقین علیهم‌السلام» بوده و شیخ طوسى آن را تلخیص و تهذیب نموده و در سال ۴۵۶ هجرى براى شاگردانش املاء کرده و آن را «اختیار معرفة الرجال» نامیده است.
شیوه‌ی مؤلف در این کتاب آن است که روایات مربوط به شخصیت راویان و اصحاب ائمه را نقل کرده و از خود، اظهار نظری بر آن نمی‌افزاید. همچنین شیوه‌ی کتاب، نام بردن از راویان شیعی است و روات اهل تسنن تنها در مواردی آمده‌اند که برای شیعه، روایتی داشته باشند.
این کتاب مشتمل بر ۱۱۵۱ روایت است و در ۶ جزء تنظیم شده است. در آغاز کتاب با آمدن ۱۱ روایت از ارزش و اهمیت فراگیری حدیث سخن به میان آمده، سپس اسامی رجال شیعه را از دوران پیامبر تا عصر امام عسکری (علیه‌السلام) و بر اساس سیر تاریخی برشمرده و شماری از روایات هر یک را منعکس ساخته است.
بررسی‌های بیشتر:
از کتاب «معرفة الناقلین» کشی، هیچ نسخه‌ای به دست ما نرسیده و حتی در اسناد و نقل‌های مربوط به قرن‌های ششم و هفتم هم هیچ اثری از آن یافت نمی‌شود. بنابراین نسخه‌های کتاب، منحصر در نسخه‌های «اختیار الرجال» شیخ طوسی است.
شیخ طوسی پس از تألیف کتاب فهرست و رجال، مطالبی نو در کتاب کشی یافته و خلاصه‌ی آن را برای شاگردانش املاء کرده است. انتخاب نام «اختیار معرفة الرجال» به جهت انتخاب بخش‌هایی از کتاب است. این اثر از کتب اولیه‌ی علم رجال به شمار می‌رود که در عین حال اطلاعاتی درباره‌ی زندگی ائمه در بردارد. البته هدف اصلی کتاب، جرح و تعدیل راویان است، به‌خصوص که کشی در اوایل دوران غیبت می‌زیسته و نیاز فراوانی به تنقیح روایات احساس می‌کرده است.
علت تهذیب کتاب از سوی شیخ طوسی را اغلاط ناشی از اصل کتاب یا نسخه‌های آن دانسته‌اند.
ویژگی‌ها و امتیازات این اثر،‌ عبارتند از:
1. کتاب کشی در نزدیک عصر ائمه تدوین شده است به گونه‌ای که کشی با یک واسطه از رجالیان برجسته زمان ائمه مانند ابن فضال روایت می‌کند.
2. چون منابع رجالی قبل از کشی در حوزه‌های بغداد، کوفه، قم و مناطق دیگر بر اثر حوادث از بین رفته؛ کتاب کشی تنها کتاب جامع مباحث رجالی در حوزه‌های مختلف شیعی است که در دسترس قرار دارد.
3. عمده فرقه‌های شیعه که در حدیث نقش داشته‌اند مورد بحث قرار گرفته‌اند مانند غلات، واقفیه، فطحیه، تبریه، مرجئه، زیدیه، ناووسیه، کیسانیه، علیاویه، طاهریه، عجلیه، عبدالله بن سبا و ...
4. ضبط و ارائه‌ی نام کتب رجالیان متقدم که کشی از محتوای آنان در کتاب خویش استفاده کرده است مانند رساله‌ی علی بن مهزیار اهوازی، کتاب جامع و کتاب الدور.
5. شناخت راویان، از منظر و نگاه معصومین و مکاتبات شیعیان با ائمه
6. ویرایش و غلطگیری کتاب به دست توانای شیخ الطائفه طوسی.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب رجال کشی، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «الاختصاص» است.
مؤلف کتاب:
درباره‌ی نویسنده کتاب، اختلاف نظر هست و شیخ مفید، جعفر بن حسین المؤمن و أبو علی أحمد بن الحسین بن أحمد بن عمران، در منابع مختلف نویسنده آن شناخته شده‌اند. برخی، این کتاب را به نویسنده‌ای ناشناخته منتسب کرده‌اند. در این میان شهرت انتساب الاختصاص به شیخ مفید از دیگران بیشتر است.
کتاب «الإختصاص» موضوع واحدی ندارد و مؤلف در مقدمه‌ی کتاب به این نکته اشاره کرده است. وی می‌نویسد:
«هذا کتاب ألفته و صنفته و ألعجت فی جمعه و إسباغه و أقحمته فنونا من الأحادیث و عیونا من الأخبار و محاسن من الآثار و الحکایات فی معان کثیرة من مدح الرجال و فضلهم و أقدار العلماء و مراتبهم و فقههم‏»
ترجمه: این کتاب را تألیف و تصنیف کرده، در گردآوری‌اش زحمت بسیار کشیدم و در آن گونه‌های مختلف احادیث و روایات برجسته و آثار نیکو و حکایات در موضوعات بسیار در مدح افراد و فضیلت آنان و مراتب علما و درجات و فهم آنها وارد کردم.»
عمده‌ترین بحث درباره‌ی این کتاب، مسأله‌ی نویسنده‌ی آن است. دست‌کم چهار نظر درباره‌ی مؤلف این کتاب وجود دارد:
اول: شیخ مفید:
علامه مجلسی[1]، شیخ حر عاملی[2]، محقق بحرانی[3]، شیخ انصاری[4] و امام خمینی[5] این نظر را پذیرفته‌اند.
دوم: جعفر بن حسین المؤمن:
صاحب کشف الحجب این نظر را به فردی مجهول نسبت می‌دهد.[6]
سوم: ابو علی احمد بن الحسین بن احمد بن عمران:
آقا بزرگ تهرانی[7] و سید محسن امین[8] معتقدند که نویسنده‌ی اصلی کتاب، أبوعلی احمد بن الحسین بن احمد بن عمران است و شیخ مفید فقط این کتاب را خلاصه کرده است.
چهارم: مؤلف مجهول:
سید جواد شبیری زنجانی در پژوهشی عمیق و دقیق، این نظر را پذیرفته است. [9]
در کنار این نظریات، برخی هم معتقدند که «اختصاص» در اصل دفتر یادداشت یکی از دانشمندان نسبتاً متقدم و قدیمی حدیث بوده است که بعداً در حکم یک کتاب به وسیله‌ی متأخران نام‌گذاری شده است.[10]
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب، یک مقدمه‌ی چند سطری دارد و بعد از آن مطالب کتاب با دو روایت در فضل علم آغاز می‌شود و سپس روایاتی درباره‌ی شرطة الخمیس و بعد احادیثی درباره‌ی فضایل علما و آنگاه درباره‌ی اصحاب ائمه (علیهم‌السلام) می‌آید؛ روایاتی درباره‌ی حوادث پس از وفات پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلّم)، مناظره‌ی ابوحنیفه با امام صادق (علیه‌السلام)، قصیده‌ی فرزدق، اقوال برخی از حکما و وصایای لقمان حکیم، از دیگر موضوعاتی است که در این کتاب نقل شده است.
به عبارت دیگر، این کتاب، مجموعه‌ای متنوع از احادیث ائمه‌ی طاهرین (علیهم‌السلام) در حوزه‌ی عقاید، سیره و تاریخ، حکمت و اندرز، اخلاق و آداب، فضایل اهل بیت (علیهم‌السلام) و نقایص مخالفان آنان، معجزات و کرامات است.
مؤلف در این کتاب مانند کتاب‏‌های روایی، مطالب را با ذکر سند آورده است. در ذکر اسناد کتاب، روش یا سبک خاصی انتخاب نشده و هیچ وحدت رویه‌ای در میان آنها نیست. از روایت‌های مرسل که مستقیم از امام آغاز شده، تا روایاتی که با هشت واسطه به امام معصوم متصل می‌شود، در این کتاب وجود دارد. گاهی هم روایات را بدون سند آورده است.
بررسی‌های بیشتر:
نخستین نکته‌ای که باید بدان توجه نمود این است که این کتاب را هیچ یک از مصادر اولیه‌ی شرح حال مفید مانند فهرست شیخ و نجاشی و معالم العلماء در شمار تألیفات وی ذکر نکرده‌اند.
عدم ذکر نجاشی حائز اهمیت است؛ چه وی در صدد استقصاء تألیفات شیخ مفید بوده و 173 عنوان از کتاب‌های کوچک و بزرگ و پاسخ پرسش‌های مختلف را نام برده و با این حال، اسمی از اختصاص به میان نیاورده است؛ این مطلب، نسبت این کتاب را به مفید تضعیف می‌کند.
سیر اجمالی در متن کتاب می‌رساند که اختصاص از نظم خاصی پیروی نمی‌کند بلکه کشکولی است از مطالب پراکنده که البته بیشتر آن در فضایل اهل بیت است. در چندین جای کتاب، یک یا دو سطر یا بیشتر، در نسخ معتبر، سفید است. این مطلب و پراکندگی موضوعات کتاب و اختلاف نسخه‌های آن در ترتیب، این احتمال را تقویت می‌کند که در ترتیبِ نسخه‌ی کتاب، اختلالاتی رخ داده، صفحاتی جابجا شده و یا صفحاتی افتاده و قسمت‌هایی از آن دچار موریانه خوردگی و آسیب‌های دیگر شده است، و نسخه‌ی‌ چاپی به چنین نسخه ناقصی منتهی می‌گردد.
مباحثی در اختصاص یافت می‌شود که به هیچ وجه با آرا و افکار شناخته شده مفید و سبکی که وی در تألیفات قطعی خود دنبال کرده، سازگار نیست.
بدین ترتیب ما با روش مقایسه‌ی مضمون اختصاص با کتاب‌های معلوم الانتساب به مفید، انتساب اختصاص را به وی بعید می‌دانیم.
اسناد کتاب اختصاص، همه به یک روش و سبک نیست، بلکه از روایت‌های مرسلی که مستقیماً با نام مبارک امام (علیه‌السلام) آغاز شده تا روایاتی که با هشت واسطه به امام معصوم (علیه‌السلام) متصل می‌گردد، در آن یافت می‌شود. کیفیت روایات در کتاب اختصاص به هیچ وجه فنّی نیست و بر اساس قواعد حدیث‌شناسی صورت نگرفته است.
آنچه درباره‌ی اختلالات واقع در اختصاص گفتیم بر آشفتگی نظم کتاب و عدم دقت مؤلف در این امر، دلالت دارد، که خود نسبت کتاب را به شیخ مفید بعید می‌گرداند.
در سند سایر روایات اختصاص، کسانی واقعند که در هیچ جا روایت مفید از ایشان سابقه ندارد؛ برخی از ایشان با اساتید شیخ مفید تقریباً معاصرند و برخی دیگر در طبقه‌ی اساتید مفید نیستند، که هر دو دسته را در زیر، ذکر می‌کنیم:
1 ـ جعفر بن حسین مؤمن: وی از مشایخ اصلی مؤلّف اختصاص بوده و از او بسیار روایت می‌کند؛ ولی مفید در هیچ یک از کتب قطعی خود ـ حتی یک روایت ـ از جعفر بن حسین مؤمن ندارد.
2 ـ أحمد بن محمّد بن یحیی العطّار
3 ـ أحمد بن هارون فامی
4 ـ محمّد بن حسن بن احمد بن ولید. عبارت حدّثنی محمّد بن الحسن [بن احمد بن الولید] در آغاز بسیاری از مواضع اختصاص وجود دارد. برخی از اعاظم عصر، به این عبارت، بر نفی انتساب اختصاص به مفید استدلال کرده‌اند؛ زیرا شیخ مفید که در سال 336 یا 338 متولد شده، نمی‌تواند از ابن ولید متوفی 343 مستقیماً روایت کند.
به هر حال شیخ مفید بغدادی در هیچ موردی از ابن ولید قمی ـ که ظاهراً در قم درگذشته ـ روایت ننموده بلکه در اکثر موارد به توسط فرزند ابن ولید (احمد) و گاه به وسیله‌ی صدوق از وی روایت می‌کند.
5 ـ أبوعبدالله الحسین بن أحمد علوی محمدی
6 ـ أحمد بن علی بن حسین بن زنجویه
7 ـ أبوالعباس أحمد بن محمّد بن قاسم کوفی محاربی
8 ـ أبوعبدالله محمّد بن احمد کوفی خراز
9 ـ أبوبکر محمّد بن إبراهیم علاّف همدانی
10 ـ محمّد بن علی بن شاذان
11 ـ أبوالحسن علی بن زنجویه دینوری
12 ـ عبدالله
13 ـ علی بن حسن بن یوسف
این سیزده نفر راویانی بودند که مؤلف اختصاص از آنها با کلمه‌ی «حدّثنی» روایت نموده و هیچ کدامشان از مشایخ مفید نیستند.
چهار مورد دیگر هستند که هر چند با کلمه‌ی «حدّثنی» و مانند آن آغاز نشده ولی در طبقه‌ی مشایخ مؤلف اختصاص قرار دارند:
14 ـ محمّد بن الحسن السجّاد
15 ـ علی بن محمّد شعرانی
16 ـ أبوجعفر محمّد بن أحمد علوی
17 ـ أبومحمّد حسن بن حمزه حسینی
با این بررسی که انجام شد دیدیم که از 21 نفر شیخ مؤلف اختصاص، تنها 5 نفر آنها از مشایخ شیخ مفیدند که یکی از آنها نیز در سند خاصی واقع است که در اسناد مفید سابقه ندارد و 16 نفر دیگر کسانی هستند که روایت مفید از آنها در جایی دیده نشده است.
از طرف دیگر در کتاب اختصاص از برخی از مشایخ مهم مفید چون حافظ شهیر، قاضی ابوبکر محمّد بن عمر جعابی، احمد بن محمّد بن حسن بن ولید، فقیه نامی ابوالحسن محمّد بن احمد بن داوود، ابوحفص عمر بن محمّد بن علی صیرفی و مورّخ و ادیب توانا محمّد بن عمران مرزبانی هیچ روایتی وجود ندارد و اگر این کتاب از مفید بود بسیار بعید می‌بود که در تمام این کتاب اسمی ازاین مشایخ به میان نیامده باشد، بویژه روایت‌های متناسب با مضمون‌های اختصاص در ارشاد و امالی مفید فراوانند که درج آن در اختصاص بسیار مناسب بود.
کوتاه سخن آن که کتابی که نامش در فهرست کتب مفید نبوده، هیچ شاهد قابل اعتمادی بر انتساب آن به مفید نیافته، مضامین آن با مضامین سایر کتاب‌هایش توافق نداشته و تنها تعدادی از مشایخ مؤلفش از مشایخ مفید بوده و اکثر آنها کسانی هستند که مفید از آنها در هیچ یک از کتاب‌های معلوم الإنتساب خود روایت ننموده، بلکه عصر برخی از آنها با زمان وی سازگار نبوده، از بسیاری از مشایخ معروف مفید اصلاً روایتی در آن وجود نداشته باشد... به هیچ وجه نمی‌تواند تألیف شیخ مفید باشد. [11]
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
علاوه بر اشکال جدّی در انتساب این کتاب به شیخ مفید (ره) و مرسله بودن برخی روایات آن، مهم‌ترین عاملی که این کتاب را از دایره‌ی منابع استجماع قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان بیرون می‌نهد، این است که در این کتاب، هیچ اعتقاد یا دستورالعملی که بدون سابقه باشد، نیامده است. به همین دلیل محکم، روایات این کتاب، در تأسیس قاعده‌ی نظری یا قانون عملی، جایگاهی ندارد.
بنا بر آنچه گذشت، کتاب الاختصاص، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.
----------------------
1]. بحار الأنوار (ط - بیروت)، ج‏۱، ص۲۷.
[2]. الفصول المهمة فی أصول الأئمة (تکملة الوسائل)، ج‏۱، ص۳۷.
[3]. الحدائق الناضرة فی أحکام العترة الطاهرة، ج۱۲، ص۴۰۱.
[4]. کتاب الطهارة، ج۳، ص۹۰.
[5]. المکاسب المحرمة، ج۱، ص۴۱۷.
[6]. به نقل از الذریعةإلی ‏تصانیف‏ الشیعة، ج‏۱، ص۳۶۰.
[7]. الذریعةإلی ‏تصانیف‏ الشیعة، ج‏۱، ص۳۶۰.
[8]. أعیان‏ الشیعة، ج‏۲، ص۵۱۲.
[9]. مجله نورعلم، شماره۳۸، اسفند ۱۳۶۹، ص۶۰ـ ۸۱.
[10]. نمونه‌ای از دفاتر محدثان: کتاب الاختصاص منسوب به شیخ مفید، حسن انصاری.
[11]. برگرفته از مقاله‌ی «شیخ مفید و کتاب اختصاص»، سید محمد جواد شبیری زنجانی، مجله‌ی نورعلم، شماره‌ی 38، اسفند 1369، صفحات 60 تا 81 و شماره‌ی 42، آذر و دی 1370 با تلخیص.

نام کتاب:
نام این کتاب، «اَلْإرْشاد فی مَعْرفةِ حُجَجِ الله عَلَی الْعِباد» است که به اختصار، «الارشاد» و «ارشاد مفید» خوانده می‌شود.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابو عبد الله محمد بن محمد بن نعمان عکبری بغدادی (413 ق) مشهور به «شیخ مفید» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب در یک مقدمه و دوازده باب به تعداد ائمه‌ی شیعه (علیهم السلام) تنظیم شده و بیشترین حجم کتاب پیرامون امیر مؤمنان (علیه‌السلام) است و پس از آن زندگانی دیگر امامان معصوم (علیهم‌السلام) نقل می‌گردد. در ذیل هر باب از سه تا سیزده فصل را با عناوین مختلف مربوط به مسائل تاریخی عام (حوادث مسلمانان)، مسائل تاریخی هر امام (ولادت، سرگذشت و شهادت)، فضائل، اصحاب، کلمات و خطبه‌ها، اولاد، فضیلت زیارت، کرامات و معجزات، و مناظرات و احتجاج‌های آن بزرگواران منعقد ساخته است.
ابواب کتاب به این ترتیب است:
باب اول شامل: علی (علیه‌السلام) کیست؟، در باب اخبار و فضائل و مناقب و کلمات حکمت آمیز و معجزات و آثار برجسته علی (علیه‌السلام)، پاره‌ای از سخنان علی (علیه‌السلام)، فرزندان علی (علیه‌السلام) و تعداد آنان.
باب دوم شامل: امام حسن (علیه‌السلام)، فرزندان امام حسن (علیه‌السلام).
باب سوم شامل: امام حسین (علیه‌السلام)، فضائل ایشان و زیارت و ذکر مقتل و مصائب او.
باب چهارم شامل: امام سجاد (علیه‌السلام)، تاریخ ولادت و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و زمان وفات و سبب شهادت و محل دفن، بخشی از اخبار و فضائل آن حضرت، اسامی و عدد فرزندان حضرت سجاد (علیه‌السلام).
باب پنجم شامل: امام باقر (علیه‌السلام)، تاریخ ولادت و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و هنگام وفات و سبب شهادت و محل قبر، احوال برادران آن حضرت، فرزندان حضرت باقر (علیه‌السلام) و اسامی و عدد آن‌ها.
باب ششم شامل: امام صادق (علیه‌السلام)، تاریخ تولد و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و هنگام وفات و محل دفن، فرزندان و بخشی از فضائل و اخبار او، بخشی از اخبار و گفتار حضرت صادق (علیه‌السلام).
باب هفتم شامل: امام کاظم (علیه‌السلام)، فرزندان و تاریخ تولد و ادله امامت و مدت عمر و خلافت و زمان وفات، بخشی از فضائل و مناقب و حالاتی که دلیل بر برتری او بر دیگرانست، سبب رحلت حضرت ابوالحسن (علیه‌السلام) و بخشی از اخبار مربوط به آن و علت دستگیری آن حضرت و محبوس کردن ایشان، فرزندان و بخشی از اخبار مربوط به آنان.
باب هشتم شامل: امام رضا (علیه‌السلام)، تاریخ میلاد و دلائل امامت و مدت عمر و خلافت و زمان وفات و مرقد و عدد فرزندان و مختصری از اخبار آنان، بخشی از خصوصیات و فضائل حضرت رضا (علیه‌السلام)، علت رحلت حضرت رضا (علیه‌السلام) و أخبار وارده در آن.
باب نهم شامل: امام جواد (علیه‌السلام)، تاریخ تولد و دلائل امامت و مدت خلافت و عمر و سبب وفات و مرقد مطهر و عدد فرزندان و بخشی از فضائل و اخبار او، بخشی از اخباری که دلیل بر امامت اوست مخصوصاً آنها که مشتمل بر تصریح و اشاره پدر بزرگوارش بوده، مناقب و دلائل و معجزات حضرت جواد (علیه‌السلام).
باب دهم شامل: امام هادی (علیه‌السلام)، تاریخ تولد و دلائل امامت و بخشی از اخبار و فضائل و مدت خلافت و عمر و علت وفات و محل قبر و عدد فرزندان و بخشی از اخبار مربوط به آن، تصریح به امامت و اشاره به خلافت آن حضرت، بیان اخبار و براهین و بینات حضرت هادی (علیه‌السلام)، ورود حضرت امام (علیه‌السلام) از مدینه به سامرا.
باب یازدهم شامل: امام عسکری (علیه‌السلام)، تاریخ تولد و دلائل امامت، اخباری که مشتمل بر تصریح و اشاره پدر اوست به خلافت و امامت حضرت عسکری (علیه‌السلام)، بخشی از اخبار و فضائل و معجزات حضرت عسکری (علیه‌السلام)، رحلت حضرت عسکری و مرقد مطهر و فرزند بزرگوار او.
باب دوازدهم شامل: حضرت مهدی (ارواحنا فداه)، تاریخ میلاد و دلائل امامت و بخشی از اخبار و غیبت و آئین او در هنگام ظهور و مدت دولت الهیه او، معجزات و خوارق عادات حضرت ولی عصر (ارواحنا فداه)، علائم و مدت ایام ظهور و بیانی از سیرت و طریقه‌ی فرمانروائی و برخی از اموری که در هنگام دولت او پیدا می‌شود.
بررسی‌های بیشتر:
مطالب کتاب ارشاد، از چند صورت خارج نیست:
1. تاریخ؛ نقل‌هایی از کتاب‌های تاریخی یا به صورت معنعن از غیر معصوم ولی به قالب حدیث. از تاریخ در استجماع قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.
2. روایات مرسل؛ که با عبارت «روی» ذکر شده است. از روایات مرسل نیز در استجماع قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.
3. روایات مشهور؛ روایاتی است که در مجامع روایی دیگر مانند کافی شریف، آمده است. از روایات تکراری در استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان استفاده نشده است.
بنا بر این، به دلیل این که در کتاب مذکور، هیچ اعتقاد یا دستورالعملی که بدون سابقه باشد، نیامده است، مطالب و روایات این کتاب، در تأسیس قاعده‌ی نظری یا قانون عملی، جایگاهی ندارد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب الارشاد، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.

نام کتاب:
نام کامل این کتاب، «تُحَفُ العُقول فیما جاءَ مِنَ الحِکَمِ ‌وَ الْمَواعظِ عَنْ آلِ الرّسول» است که به اختصار، «تُحَفُ العُقول» خوانده می‌شود.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، حسن ‌بن علی ‌بن حسین‌ بن شعبه، معروف به «ابن‌شعبه‌ی حرّانی» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب مشتمل ‌بر احادیثی در اصول و فروع‌ دین و کلیات و دسته‌ای از سنّت‌ها و آداب دین و پند و اندرزهای امامان و سخنان حکیمانه‌‌ی آنان است.
بررسی‌های بیشتر:
آنچه مایه‌ی نامعتبر دانستن مندرجات تحف ‌العقول از سوی علمای شیعه شده، دو اشکال است:
اشکال اول: ارسال اسنادِ احادیث. البته خودِ ابن‌شعبه به این موضوع توجه داشته و در مقدمه‌ی نوشته که سلسله‌ی سندِ بیشتر احادیث کتاب را شنیده و می‌دانسته، ولی برای رعایت ایجاز و نیز به این سبب که بیشتر این کلمات و سخنان از زمره‌ی آموزش‌ها و حکمت‌هایی است که خود گواه درستی خود هستند و به این دلیل که آن‌ها را برای شیعیان فراهم کرده است که تسلیم امامان‌اند، از ذکر اسناد احادیث کتاب اجتناب کرده است.
آیت الله خوئی ضمن اعتراف به فضل و ورع و ممدوح بودن حرّانی، کتاب وی را به دلیل مُرسل بودن احادیث آن، فاقد اعتبار دانسته و در هیچ‌یک از احکام شرعی، استناد به روایات تحف ‌العقول را جایز نشمرده است.[1]
اشکال دوم: در منابع کهن رجالی شیعه، درباره‌ی مؤلف این کتاب، اطلاعی وجود ندارد. براساس نوشته‌ی حسین ‌بن علی‌ بن صادق بحرانی در رساله‌ای که درباره‌ی اخلاق و سلوک تألیف کرده، ابن‌شعبه از قدمای اصحاب امامیه محسوب شده و شیخ مفید از تُحف ‌العقولِ وی، مطالبی نقل کرده است.
آقابزرگ طهرانی از نوشته‌ی بحرانی استنباط کرده که حرّانی از مشایخ شیخ مفید و معاصر شیخ صدوق بوده، ولی بنابر منابع رجالی، مفید، شیخی بدین نام نداشته است.
قدیم‌ترین اظهار نظر درباره‌ی شخصیت علمی ‌و دینی حرّانی، از ابراهیم ‌بن سلیمان قطیفی، از علمای سده‌ی دهم است. او در کتاب الوافیه خود از حرّانی با عنوان «شیخِ عالم فاضلِ عاملِ فقیه» نام‌ برده است. اظهار نظر علمای بعدی، همه از بحرانی و قطیفی گرفته شده است.
گفتنی است که تحف ‌العقول در میان نُصَیریه جایگاه و احترام خاصی دارد تا حدی که بسیاری از پیروان این فرقه، آن را حفظ می‌کنند.[2]
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب تحف العقول، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.
----------------------------
[1]. ر.ک: توحیدی، مصباح الفقاهة، ج ۱، ص ۵؛ ص ۹؛ ر.ک: معلم، اصول علم‌ الرجال، صص ۲۷۴ تا ۲۷۷.

[2]. ضیائی، فهرس مصادر الفرق الاسلامیه، ج ۱، ص ۸۱.

نام کتاب:
نام این کتاب، «کِتابُ مَن لایَحْضُرُهُ الفَقیهُ» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب یکی از ارزشمندترین منابع روایی و یکی از چهار کتاب معتبر حدیثی شیعه است و هر مجتهدی در اجتهاد و استنباط احکام شرعی باید به روایات آن توجه داشته باشد. کتاب من لایحضره الفقیه از زمان نگارش، مورد توجه و استقبال علمای شیعه قرار گرفته است و پیوسته در مجموعه‏‌های بزرگ و کوچک روایی بر آن استناد نموده و از آن روایت نقل کرده‏‌اند. شیخ صدوق می‏‌فرماید: «وَ لَمْ أَقْصِدْ فِیهِ قَصْدَ الْمُصَنِّفِینَ فِی إِیرَادِ جَمِیعِ مَا رَوَوْهُ بَلْ قَصَدْتُ إِلَی إِیرَادِ مَا أُفْتِی بِهِ وَ أَحْکُمُ بِصِحَّتِهِ‏ وَ أَعْتَقِدُ فِیهِ أَنَّهُ حُجَّةٌ فِیمَا بَینِی وَ بَینَ رَبِّی تَقَدَّسَ ذِکرُهُ وَ تَعَالَتْ قُدْرَتُه‏»[1]
شیخ صدوق در این کتاب، فقط نام راوی اولی را که روایت را از امام (علیه‌السلام) روایت کرده آورده و در آخر کتاب، یعنی در بخش «مشیخه»[2] سند خود را به آن راوی نقل می‏‌کند، تا روایات از حالت ارسال خارج شده و اصطلاحاً مسند شوند و استفاده از آن برای مراجعه‌کنندگان آسان‏تر گردد.
مؤلف در مقدمه‌ی کتاب می‌نویسد: «وَ جَمِیعُ مَا فِیهِ مُسْتَخْرَجٌ مِنْ کُتُبٍ مَشْهُورَةٍ عَلَیهَا الْمُعَوَّلُ وَ إِلَیهَا الْمَرْجِعُ مِثْلُ کِتَابِ حَرِیزِ بْنِ عَبْدِ اللهِ السِّجِسْتَانِیِ‏ وَ کِتَابِ عُبَیدِ اللهِ بْنِ عَلِی الْحَلَبِیِ‏ وَ کُتُبِ عَلِیِ بْنِ مَهْزِیَارَ الْأَهْوَازِیِ‏ وَ کُتُبِ الْحُسَینِ بْنِ سَعِیدٍ وَ نَوَادِرِ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَی وَ کِتَابِ نَوَادِرِ الْحِکمَةِ تَصْنِیفِ مُحَمَّدِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ یَحْیَی بْنِ عِمْرَانَ الْأَشْعَرِیِ‏ وَ کِتَابِ الرَّحْمَةِ لِسَعْدِ بْنِ عَبْدِ اللهِ‏ وَ جَامِعِ شَیخِنَا مُحَمَّدِ بْنِ الْحَسَنِ بْنِ الْوَلِیدِ رَضِیَ اللهُ عَنْهُ‏ وَ نَوَادِرِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی عُمَیرٍ وَ کُتُبِ الْمَحَاسِنِ لِأَحْمَدَ بْنِ أَبِی عَبْدِ اللهِ الْبَرْقِیِ وَ رِسَالَةِ أَبِی رَضِیَ اللهُ عَنْهُ إِلَیَ وَ غَیرِهَا مِنَ الْأُصُولِ وَ الْمُصَنَّفَاتِ الَّتِی طُرُقِی إِلَیهَا مَعْرُوفَةٌ فِی فِهْرِسِ الْکُتُبِ الَّتِی رُوِّیتُهَا عَنْ مَشَایِخِی وَ أَسْلَافِی رَضِیَ اللهُ عَنْهُم‏»[3]
کتاب من لایحضره الفقیه، بزرگ‌ترین و مهم‌ترین اثر شیخ صدوق به شمار می‌رود. سبک نگارش آن، سبک رایج در قرون اولیه‌ی اسلامی است که فقهای شیعه فقط به روایت و نقل سخنان ائمه (علیهم‌السلام) اکتفا می‌کردند. در این کتاب حدود ۶۰۰۰ حدیث گردآوری شده و بر خلاف کتاب کافی، فقط مشتمل بر روایات فقهی است.
من لایحضر همواره مورد توجه فقهای شیعه بوده و شرح‌های متعددی بر این کتاب نوشته‌اند. مشهورترین شرح آن،کتاب روضة المتقین نوشته مجلسی اول است.
بررسی‌های بیشتر:
شیخ صدوق در این کتاب، روایات فقهی‌ای که از دیدگاه خود، صحیح و معتبر بوده جمع‌آوری نموده است. شیخ صدوق چهار ویژگی برای این کتاب در مقدمه‌اش یادآور شده که عبارتند از:
۱. آن‌چه در این کتاب است فتواهای اوست.
2. آن‌چه در این مجموعه است از نظر او صحیح است.
3. محتوای این کتاب، به اعتقاد او حجت میان او و پروردگارش است.
4. تمام آن چه در این کتاب است از کتاب‌های مرجع و مشهور و قابل اعتماد استخراج شده است.
برخی از مباحث فقهی این کتاب عبارت‌اند از: آب‌ها و طهارت و نجاست آن؛ واجبات نماز و مقدمات آن؛ احکام اموات؛ احکام نماز؛ احکام قضاوت؛ مکاسب؛ احکام ازدواج؛ احکام ارث.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب من لایحضره الفقیه، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.
-----------------------------
[1]. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، جلد 1، صفحه‌ی 3. ترجمه: من در این کتاب بنا ندارم تا هر چه روایت شده را نقل نمایم بلکه فقط آن روایاتی را نقل می‏‌کنم که آن‌ها را صحیح و معتبر می‏‌دانم و به آن فتوا می‏‌دهم و عقیده دارم که میان من و خداوندی که یادش مقدس و قدرتش والاست، حجت است.

[2]. مَشِیخَه: در اصطلاح علم حدیث و رجال، برای احترام‌ به محدّثین بزرگ، بدان‌ها «شیخ» گفته می‌شده است. همچنین به راوی حدیث و یا کسی که از او حدیث فرا می‌گیرند (استاد روایت) نیز اطلاق می‌شود. پس مشیخه به معنای استادان روایت و کسانی که از ایشان، حدیث دریافت شده است، می‌باشد. وقتی گفته می‌شود «مشیخه‌ی شیخ صدوق» یا «مشیخه‌ی شیخ طوسی» یعنی مشایخی (استادانی) که شیخ صدوق یا شیخ طوسی از آنان، نقل روایت گرفته‌اند.

[3]. من لا یحضره الفقیه، شیخ صدوق، جلد 1، صفحه‌ی 2. ترجمه: و همه‌ی این روایات را از کتاب‌های مشهوری که قابل اعتماد است و مرجع می‌باشد استخراج کرده‌ام، مانند: کتاب حریز بن عبد الله سجستانی و کتاب عبید الله بن علی حلبی و کتاب‌های علی بن مهزیار اهوازی و کتاب‌های حسین بن سعید و نوادر احمد بن محمد بن عیسی‏ و کتاب نوادر الحکمه، تصنیف محمد بن احمد بن یحیی بن عمران اشعری و کتاب الرحمه برای سعبد بن عبد الله و جامع شیخ ما محمد بن حسن بن ولید و نوارد محمد بن ابی عمیر و کتاب‌های محاسن از احمد بن ابوعبد الله برقی و نامه‌ی پدرم به من و غیر آن از اصول و مصنفاتی که راه‌هایش به سوی من معروف در فهرست کتاب‌هایی است که از مشایخ و گذشتگانم روایت کرده‌ام.

نام کتاب:
نام این کتاب، «مَعانِی الأخبار» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب حاوی مجموعه روایاتی است از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) و ائمه‌ی معصومین (علیهم السلام) در توضیح حدود پانصد اصطلاح قرآنی، روایی، کلامی و فقهی.
معانی الاخبار در پنج موضوع احادیث تفسیری، فقهی، کلامی، اخلاقی، تاریخی آمده که حجم قابل توجهی به احادیث تفسیری اختصاص دارد.
بررسی‌های بیشتر:
این کتاب شامل ۸۰۹ حدیث است که در ضمن ۴۲۹ باب آمده است و در هر باب از یک تا صد حدیث وجود دارد.
از جمله ابواب کتاب می‌توان به این موارد اشاره کرد: معنای بسم الله الرحمن الرحیم؛ معنای سبحان الله؛ معنای حروف مقطعه؛ معنای من کنت مولاه فعلی مولاه؛ معنای بیع الحَصاة؛ معنای لوح و قلم؛ معنای ازدواج نور با نور؛ معنای جوانمردی و مردانگی؛ معنای وحدت و تفرقه و معنای سنت و بدعت؛ معنای سخن حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) که می‌فرماید: «‌اختلاف امت من رحمت است»؛ معنای همسایه و حدّ همسایگی؛ معنای غیبت و بهتان.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب معانی الاخبار، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «مُصادَقَةُ الإخوان» است که به نام‌های «المُصادَقَة»، «حُقوقُ الاخوان» و «کِتابُ الاخوان» نیز خوانده شده است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب مجموعه روایاتی است که از حضرت رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) و ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) روایت شده و درباره‌ی رابطه‌ی میان افراد مؤمن با یکدیگر است و همچنین حقوقی که برادران دینی بر هم دارند. این اثر برای شناخت حقوق برادران دینی بر یکدیگر نگاشته شده است.
بررسی‌های بیشتر:
این کتاب، شامل ۱۲۵ حدیث است که در ضمن ۴۳ باب تنظیم شده‌اند. اقسام برادران، برادری مؤمنان با یکدیگر، حقوق برادران، پاداش خوشرویی و شاد کردن مؤمن، آزمایش برادران، دوست داشتن برادران از جمله عناوین این کتاب است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب مصادقة الاخوان، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «کَمالُ الدّین و تَمامُ النّعْمَة» یا «اِکْمالُ الدّین و اِتْمامُ النّعمَة» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب به موضوع غیبت و ظهور امام زمان (ارواحنا فداه) می‌پردازد. شیخ صدوق، نمونه‌های فراوانی از غیبت پیامبران الهی را آورده و به بررسی کامل امامت حضرت مهدی (علیه‌السلام)، تولد، روایات پیامبر و ائمه (علیهم‌السلام) درباره‌ی ظهور آن حضرت، کسانی که به خدمت آن حضرت رسیده‌اند و شرایط دوران ظهور ایشان پرداخته است.
بررسی‌های بیشتر:
این کتاب مجموعاً دارای ۶۲۱ روایت از ۸۸ راوی در ۶۳ باب است. برخی موضوعات مورد بحث در این ابواب عبارت‌اند از:
آفرینش حجت خدا قبل از آفرینش دیگر انسان‌ها بوده است؛ فقط خداوند حق انتخاب خلیفه و جانشین خود را دارد؛ اثبات غیبت و حکمت آن؛ جواب‌ های ابن قبه رازی؛ غیبت حضرت نوح، صالح، ابراهیم و یوسف (علیهم‌السلام)؛ روایات اهل بیت (علیهم‌السلام) درباره‌ی غیبت؛ کسانی که امام زمان (ارواحنا فداه) را مشاهده کرده‌اند؛ نامه‌های آن حضرت؛ علامات ظهور؛ ثواب انتظار و موضوعات فراوان دیگر.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب کمال الدین، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «فَضائِلُ الشّیعَة» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
شیخ صدوق در این کتاب، مجموعه روایاتی از ائمه درباره مقام و منزلت شیعیان محمد (صلی الله علیه و آله و سلّم) و آل محمد (علیهم السلام) آورده و از اینکه آنان تنها راهیان راه حق و پیروان حقیقی حضرت رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) هستند، سخن گفته است.
در مجموع، این کتاب دارای روایاتی اخلاقی و عقیدتی است.
بررسی‌های بیشتر:
این کتاب شامل ۴۵ حدیث درباره‌ی فضایل شیعه و در موضوعات مختلف، بدون ترتیب و عنوان خاص است. کتاب فضائل الشیعة شامل موضوعاتی است مانند: مقام و منزلت دوستداران علی (علیه‌السلام)؛ مقام شیعه؛ آفرینش ارواح شیعیان پیش از ملائکه؛ معنای رافضی؛ شیعه در قیامت؛ جایگاه شیعه در بهشت؛ شیعیان، شهید می‌میرند؛ فقط حج شیعیان قبول است؛ دوستداران اهل‌بیت اهل بهشتند؛ شفاعت ائمه، نصیب شیعیان خواهد شد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب فضائل الشیعه، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «فَضائلُ الأشهُر الثّلاثة، شهرُ رَجَب، شهرُ شَعبان، شهرُ رَمَضان» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب شامل سه کتاب به نام‌های: «فضائل شهر رجب»، «فضائل شهر شعبان» و «فضائل شهر رمضان» است. شیخ صدوق در این کتاب به مستحبات و اعمال این سه ماه نیز اشاره دارد.
بررسی‌های بیشتر:
این کتاب شامل ۱۵۸ حدیث است که در سه بخش مجزا آمده است.
فضائل شهر رجب شامل ۱۸ حدیث است؛ شامل: اسامی دیگر رجب، اعمال ام‌داوود، فضیلت اهل رجب، پاداش روزه‌ی اول، وسط و آخر ماه رجب و صدقه دادن در آن.
فضائل شهر شعبان دربردارنده‌ی ۳۳ حدیث و در موضوعات آمرزش در ماه شعبان، شعبان ماه رسول خدا(صلی الله علیه و آله و سلّم) و ثواب روزه‌ی آخر ماه شعبان است.
فضائل شهر رمضان شامل ۱۰۲ حدیث است در این موضوعات: معنای زیارت خداوند در عرش، دعای افطار، ماه رمضان و قرآن، غسل‌های شب قدر و شب‌های دیگر ماه رمضان، فضیلت شب و روز عید فطر، مهمانان خدا در ماه رمضان و اینکه علت برتری این امت، روزه‌ی ماه رمضان است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب فضائل الاشهر الثلاثه، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «عُیونُ أخْبارِ الرّضا (علیه‌السلام» یا «عیون الأخبار» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
احادیث این کتاب در ۶۹ باب تنظیم شده که بخشی از آن، سخنان امام رضا (علیه السلام) بوده و بخشی دیگر احادیثی که آن حضرت از امامان پیش از خود، روایت کرده‌ است. عیون اخبار الرضا در موضوعاتی چون فقه، اخلاق، سیره و علم کلام از منابع مهم شیعه به شمار می‌رود.
بررسی‌های بیشتر:
تعداد ترجمه‌ها و شروح این کتاب به پانزده شرح و بیش از ده ترجمه می‌رسد که نشان از اعتبار آن در نزد علمای امامیه دارد.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب عیون الاخبار، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «عِلَلُ الشَّرائِع» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
علل الشرائع، مشتمل بر روایاتى از رسول خدا (صلی الله علیه و آله و سلّم) و ائمه‌ی اطهار (علیهم‌السلام) است که موضوع آنها علت و فلسفه برخى از احکام شرعی و عقیدتى است، مانند عللِ وضع اسامى اشیا و اشخاص، عوامل حوادث و وقایع، علل گرایش به عقاید و اعمال و چگونگى خلق حیوانات. شیخ صدوق در این کتاب، به علت برخى از کارهاى پیامبران، پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله و سلّم) و ائمه‌ی معصومین (علیهم‌السلام) نیز اشاره کرده است.
بررسی‌های بیشتر:
علل الشرایع، در دو جلد تنظیم شده که دارای ۱۹۰۷ حدیث و ۶۴۷ باب است. جلد اول، داراى ۲۶۲ باب و جلد دوم، شامل ۳۸۵ باب است و هر باب به صورت «باب العلة» نامیده می‌شود.[۵] اولین باب آن با عنوان «العلة التی من أجل‌ها سمیت السماء سماء و الدنیا دنیا و الآخرة الآخرة و...» آغاز و آخرین باب نیز باب «نوادر العلل» نامیده می‌شود.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب علل الشرائع، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «صِفاتُ الشیعة» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب برای شناخت صفات شیعه‌ی حقیقی (منهاجی) کتابی بس ارزشمند و قابل توجه است و خواننده با مطالعه‌ی آن، پی به صفات و ویژگی‌هایی که شیعیان اهل بیت (علیهم‌السلام) باید دارا باشند می‏‌برد.
بررسی‌های بیشتر:
این کتاب شامل 71 حدیث است. این کتاب طی چندین قرن، از زمان نگارش تا کنون، مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و در بسیاری از مجموعه‏‌های روایی بر آن استناد شده مانند: «الدمعة الساکبة» نوشته‌ی محمد باقر بن عبد الکریم دهدشتی نجفی و «بحار الانوار» علامه مجلسی و «وسائل الشیعه» شیخ حر عاملی و «مستدرک الوسائل» محدث نوری. علاقه‌ی محدث نوری به این کتاب در حدّی بوده که یک نسخه از آن را به خط خود نگاشته که این نسخه هم‏‌اکنون در دسترس است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب صفات الشیعة، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «الخصال» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
شیخ صدوق در این کتاب روایات فراوانی در باره‌ی مسائل اخلاقی و عقیدتی و دیگر موضوعات مورد نیاز جامعه‌ی بشری جمع‌آوری کرده است. این کتاب در نوع و سبک خود بی‌نظیر است و اولین کتابی است که به این سبک به نگارش در آمده است. مؤلف به شکلی زیبا و با توجه به اعداد یک تا هزار، روایات را دسته‏‌بندی نموده است.
کتاب خصال با وجود حجم کم، دائرة المعارف بزرگی از معارف اسلامی و احکام حلال و حرام است و هیچ فقیه دانشمند و یا ادیب نام‏آوری از آن بی‏‌نیاز نیست. همچنین این کتاب، به مباحث تاریخی، تفسیر قرآن، نکات فلسفی و مسائل سیاسی نیز اشاره دارد.
بررسی‌های بیشتر:
کتاب حاضر شامل 1255 حدیث است و در 26 باب مجزا تنظیم گردیده است. عنوان‌بندی باب‏ها بر اساس ارقام است بدین شکل که روایات شامل یک خصلت در یک باب آمده و شامل دو خصلت در بابی و شامل سه خصلت در بابی دیگر و. ..
کتاب خصال با مطالب مفید و مباحث گرانقدر خود از مجموعه‏‌های نفیس روایات استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) به شمار می‌‏آید. روایات این کتاب از نظر موضوع، بسیار گسترده است و در باره‌ی هر یک از موضوعات اخلاقی و عقیدتی، روایاتی نقل شده که به شکلی با اعداد در ارتباطند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب الخصال، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «ثَوابُ الاَعمالِ وَ عِقابُ الاَعمال» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
شیخ صدوق در کتاب ثواب الأعمال روایات فراوانی را در بیان اعمال پسندیده و ناپسند و پاداش اعمال نیک و مجازات اعمال بد انسان آورده است. همچنین وی در این کتاب روایاتی از استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) در باره‌ی اعمال خیری که خداوند بر آن وعده‌ی پاداش داده و اعمال شرّی که خداوند بر آن‌ها وعده‌ی عذاب و عقاب داده آورده است.
بررسی‌های بیشتر:
کتاب ثواب الأعمال شامل 788 حدیث است که در ضمن 389 عنوان آمده‏اند و کتاب عقاب الأعمال نیز شامل 331 حدیث است که در ضمن 131 عنوان آمده‌‏اند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «التوحید» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
موضوع کتاب، روایات استاد اعظم (صلی الله علیه و آله و سلّم) و ائمه‌ی معصومین (علیهم‏السلام) پیرامون توحید و شناخت ذات، صفات، اسماء و افعال خداوند متعال و دیگر مباحث مهم کلامی است.
توحید صدوق شامل روایاتی است از استادان منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) در باره‌ی توحید و مباحث مربوط به آن مانند: پاداش یکتا پرستان و عرفا، یکتاپرستی و نفی تشبیه، معنای واحد، توحید و موحد، معنای «قُل هوَ الله أحَد»، اثبات جسم و صورت نداشتن خداوند، روایات در باره‌ی دیدن خداوند، قدرت، صفات ذات و صفات افعال، تفسیر «کُلُّ شَی‏ءٍ هالکٌ إلّا وَجهَه»، تفسیر «وَ الأرضُ جَمیعاً قَبضتُه»، نفی زمان و مکان و حرکت از خداوند متعال، اسماء الله، اثبات حدوث عالم و مباحث مفید و مهم فراوان دیگر.
کتاب توحید، مانند دیگر کتاب‌های شیخ صدوق، پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه قرار داشته و از معتبرترین اصول روایی شیعه به شمار می‏‌آید.
بررسی‌های بیشتر:
این کتاب شامل 583 حدیث است که در 67 باب توسط مؤلف تنظیم شده‏‌اند و روایات آن در بسیاری از مجموعه‏‌های روایی شیعه مانند بحار الانوار آمده و به آنها استناد شده است.
شرح‏‌های متعددی بر این کتاب نگاشته شده مانند:
1 ـ شرح قاضی محمد سعید قمی شاگرد فیض کاشانی، که در سال 1099 به رشته‌ی تحریر درآمده است.
2 ـ شرح امیر محمد علی نائب الصداره، که آن را در شهر مقدس قم نوشته است.
3 ـ شرح فارسی مولی محمد باقر سبزواری، درگذشته به سال 1090 هجری.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب التوحید، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «الأمالی» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوجعفر محمد بن علی بن حسین بن موسی بن بابویه قمی (381 ق)، مشهور به «شیخ صدوق» است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب را شیخ صدوق در 97 جلسه برای حاضران بیان کرده است. غالب روایات کتاب، مربوط به مسائل اخلاقی و بیان فضائل و مناقب اهل بیت (علیهم السلام) است؛ ولی به روایاتی در زمینه‌های عقیدتی، فقهی و تاریخی نیز پرداخته است.
روایات این مجموعه دارای سند کامل و بعضاً همراه با بیان مکان روایت است. همه‌ی مجالس دارای تاریخ مشخص است. در این کتاب، هزار و هشت روایت قدسی و نیز از سیزده معصوم نقل شده است.
بررسی‌های بیشتر:
کتاب امالی از جلسه‏‌های متعددی که شیخ صدوق هفته‏ای دو روز در روزهای سه شنبه و جمعه از 18 رجب سال 367 هجری تا روز 11 شعبان سال 368 هجری در مشهد مقدس املاء نموده و شاگردان ایشان نوشته‏‌اند، تشکیل شده است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب امالی شیخ صدوق، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.

نام کتاب:
نام این کتاب، «کامِلُ الزّیارات» است که به «الزّیارات»، «جامِعُ الزّیارات» و «کامِلُ الزّیارَة» نیز خوانده شده است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابوالقاسم جعفر بن محمد بن جعفر بن موسی بن مسرور بن قولویه قمی (367 ق) است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
کتاب کامل الزیارات شامل 750 حدیث است که در ۱۰۸ باب آمده‌ و دارای عناوینی است که عبارتند از: ثواب زیارت حضرت رسول اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم)؛ آداب و ثواب زیارت امیر مؤمنان (علیه‌السلام)؛ آداب و ثواب زیارت امام حسن (علیه‌السلام)؛ ثواب گریه و اقامه عزا بر امام حسین (علیه‌السلام) و چگونگی نماز و زیارت در حرم امام حسین؛ شیوه‌ی زیارت حرم امام کاظم (علیه‌السلام) و امام جواد (علیه‌السلام)؛ شیوه‌ی زیارت سائر ائمه اطهار(علیهم‌السلام)؛ زیارت مؤمنین؛ زیارت امامزادگان.
غالب مطالب کتاب (حدود سه چهارم آن)، مربوط به امام حسین (علیه‌السلام) و یاران وی و به ویژه بیان فضیلت و کیفیت زیارت ایشان است. این موضوع، روایات باب‌های ۱۶ تا ۹۸ را به خود اختصاص داده است. مؤلف از موضوعاتی چون پیشگویی واقعه‌ی عاشورا، آگاهی فرشتگان از آن و عزاداری موجودات برای آن حضرت سخن گفته است. از این رو، کتاب کامل الزیارات منبعی کهن برای دستیابی به زندگانی آن امام همام نیز به شمار می‌رود.
ابن قولویه در این کتاب ابعاد مختلف مسئله‌ی زیارت اعم از ثواب، فضیلت، اعتبار، مشروعیت و کیفیت آن را بررسی کرده است. پاسخ به شبهات و اشکالات مطرح‌شده از طرف مخالفان زیارت، از دیگر مضامین کتاب است. این کتاب روایات مستند و معتبری در جواز زیارت استاد اعظم (صلّی ‌الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلّم) و استادان معظم منهاج فردوسیان (علیهم‌السلام) و حتی قبور مؤمنان را دربردارد.
بررسی‌های بیشتر:
کامل الزیارات از زمان نگارش، پیوسته مورد توجه علما و فقهای شیعه بوده و روایات آن در منابع مهم روایی شیعه مانند «المزار» شیخ مفید، «تهذیب» شیخ طوسی، کتب گوناگون ابن طاووس، «المزار» ابن مشهدی، «بحار الانوار»، «وسائل الشیعه» و «مستدرک الوسائل» نقل و به آن‌ها استناد شده است.
علامه مجلسی می‌نویسد: «کتاب کامل الزیارات از اصول معتبر و مشهور میان فقهای شیعه است».[1]
از ویژگی‌های کتاب این است که ابن قولویه همه‌ی راویان را توثیق کرده است و بنا به ادعای خودش، احادیث این کتاب را از معتبرترین منابع و با صحیح‌ترین سندها نقل کرده و حتی یک حدیث نادر و ضعیف هم انتخاب نکرده است. این به دانشمندان شیعه کمک می‌کند تا بر آن دسته از راویانی که در کتاب‌های رجالی، نامی از آن‌ها برده نشده و فقط در سلسله سندهای کامل الزیارات هستند، اعتماد کنند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب کامل الزیارات، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان است.
--------------------------
[1]. مجلسی، بحارالانوار، ۱۴۰۳ق، ج۱، ص۲۷.

نام کتاب:
نام این کتاب، «شَرْحُ الأخْبار فی فَضائِلِ الأئمّةِ الأطهار (علیهم السلام)»
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابو حنیفه، نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حَیّون تمیمی مغربی، مشهور به «ابن حَیّون» (363ق) است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
این کتاب از شانزده جزء تشکیل شده است. در ترتیب این اجزاء قدری آشفتگی وجود دارد و مؤلف یک مطلب را در اجزاء مختلف پراکنده است. مثلاً در جزء نخست، احادیثی از پیامبر(ص) در فضایل علی (علیه‌السلام) آورده، ولی حدیث سد الابواب را در جزء هفتم نقل کرده است. البته مؤلف روایات را پیوسته و بدون عنوان‌دهی و تبویب در کنار هم آورده و محقق کتاب، عناوینی را جهت تنظیم ابواب و اجزاء قرار داده است.
عناوین ابواب کتاب (به انتخاب محقق آن)، چنین است:
جزء اول: حدیث مدینة العلم؛
جزء دوم: سبقت ایمان امام علی (علیه‌السلام)؛
جزء سوم: جهاد امام علی (علیه‌السلام)؛
جزء چهارم: جهاد با ناکثین، قاسطین و مارقین؛
جزء پنجم: اخبار صفین؛
جزء ششم: احتجاج امیرالمؤمنین (علیه‌السلام) با قاسطین؛
جزء هفتم: در مناقب امیر مؤمنان و رد حشویه؛
جزء هشتم: اخباری که در اطاعت حضرت علی (علیه‌السلام) آمده؛
جزء نهم: در باب آنچه از وحی و قرآن درباره‌ی علی (علیه‌السلام) آمده؛
جزء دهم: درباره‌ی معاویه؛
جزء یازدهم: اخباری که درباره‌ی اهل بیت وارد شده؛
جزء دوازدهم: در نقل فضائل امام حسن (علیه‌السلام) و امام حسین (علیه‌السلام)؛
جزء سیزدهم:شهادت امام حسین (علیه‌السلام)؛
جزء چهاردهم:در ذکر امام صادق (علیه‌السلام) و فرزندان او؛
جزء پانزدهم:در ذکر اخبار امام مهدی (عج)؛
جزء شانزدهم:در صفات شیعه علی (علیه‌السلام).
یازده جزء کتاب که دو جلد کنونی را تشکیل می‌دهد به مناقب و تاریخ زندگانی امیر مؤمنان پرداخته و در اجزاء بعدی از فضائل کلی اهل بیت، حضرت خدیجه و حضرت زهرا(س)، حسنین و تاریخ کربلا سخن گفته است. وی همچنین بخشی از جزء سیزدهم را به آل ابی طالب اختصاص داده و به نام شهدای کربلا بازگشته است. سپس تا امام صادق (علیه‌السلام) مطالبی آورده و فرقه‌های شیعه را شرح می‌دهد که پس از آن حضرت به وجود آمدند.
شرح قیام بنی حسن و پس از آن موضوع مهدی و ظهور مهدی فاطمی و دعوت فاطمیان در یمن و آفریقا از مباحث بعدی است و جزء آخر کتاب یعنی شانزدهم به صفات شیعیان در بیان معصومین اختصاص دارد.
بررسی‌های بیشتر:
بر این کتاب، سه اشکال وارد است؛
1. تشکیک در مذهب مؤلف که برخی او را اسماعیلی و برخی اثنی‌عشریِ تقیه‌کننده می‌دانند؛ ولی در این که نخست، سنی بوده و سپس شیعه شده، اتفاق نظر است.
2. ارسال روایاتش که نمی‌توان آنها را اعتبارسنجی کرد و حجیت ندارد.
3. وجود مطالب ناسازگار با مذهب اثنى‌عشرى، بویژه در اواخر کتاب که تلاش می‌کند حاکمان فاطمی را مهدی موعود معرفی نماید.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بنا بر آنچه گذشت، کتاب شرح الاخبار، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.

نام کتاب:
نام کامل این کتاب، «دعائم الاسلام و ذکر الحلال و الحرام و القضایا و الاحکام عن اهل بیت رسول الله علیه و علیهم افضل السلام» ولی مشهور به «دعائم الاسلام» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، ابو حنیفه، نعمان بن محمد بن منصور بن احمد بن حَیّون تمیمی مغربی، مشهور به «ابن حَیّون» (363ق) است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
دعائم الاسلام از مهم‏ترین و قدیمی‏ترین منابع فقهی و عقیدتی فرقه‌ی اسماعیلیه به شمار می‏آید و حکام فاطمی آن را معتبرترین کتاب قانونی خود معرفی نموده و عمل به آن را بر تمام سرزمین‏‌های تحت نفوذ خود، لازم شمرده بودند.
از آنجا که مؤلف کتاب، از بنیان‏گذاران فرقه‌ی اسماعیلیه و از نزدیکان خلفای فاطمیه در مصر است؛ در صدد نگارش کتابی برآمد که مبانی عقیدتی و فقهی اسماعیلیه را بیان نماید تا مورد استفاده و اطلاع عموم قرار گیرد. به همین جهت این کتاب، از معتبرترین منابع قوانین اسماعیلیه به شمار می‏‌آید.
این کتاب در دو جلد، مباحث مربوط به عبادات و معاملات را بر اساس باورهای اسماعیلی مطرح کرده است. جلد اول به موضوع عبادات اختصاص دارد و در ۸ کتاب، موضوعات هفت گانه ذیل را ارائه کرده است؛ بدین قرار: ایمان از دیدگاه فاطمیان؛ طهارت؛ صلاة؛ که شامل مباحث راجع به اموات نیز می‌شود؛ زکات؛ صوم؛ حج؛ جهاد. این هفت موضوع، در نزد شیعیان فاطمی، ستون‌های هفت‌گانه‌ی اسلام به شمار می‌روند.
جلد دوم این کتاب، به معاملات اختصاص دارد و ۲۵ کتاب زیر را دربردارد: کتاب البیوع (احکام مربوط به خرید و فروش)؛ اَیمان و نذرها؛ اطعمه؛ اشربه؛ طب؛ لباس (احکام پوشیدنی‌ها)؛ صید؛ قربانی‌ها و عقیقه؛ نکاح؛ طلاق؛ عتق؛ عطایا؛ وصایا؛ فرائض (احکام مربوط به ارث)؛ دیات؛ حدود؛ سرّاق و محاربین؛ الردة و البدعة (احکام مربوط به مرتدان و بدعت‌گذاران)؛ غصب؛ عاریه؛ لقطه؛ القسمة و البنیان (احکام مربوط به شراکت و بناها)؛ شهادات؛ الدعوی و البینات؛ آداب القضات.
شیوه‌ی غالب بر این کتاب، شیوه‌ی روایی است و مؤلف در همه‌ی موضوعات، با استناد به روایات، دیدگاه خود را مطرح می‌کند.
بررسی‌های بیشتر:
علما در باره‌ی این کتاب، اختلاف نظر دارند؛
برخی مانند: علامه مجلسی، شیخ حر عاملی، سید بحر العلوم، محدث نوری، آقا بزرگ تهرانی و شیخ عباس قمی، این کتاب را معتبر دانسته و مؤلف آن را شیعه‌ی دوازده امامی می‏‌دانند که در دوران خود، تقیه می‏‌کرده و عقاید حقّه را مخفیانه در بخش‏‌های مختلف کتاب خود آورده است. روایات این کتاب را نیز موافق با روایات دیگر روات شیعه می‏‌دانند.
بعضی دیگر مانند: ابن شهر آشوب و صاحب جامع الروات، مؤلف آن را شیعه نمی‏‌دانند؛ ولی کتاب وی را کتاب خوبی می‌‏دانند.
گروه سوم، نه کتاب را معتبر می‏‌دانند و نه مؤلف آن را، مانند: صاحب جواهر.
فقیهان شیعه، در باب‌هاى گوناگون فقه، روایات این کتاب را مورد توجه قرار داده‌اند و در فروع فراوانى، از آنها بهره جسته‌اند، ولى آنچه در متن‌هاى فقهى به چشم می‌خورد، فقها به روایات این کتاب، تنها به عنوان تأیید کننده نگریسته اند، نه به عنوان دلیل.
شمارى ازبزرگان، از جمله: محدث نورى، در اثبات اعتبار این کتاب و نویسنده‌ی آن، بسیار تلاش ورزیده‌اند، ولى برخی از محققان، از جمله صاحب جواهر و امام خمینى، به مؤلف این کتاب به چشم اعتبار ننگریسته‌اند. بزرگانى مانند آیت اللّه خویى، با این که گردآورنده‌ی کتاب یادشده را شخصیتى بزرگ و درخور اعتماد دانسته، به روایات آن، به سبب مرسله بودن آنها، اعتنا نکرده‌اند.
صاحب جواهر، در موارد بسیارى، از روایات این کتاب، به عنوان تایید کننده، استفاده مى‌کند و هیچ گاه روایات آن را به عنوان دلیل مورد توجه قرار نمى‌دهد؛ زیرا از نظر او، اعتبار این اثر و مورد اعتماد بودن نویسنده آن، ثابت نیست.
وى، ضمن یکى از مسائل کتاب صلات، در اشاره به این نکته، می‌نویسد: «دعائم الاسلام مطعون فیه و فى صاحبه؛ کتاب دعائم الاسلام و نویسنده‌ی آن، مورد طعن هستند».
وى، در کتاب طهارت، پس از آوردن دلیل‌هایى بر روا بودن انتقال مردگان به مشاهد مشرفه و پاسخ دادن به دلیل‌هاى مخالف که از جمله‌ی آنهاست روایتى از دعائم الاسلام، مى‌نویسد: «و خبر دعائم الاسلام مع الطعن فى مصنفه قد عرفت حمله على الکراهة؛ خبر دعائم الاسلام، افزون بر این که نویسنده‌ی این کتاب، مورد طعن است، چنانچه دانستى، حمل بر کراهت مى‌شود».[1]
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
بر این کتاب، سه اشکال وارد است؛
1. تشکیک در مذهب مؤلف که برخی او را اسماعیلی و برخی اثنی‌عشریِ تقیه‌کننده می‌دانند؛ در حالی که همگی اتفاق نظر دارند که وی نخست، مالکی مذهب بوده و سپس شیعه شده است.
2. ارسال روایاتش که روایت مرسل را نمی‌توان اعتبارسنجی کرد و حجت نیست.
3. وجود فرع‌هاى فقهى ناسازگار با مذهب اثنى‌عشرى، همانند:
الف) در باب نکاح آورده است: ازدواج موقت جایز نیست.
ب) در بحث «ما یسجد علیه المصلى» نوشته است: «عن جعفر بن محمد (علیه‌السلام) انه رخّص فى الصلاة على ثیاب الصوف و کلّما یجوز لباسه و الصلاة فیه یجوز السجود علیه؛ امام صادق (علیه‌السلام) نماز گزاردن در لباس پشمی‌ را اجازه داده است و هر لباسى که بتوان در آن نماز گزارد، می‌شود بر آن سجده کرد.
ج) در بحث وضو، می‌نویسد: «شخص، سر خود را از جلو و پشت، مسح می‌کند، اینکار را از میانِ سر می‌آغازد و همه دست خود را می‌کشد تا موى جلو و تا بخشى از پیشانى، سپس دست خود را از وسط سر تا آخر موى پشت سر می‌کشد و با همه اینها، داخل و بیرون دوگوش را نیز مسح می‌کند».
د) همچنین در همین باب نوشته است: «کسى که براى تمیزى و مبالغه در وضو و فضیلت‌جویى، پاهاى خود را بشوید و آب را به لابه‌لاى انگشتان خود برساند، کار خوبى انجام داده است»
هـ) در وضوى تجدیدى می‌نویسد: «آنچه از اعضاى وضو، شسته شود یا شستن آن ترک گردد، اشکالى ندارد و به ما روایت شده که از على بن حسین (علیه‌السلام) درباره‌ی مسحِ بر پاپوش پرسیده شد و آن حضرت سکوت کرد تا وقتى که او و پرسش کننده به آبى رسیدند. پس حضرت فرود آمد و وضو گرفت و بر پاپوش و عمامه خود، مسح کرد و فرمود: این وضوى کسى است که از او حدثى سر زده باشد»[2]
بنا بر آنچه گذشت، کتاب دعائم الاسلام، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.
-------------------------
[1]. جواهر الکلام، نجفی، جلد 4، صفحه‌ی 348.
[2]. مصباح الفقیه، همدانی، جلد 1، صص 19 ـ 18.

نام کتاب:
نام این کتاب، «التَّمحیص» است.
مؤلف کتاب:
مؤلف این کتاب، اِبْنِ هَمّامِ اِسْکافی، ابوعلی محمد بن ابی بکر همام بن سهیل بن بیزان، ملقب به «کاتب» (۳۳۶ ق) یا حسن‌ بن علی‌ بن حسین‌ بن شُعبَه حَرّانی مشهور به «ابن شعبه‌ی حرّانی» (ق 4 ق) است.
خلاصه‌ی محتوای کتاب:
نام این کتاب از آیه‌ی شریفه‌ی «‏وَ لِیُمَحِّصَ اللهُ الَّذِینَ آمَنُوا»[1] گرفته شده و به معنی خالص کردن و جلا دادن است.
این کتاب درباره‌ی صفات و خصوصیات انسان‌‏های مؤمن است که در این دنیا با چه سختی‏‌ها و مشکلاتی مواجه خواهند شد و چگونه باید عمل کنند و چه اجر و پاداشی در انتظار آنان خواهد بود. التمحیص افق‏های جدیدی را فراروی انسان می‏‌گشاید و ایمان و اطمینان وی را به جهان آخرت می‏‌افزاید. مؤلف این کتاب، از چشمه‏‌ی صاف و گوارای معارف محمد و آل محمد (علیهم‌السلام) است.
کتاب حاضر دارای 171 حدیث است که در 9 باب مطرح شده است. احادیث این کتاب از استاد اعظم (صلی ‌الله ‌علیه ‌و آله ‌و سلّم) و دیگر استادان منهاج فردوسیان تا امام رضا (علیهم‌السلام) است. در آغاز کتاب، تمام سند آمده و در بقیه‌ی کتاب، فقط نام آخرین راوی ذکر شده است.
عناوین باب‌های کتاب، عبارتند از: سرعة البلاء إلى المؤمنین؛ تعجیل التمحیص عن المؤمن؛ التمحیص بالعلل والامراض؛ التمحیص بالحزن والهمّ؛ التمحیص بذهاب المال ومدح الفقر وأنّ الله اختار الآخرة للمؤمنین؛ وجوب الأرزاق والاجمال فی الطلب؛ حسن اختیار الله للمؤمنین ونظره لهم وإن کانوا کارهین؛ مدح الصبر وترک الشکوى والیقین والرضى بالبلوى؛ فی أخلاق المؤمنین و علامات الموحّدین.
بررسی‌های بیشتر:
برخی علما همچون شیخ ابراهیم قطیفی، قاضی نور الله شوشتری، شیخ حر عاملی، شیخ عبد الله افندی صاحب ریاض، سید حسن صدر، سید محسن امین و شیخ آقا بزرگ تهرانی، این کتاب را تألیفِ محمد بن همام نمی‏‌دانند؛ بلکه آن را تألیف ابو محمد حسن بن علی بن شعبه حرانی، صاحب کتاب تحف العقول می‏دانند. ادلّه‌ی آنان این امور است:
1 ـ تقدم زمانی شیخ قطیفی که قائل به صحت انتساب کتاب به اسکافی نیست بر علامه مجلسی که کتاب را از اسکافی می‏‌داند.
2 ـ آگاه‏تر بودن وی نسبت به علامه مجلسی.
3 ـ این کتاب در میان تألیفات محمد بن همام در منابع رجالی نیامده است.
4 ـ شهادت جمعی از علما.
5 ـ در آغاز کتاب آمده است: «حدثنی ابو علی محمد بن همام» و ظاهر آن، این است که مؤلف، غیر از محمد بن همام است.
در مقابل، علامه مجلسی، سید خوانساری و محدث نوری این کتاب را تألیف محمد بن همام می‌‏دانند و دلیل آنها این است:
1 ـ قطیفی در سال 945 هجری بوده و علامه مجلسی در 1111 هجری فوت نمود و این مقدار تقدّم زمانی در ارجحیت قول او بر علامه کفایت نمی‏‌کند.
2 ـ آگاه‏تر بودن قطیفی نسبت به علامه مجلسی به احوال کتاب معلوم نیست.
3 ـ این کتاب در میان تألیفات ابن شعبه در کتاب‏‌های رجالی نیز نیامده است.
4 ـ قطیفی اولین کسی بوده که این مطلب را مطرح کرده و بقیه به تبع وی عنوان کرده‏‌اند.
5 ـ شیوه‌ی کتاب‏های روایی قدما بر این بوده که روات، نام مؤلف را در آغاز کتاب به عنوان اولین راوی می‌آورده‌‏اند مانند کتب کلینی، صدوق، مفید و کامل الزیارات ابن قولویه و در التمحیص هم این مسئله رعایت شده است.
بنا بر این، به نظر می‏‌رسد این کتاب از ابو علی محمد بن همام اسکافی باشد و نقل روایات کتاب از طریق ایشان یقینی است.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری:
دو اشکال بر این کتاب، وارد است؛
1. در مؤلفش اختلاف است که اشکال مهمی نیست؛ زیرا هر دو نفری که تألیف این کتاب به آنان منسوب است، از بزرگان امامیه هستند.
2. تمام روایات این کتاب،‌ بجز نخستین روایت، مرسل است و سند ندارد؛ که اشکال مهمی است و نمی‌گذارد روایاتش به دقت، بررسی و راستی‌آزمایی شود.
بنا بر آنچه گذشت، کتاب التمحیص، از منابع استجماع تأسیسی قواعد نظری و قوانین عملی منهاج فردوسیان نیست.
----------------------
[1]. سوره‌ی آل عمران، آیه‌ی 141. ترجمه: و تا خدا کسانی را که ایمان آورده‌‏اند خالص گرداند.